سلوۆەنيالىقتار باسىنا كوتەرگەن بەلگىسىز باتىر «كاسيو سيەۆەر» سابىر قاسىموۆ بولىپ شىقتى - دەپۋتات

استانا. KAZINFORM - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىندا ەرلىگى ەرەن بولسا دا، ەسىمى ەرەك دارىپتەلمەي قالعان باتىرلارىمىز از ەمەس. ولاردىڭ كوبى بەرتىنگە دەيىن جالپاق جۇرتقا بەيمالىم بولىپ، ءىز- ءتۇزسىز كەتكەن جاۋىنگەرلەر تىزىمىنە قوسىلدى. وسىنداي بەلگىسىز باتىرلار تۋرالى دەرەكتەردى ىزدەپ، تاۋىپ، بۇگىندە 56 توم ەڭبەكتىڭ جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولعان «ارداگەرلەر ۇيىمى» ر ق ب ورتالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى جايلى جاڭالىعىمەن ءبولىستى.

- ءوزىڭىزدىڭ جەتەكشىلىگىڭىزبەن «قازاقستاندىق قاھارمان مايدانگەرلەر» جوباسى اياسىندا ءبىراز زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر. جەڭىستىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا قانداي جۇمىستاردى قولعا الىپ جاتىرسىزدار؟ قانداي جاڭالىقتارىڭىز بار؟

- پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، ءبىز ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىنا ازىرلەنىپ جاتىرمىز. تاياۋدا ۇلكەن سالتاناتتى ءىس-شارالار وتكەلى وتىر. وسىعان بايلانىستى «ارداگەرلەر ۇيىمى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى بارلىق ايماقتا كولەمدى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. ءبىز - ارداگەرلەر ۇيىمى سوڭعى جىلدارى ەلەۋلى-ەلەۋلى جۇمىستار اتقاردىق. سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن ايتا كەتكىم كەلەدى.

ءبىرىنشىسى ايتساق، 1943 -جىلى سلوۆەنيا ەلىنىڭ فاشيستەر باسىپ العان پوۆەر دەگەن اۋدان ورتالىعىنا كەڭەس وداعى ءبىر توپ ادامدى ەرەكشە تاپسىرمامەن جۇمساعان ەكەن. وندا شەنى جوعارى وفيتسەر كەلۋگە ءتيىس بولادى، بۇلارعا سونىڭ كوزىن جويۋ تاپسىرىلادى. ءبىر مەرگەن جىگىت كىشكەنتاي پوۆەر وزەنىنىڭ جاعاسىندا اعاشتىڭ ۇستىندە وتىرىپ سول تاپسىرمانى ورىنداعان. ءبىراق نەمىستەر وقتىڭ قايدان شىققانىن ءبىلىپ قويىپ، سول جەردە ونىڭ ءوزىن دە اتىپ قۇلاتقان دا، ولدىگە ساناپ كەتىپ قالعان.

كەشكىسىن سول جەردەن ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر ءدىندار ادام سول كىسىنىڭ ءتىرى جاتقانىن كورىپ، ارباعا سالىپ، بەتىن شوپپەن جاۋىپ ۇيىنە الىپ كەتىپتى. جاۋىنگەر سوڭعى كۇشىن جيىپ، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتقان، ءبىراق 3-4 كۇننەن كەيىن ومىردەن وتكەن. ونىڭ اتىن سلوۆەنيالىقتار «كاسيو سيەۆەر» دەپ جازىپ الىپتى. زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ ەشقانداي «كاسيو سيەۆەر» ەمەس، سولتۇستىك قازاقستاننان سوعىسقا اتتانعان سابىر قاسىموۆ دەگەن قازاق جىگىتى ەكەنى بەلگىلى بولدى.

وسىعان بايلانىستى 2019 -جىلى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن رەسپۋبليكالىق پانتيوندا ماڭىزدى شارا ءوتتى. ەلىمىزدىڭ بەلگىلى وفيتسەرى اباي تاسبولاتوۆ ەكەۋىمىز سول پوۆەر ەلدى مەكەنىنە بارىپ، سابىر قاسىموۆتىڭ بەيىتىنە توپىراق كاپسۋلاسىن سالىپ قايتتىق. سول جەردەگى ءىس-شارا وتە ۇلكەن دارەجەدە ءوتتى. ول ەستەن كەتپەيدى. ءبىزدىڭ تاڭعالعانىمىز - جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەلىن، وتانىن قورعاعان ادامدارعا دەگەن ايرىقشا قۇرمەتى بولدى. ءبىز بارعانعا دەيىن جاڭاعى بەيىتتىڭ باسىن وزدەرى كۇتىپ ۇستاپ وتىرعان ەكەن. بۇل - ءبىر وقيعا.

ەكىنشى ءبىر جاڭالىقتى ايتايىن، ت م د ەلدەرى ۇ و س جايلى كىتاپتاردىڭ بايقاۋىن جاريالادى. سوعان اباي تاسبولاتوۆ ەكەۋىمىز «كازاحستانتسى ۆ گودى ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى» دەگەن كىتاپتى جازىپ تاپسىرعانبىز. ءبىزدىڭ «قاينار» باسپاسى وسى كىتاپ ءۇشىن 1-دارەجەلى ديپلوممەن ماراپاتتالدى. بۇل بايقاۋدى ت م د ەلدەرى جاريالاعانىمەن، حالىقارالىق دارەجەدە ءوتتى.

-جالپى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى وتانداستارىمىزدىڭ قيلى تاعدىرىن زەرتتەۋگە قالاي كەلدىڭىز؟

- مەن سوعىس ارداگەرىنىڭ ۇلىمىن. مەنىڭ اكەم 1941 -جىلدان 1945 -جىلعا دەيىن سوعىسقان. 36 جىل مۇناي سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن اداممىن. قاراپايىم بۇرعىلاۋشىدان مينيسترگە دەيىنگى كوتەرىلدىم. 1995 -جىلدان باستاپ اكەمنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن زەرتتەپ، سول كەزدەگى ەلشىلىكتەرگە ءوتىنىش جاساپ، مۇراجايلاردان كوپتەگەن دەرەك جيناقتاي باستادىم، ەل ىشىنەن دە دەرەكتەر جينالدى. وسى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن بەلگىلى جۋرناليست جۇماباي دوسپانوۆ دەگەن ازاماتقا تاپسىردىق، ول كوپتەگەن كىتاپتى دايىندادى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ رەداكتورى - قويشىعۇل جىلقىشيەۆ دەيتىن ازامات بولدى، وكىنىشكە قاراي ول كىسى ومىردەن ءوتىپ كەتتى. سول ۇشەۋىمىز 30 جىل وسى جۇمىسپەن اينالىستىق.

-دەرەكتەردى جيناۋدا قانداي قيىنشىلىقتارعا تاپ بولدىڭىزدار؟

- اۋەلدە دەرەكتەردى قازاقستاندىقتار ءۇشىن عانا جينادىق، سوڭىندا بۇكىل كەڭەستىك وفيتسەرلەرگە بەيىمدەپ جيناي باستادىق. مىسالعا بىرەۋىن ايتا كەتەيىن، «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى جاس قولباسشىلار» دەگەن كىتاپقا 19-20 جاسىندا پولك، باتالون، شتابتاردى باسقارعان قازاقتاردىڭ ەسىمى كىردى. بۇل بۇرىن- سوڭدى باسقا ەش جەردە جاريالانباعان دەرەكتەر.

تاعى ءبىر ەرەكشە كىتاپ - «قازاقستاننىڭ مايدانگەر ايەلدەرى» دەگەن 6 تومدىق. وسى كىتاپتىڭ ىشىندە قازاقستاندىق 7400 دەن استام قىز-كەلىنشەكتىڭ سوعىسقا قاتىسقانى، ونىڭ ىشىندە 700 دەن استامى وفيتسەر بولعانى تۋرالى مالىمەتتەر ەنگەن. سوندا مايدان دالاسىنا اتتانعان ءاربىر 11- قازاق قىزى وفيتسەر بولعان.

-قازاقتىڭ باتىر قىزدارى دەگەندە ەسىمىزگە ءبىرىنشى ءاليا، مانشۇك، حيۋاز ەسىمدەرى ورالادى. ەرلىگى ەلەنبەگەن، ەلتاني بەرمەيتىن دەباتىر قىزدارىمىز بولعان شىعار؟

- ءبىزدىڭ «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى بولماي قالعاندار» دەگەن دە ەڭبەگىمىز بار. بۇل قىزدارعا دا، ەر ادامدارعا دا قاتىستى كىتاپ. ءبىر كەيىپكەر، ول قازاق ەمەس ءبىراق، 4 رەت ۇسىنىلىپ، باتىر اتاعىن الا الماعان. 9 كىسى 3 رەتتەن ۇسىنىلىپ، باتىر اتاعىن الا الماعان. سونداي ادامداردىڭ ىشىندە 20 دان استام قازاقستاندىق بار. وعان ەندى ءتۇرلى جاعداي سەبەپ بولعان، قازىر كەيبىر شىندىقتىڭ شەتى شىعىپ جاتىر. ولاردىڭ اكەلەرى نە تۋىستارى كەڭەس وداعىنا قارسى جۇمىس جاساعانى سەبەپتى دە شەتتەتىلگەن.

-30 جىلدا قانشا كىتاپ جازدىڭىزدار؟

- 30 جىلدا 56 كىتاپ شىعاردىق. ءبىر اتاپ وتەرلىك جايت، 2023 -جىلى ماسكەۋدە «جاس اعا وفيتسەرلەر» دەگەن كىتاپتى تانىستىردىق. سوندا «ت م د ارداگەرلەرى ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ» جوعارى دارەجەلى وفيتسەرلەرى تۇرەگەپ تۇرىپ تىڭداپ، قاتتى ريزا بولدى. سەبەبى بۇل ەڭبەكتەردە ەش جەردە باسىلماعان، باعا جەتپەيتىن دەرەكتەر بار. سوندىقتان بۇل تەك ءبىزدىڭ قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل ت م د، رەسەي جانە بەلارۋس ەلدەرى ءۇشىن اسا قاجەت مالىمەتتەر. بۇل جۇمىس ءالى جالعاسىپ جاتىر. مىسالى، ءبىر كەزدە ءبىز كەڭەس ارمياسىنداعى قازاق وفيتسەرلەرىنىڭ سانىن 12 مىڭ شاماسىندا جيناقتاعان بولاتىنبىز، ءال قازىر ول 13 مىڭنان اسىپ كەتتى.

ءبىز بۇندا 19-20 جاستا اسكەر باسقارعان جاس قولباسشىلاردى، قىزدارىمىزدى، ەرەن ەرلىك كورسەتكەن ادامداردى ەنگىزدىك.

جوعارىدا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلىپ، الا الماعان ادامدار جايلى ايتتىق قوي. سول ۇسىنىلعان ادامداردىڭ سانىن ەسەپتەپ قاراعاندا بۇكىل وداقتىڭ 15 رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشىندە رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىن قازاقستان 3-ورىن الادى ەكەن. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ قانداي ەرلىكپەن سوعىسقانىنىڭ بىردەن-ءبىر كورسەتكىشى دەپ ويلايمىن.

-بۇل ەڭبەكتەر قانشا تيراجبەن باسىلىپ شىققان؟

- ءبىز بۇل ەڭبەكتەردى العاش اتىراۋداعى «اتىعاي» باسپاسىنان ازعانتاي عانا تيراجبەن شىعاردىق. بيىل 80 جىلدىققا بايلانىستى اقپارات ءمينيسترى ايدا عالىم قىزىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ءبىرقاتار كىتابىمىز قايتا شىعىپ جاتىر. سول مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءبىز بۇل ەڭبەكتەردى كىتاپحانالارعا، ءتيىستى مەكەمەلەرگە تاراتاتىن بولامىز.

-بۇل زەرتتەۋلەردىڭ، جۇمىستاردىڭ نەگىزگى ماقساتى ەلەۋسىز قالىپ كەتكەن، ەرلىگىنە ءتيىستى باعا بەرىلمەي قالعان باتىرلاردى دارىپتەۋ، كەڭ ناسيحاتتاۋ عوي. سول ميسسيا ورىندالىپ جاتىرما؟ تانىلماي قالعان ازاماتتار قانشالىقتى كەڭ دارىپتەلىپ ءجۇر؟

- بىزگە ايماقتاردان ءجيى كەلەتىن سۇرانىس ونوماستيكاعا بايلانىستى، ياعني سوعىسقا قاتىسقان اكەسى، اتاسىنىڭ اتىن مەكتەپكە، كوشەگە بەرۋ جونىندە ۇسىنىستار كوپ تۇسەدى. ءبىراق قازىرگى تاڭدا ونوماستيكا زاڭىنا بايلانىستى ءتارتىپ بار. جاسىراتىنى جوق، ءبىراز جىل بۇرىن وسى ءتارتىپتىڭ ساقتالماي قالعاندىعى دا كورىنىپ جاتىر. اركىم ءوزىنىڭ اعايىنى، اتاسى، اكەسىنىڭ اتىن تىقپالاعان، سوندىقتان بۇل تارتىپكە قازىر ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ وتىرمىز. سول سەبەپتى ونداي ەرەن ەرلىك كورسەتكەنى كەيىن ءمالىم بولعان ادامداردىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى بولۋ ءۇشىن مۇراجايلاردا ءتۇرلى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. ونى ىسكە اسىرىپ جاتقان - «ارداگەرلەر ۇيىمى». ءبىز اتقارۋشى ورگاندارمەن، ۇكىمەتپەن بۇل ماسەلەلەردە تىكەلەي جۇمىس ىستەپ وتىرمىز.

- قازىر ەلىمىزدە ارداگەرلەرگە بارلىق جاعداي جاسالعان با؟ سىزدەردىڭ ۇيىم تاراپىنان قانداي قولداۋ كورسەتىلەدى؟

- جىل باسىندا ۇ و س ارداگەرلەرىنىڭ سانى 126 ادام عانا بولعان، قازىر ودان دا ازايىپ كەلە جاتىر. مەن سوڭعى 9 جىل وسى «ارداگەرلەر ۇيىمىن» باسقارىپ كەلەمىن، وسى ارالىقتا بارلىق ارداگەردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتتىك. جىل سايىن كەرەكتى دارەجەدە كومەك كورسەتىلدى.

ءبىر ۇلكەن جوبانى اتاپ وتكىم كەلەدى، سول جوبا اياسىندا ايماقتارداعى كومەككە مۇقتاج ارداگەرلەر سول وڭىردەگى ىسكەر ادامدارعا ءبولىنىپ بەرىلگەن. بۇل ۇكىمەت كومەگى ەمەس، جەكە كاسىپكەرلەر. العاش ونى اتىراۋ وبلىسىندا باستادىق. وسىدان 2 جىل بۇرىن قىزىلوردا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن قوستىق، تاعى 3 وبلىستى دايىنداپ جاتىرمىز. وسى جوبا اياسىندا جاعدايى قيىن، جاسى كەلگەن ادامدارعا كومەك كورسەتىپ وتىرمىز.

اۆتور

ەربول جانات