سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەن 1,1 ميلليون قازاقستاندىق بار
استانا. KAZINFORM - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى 2009 -جىلدىڭ 2-جەلتوقسانىندا 29-تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ حالىقارالىق كۇنى رەتىندە جاريا ەتتى. اتاۋلى كۇندى بەلگىلەۋ تۋرالى ۇسىنىس قازاق ەلى تاراپىنان جاسالعان ەدى. بۇل كۇننىڭ 29-تامىزعا بەلگىلەنۋىنىڭ دە سەبەبى بار. 1991 -جىلى ءدال وسى كۇنى قازاقستان ءبىرجاقتى تارتىپپەن سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتاردى توقتاتقان بولاتىن. ال يادرولىق سىناق پوليگونىنان زارداپ شەككەن قازاقستاندىقتارعا مەملەكەت لايىقتى قولداۋ كورسەتە الىپ وتىر ما؟ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە وسى تۋرالى ساۋال جولداعانبىز. سۇراقتاردىڭ كەيبىرىنە ءىشىنارا، كەيبىرىنە تولىق جاۋاپ بەرىلسە، تاعى ءبىر بولىگى مۇلدە جاۋاپسىز قالعان.
سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ زاردابى تۋرالى توم- توم كىتاپ جازىلىپ، تاسپا-تاسپا فيلم ءتۇسىرىلدى. سونىڭ ءبارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى دالمە-ءدال جەتكىزە الماس. پوليگوندى جابۋ ماسەلەسى اشىق ايتىلا باستاعان تۇستا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىسى اباي اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حافيز ماتايەۆ رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ الدىندا وسى تاقىرىپتا بايانداما جاسايدى. يادرولىق سىناقتاردان ءبىر عانا اۋدانعا كەلگەن زارداپتى ءوڭىردىڭ تۋماسى بىلاي سيپاتتايدى.
- سوڭعى 40 جىل بويى وسى ولكەدە يادرولىق سىناقتار ءجۇرىپ جاتىر. تىرشىلىك اتاۋلىعا اسا قاتەرلى بۇل جارىلىس العاشقى 14 جىل بويى جەردىڭ بەتىندە ءجۇردى. جارىلىس كەزىندە تاراعان رادياتسيانىڭ كەسىرىن قازىر پوليگونعا جاقىن ورنالاسقان سەمەي، پاۆلودار، قاراعاندى، التاي (شىعىس قازاقستان - رەد. ) ولكەسىنىڭ حالقى تارتا باستادى. وسى وڭىرلەردە جاپپاي اۋرۋ مەڭدەپ، ءومىر قىسقارا تۇسۋدە. اباي اۋدانىندا قاتەرلى ىسىكپەن، اققانمەن، لەيكەميامەن، كوزدى شەل قاپتاۋمەن، جۇرەك پەن قانتامىر، تەرى، جۇيكە اۋرۋلارىمەن اۋىراتىندار، ولەتىندەر كوبەيىپ بارا جاتىر. قاتەرلى ىسىككە شالدىقپاعان وتباسى كەمدە- كەم. ءبىر سەميادا 4-5 ادامنىڭ ولگەن جاعدايلارى بار، - دەيدى ول.
حافيز ماتايەۆ وسى تاريحي بايانداماسىندا پوليگون حالىقتىڭ دەنساۋلىعىمەن قوسا، مىنەز-قۇلقىنا وراسان زيان كەلتىرگەنىن ناقتى ساندارمەن دالەلدەيدى.
- سوڭعى 10 جىلداعى جارىلىستار ادامداردىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتكەنى سونشالىق، 27 مىڭ عانا حالقى بار ءبىزدىڭ اۋداندا 104 ادام اسىلىپ ءولدى. پوليگونعا جاقىن ورنالاسقان تەلمان اتىنداعى سوۆحوزدا اتا-باباسىنان بەرى ومىرىندە اراق ءىشىپ كورمەگەن 22 جاس جىگىت اسىلىپ ءولدى. قاينار سوۆحوزىندا 35 ادامنىڭ اقىل-ەسى اۋىسىپ كەتتى. ال ەندى بالا كوتەرەتىن 5500 ايەلدىڭ 80 پروتسەنتى انەميامەن اۋىرادى. بالالاردىڭ ءولىمى جيىلەدى. بيىلعى ماۋسىم ايىندا تۋعان 70 بالانىڭ 11 ى كەمتار بولىپ دۇنيەگە كەلدى. ەكى باستى بالا، بۇيرەگى جوق، قولى جوق، ەسالاڭ بالالار تۋا باستادى. قازىر سىناق جەر استىندا ءجۇرىپ جاتىر، ياعني قاسيەتتى سەمەي ءوڭىرى بۇل كۇندەرى قاتەرلى گازدىڭ قويماسىنا اينالۋدا. ءوزىنىڭ قۋاتىن 2000 جىلدان استام ۋاقىت بويى جوعالتپايتىن پلۋتوني گازى ءبىر كۇنى جەر بەتىنە شىعىپ، بۇكىل الەمدى جوق قىلماسىنا كىمنىڭ كەپىلى بار؟ بيىلعى 12-فەۆرال كۇنگى جارىلىستا ۋلى گاز جەردىڭ بەتىنە شىعىپ تا كەتتى. قازىر حالىق اراسىندا جاپپاي ۇرەي باستالدى. جولداستار، مەن ەش نارسەنى قويۋلاتىپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. 40 جىل بويى بۇل اشى شىندىق حالىقتان جاسىرىلىپ كەلدى، - دەيدى اۋدان باسشىسى.
بۇگىنگە دەيىن سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋىن ساياسي تۇلعالاردىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ، جەكەلەگەن ادامداردىڭ ەرلىگىنە، وتانشىلدىعىنا تەلۋ ءۇردىس الىپ كەلدى. شىن مانىندە قىرعي-قاباق سوعىستىڭ كسرو كۇيرەۋىمەن اياقتالۋى، ماسكەۋدەن باستاۋ العان قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ ناۋقانشىلدىعى، قازاقستان بيلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ەليتانىڭ جاڭا داۋىردە اتتان اۋىپ قالماۋ ءۇشىن ساياسي ۇپاي جيناۋعا دەگەن قۇلشىنىسى حالىقتىڭ 40 جىل بويعى ۋايىمىمەن ۇندەسە كەتىپ، يادرولىق سىناقتاردىڭ ءۇنى وشكەن بولاتىن.
«سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتاردىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» ق ر زاڭىنا سايكەس 1949 -جىلدان 1990 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتا يادرولىق سىناقتاردان لاستانعان اۋماقتاردا تۇرعان، جۇمىس ىستەگەن، اسكەري قىزمەت (سونىڭ ىشىندە مەرزىمدى) اتقارعان ازاماتتار سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەندەر بولىپ تانىلعان. بۇل ساناتتاعى ازاماتتارعا جەڭىلدىكتەر مەن وتەماقى الۋ قۇقىعىن راستايتىن كۋالىكتەر بەرىلەدى. ول كۋالىك يەلەرىنە ءبىرجولعى اقشالاي وتەماقى تولەنگەن. وتەماقىنىڭ مولشەرى تۇرعان ايماققا، كەزەڭگە جانە وتەماقىنى بەرۋ كۇنىنە بولعان ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ شاماسىنا قاراي جەكە انىقتالادى، ياعني نەشە اەك بولاتىنىن جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار ايقىندايدى. وسى اتالعان جەڭىلدىكتەر مەن كومەكتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسىنىڭ بولىمشەسى ارقىلى (حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى) جەرگىلىكتى اكىمدىككە نەمەسە «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» پورتالى ارقىلى وتىنىشپەن جانە سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى اۋماعىندا تۇرعانىن راستايتىن قۇجاتتارمەن جۇگىنۋ قاجەت.
ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 1-شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا ءبىرجولعى اقشالاي وتەماقىنى 1 ميلليون 117 مىڭ 856 ادام العان. سونىمەن قاتار، 20827 ادام زەينەتاقى تولەمدەرىنە 2,09 نەمەسە 1,83 ا ە ك مولشەرىندە ۇستەمەاقى الادى. سونداي-اق، رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماقتاردا جۇمىس بەرۋشىلەر قوسىمشا ەڭبەكاقى جانە جىل سايىن اقىسى تولەنەتىن قوسىمشا دەمالىس بەرەدى. قوسىمشا ەڭبەكاقى مولشەرى دە اەك- پەن ەسەپتەلەدى.
دەگەنمەن، مينيسترلىك جۇمىس بەرۋشىلەر تاراپىنان كورسەتىلەتىن الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ ناقتى مولشەرىن قاداعالامايتىن بولىپ شىقتى.
- بۇل رەتتە، زاڭنىڭ 13، 14 جانە 15-باپتارىمەن كوزدەلگەن الەۋمەتتىك قولداۋ شارالاردى جۇمىس بەرۋشى ۇسىناتىندىقتان بۇل الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارىنا قۇقىلى ادامداردىڭ سانى تۋرالى، سونداي-اق قالعان سۇراقتار بويىنشا مالىمەتتىڭ بولماۋىنا بايلانىستى جاۋاپ بەرۋگە مۇمكىندىك جوق ەكەنىن جەتكىزەمىز، - دەپ جازىلعان ۆەدومستۆونىڭ جاۋابىندا.
سونداي-اق، مينيسترلىك سەمەي پوليگونىنان زارداپ شەككەن قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى قانشا ەكەنىن، جىل سايىن وسى ساناتتاعى ازاماتتاردى قولداۋعا قانشا قاراجات بيۋدجەتتەن بولىنەتىنى تۋرالى سۇراقتاردى جاۋاپسىز قالدىردى.
بۇعان دەيىن يادرولىق سىناقتاردان اباي وبلىسىنىڭ قاي اۋداندارى كوبىرەك زارداپ شەككەنىن جازعان ەدىك.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
