سارايشىقتىڭ تاريحى مەن تاعدىرى

استانا. قازاقپارات - شىڭعىس حاننىڭ شىعىستاعى ارعۇن، كەرۋلەن وزەندەرىنەن باتىسقا قاراي التى تۇمەن اسكەرمەن جويقىن جورىق باستاعانى بۇل كۇندە مەكتەپ بالاسى دا بىلەتىن، الەم تاريحىندا ايرىقشا ورىن الاتىن وقيعا.

الايدا، شىڭعىس حان قۇرعان قۋاتتى موڭعول مەملەكەتىنىڭ اۋماعى اسا كەڭەيۋى ناتيجەسىندە ەۋرو ازيا ەگىز قۇرلىعىنىڭ توعىسقان تۇسىندا بوي كوتەرگەن، باتۋ حان قۇرعان التىن وردا يمپەرياسى استانالارىنىڭ ءبىرى بولعان ورتا عاسىرلىق سارايشىق شاهارى مەن ونىڭ سەگىز عاسىر ىشىندە زاماندىق، قوعامدىق وزگەرىستەرگە وراي باستان كەشكەن تاعدىرى تۋرالى جالپى جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيدى.

تاۋ-توبە ساق قورعاندارىن قازىپ، استىندا التىن ساۋىتتى بەكزادالار، التىننان قۇيىلعان تاعى-تارپاڭ جىلقىنى جۇگەندەگەن ادامدار تاپساق، وسىدان 3-4 مىڭ جىلدار بۇرىنعى كوشپەلى تايپالار زەرگەرلەرىنىڭ عاجايىپ ونەرىنە تاڭقالامىز، تىكەلەي تەكتىك توركىندەرىمىز وسىنداي بولعانىنا ماقتانامىز. سول ارقىلى ەندىلەر الدىنداعى مالىنا ەرىپ باعىت-باعدارسىز، ءجون-جوسىقسىز ماڭىپ جۇرگەن، مالىنىڭ ەتىن جەپ، ءسۇتىن ءىشىپ، ءجۇنىن ءيىرىپ تىرلىك ەتۋدەن باسقانى بىلمەگەن، تۇرپايى ءومىر سۇرگەن دەيتىندەرگە ولاردىڭ بابالارى كولدەردەن بالىق اۋلاپ، جابايى ارادان بال ۇرلاپ، زىعىر تۇتىپ، كەنەپ كيىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ بابالار قانداي بولعانىن كوزىنە نۇقىپ كورسەتەمىز. ال، ودان كەيىنگى بابالار تاريحىمىزعا تاراۋلار جازعانداي ەشتەڭە ىستەگەن جوق پا؟

تاريحىمىزدا ءبىر ايماقتىق قانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك ماڭىزى بار وقيعالار وتكەن مەزگىل - ورتا عاسىرلار. ونىڭ دەنى اقتاساق تا، داتتاساق تا مونعولدىڭ جاۋلاۋشى جورىقتارىمەن، اتا-بابالارىمىز سولارمەن بىرگە قۇرعان مەملەكەتپەن، ساياساتپەن، وركەنيەتپەن، مادەنيەتپەن بايلانىستى.

تاريحي تۇلعا - شىڭعىس قاهاننىڭ ءومىرىن، ساياساتكەرلىك، سوعىسكەرلىك ونەرىن زەرتتەگەن، جورىقتىڭ سەبەپتەرىن زەردەلەگەن دۇنيەءجۇزى عالىمدارىنىڭ انىقتاعانى - ۇلى قاهاننىڭ ساۋدا ادامدارىنان، ەلشىلەردەن، تۇتقىنداردان العان مالىمەتتەر مەن دەرەكتەر بويىنشا جاساعان، بۇزاۋ تەرىسىنە باستىرعان، اتلانت مۇحيتىنا دەيىنگى اۋماقتى قامتىعان قاراپايىم كارتاسى بولىپتى.

ول كارتا شىڭعىس حاننىڭ باس قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى، ماۋرەنناحر، اۋعان، يران، كاۆكاز ەلدەرىن باعىندىرىپ، وڭتۇستىك رۋس كنيازدەرىن قۋىپ كەلىپ كيەۆتى العان ايگىلى اسكەرباسى، سان سوعىستان ءبىر اياعى اقساق، ءبىر كوزى سوقىر، تاۋلىكتەر بويى كارى قۇلا جورعانىڭ بەلىنەن تۇسپەيتىن قارت باتىر سۇبىتاي باهادۇردىڭ قانجىعاسىندا باتۋ كەزىندە دە ساقتاۋلى جۇرەدى ەكەن. امانات كارتادا الداعى ماقسات بار بولاتىن.

ءاربىر سوعىستىڭ استارىندا ەكونوميكالىق مۇددە تۇراتىنى باعزى زامانداردان بەلگىلى قاعيدا. سوندىقتان قاهاننىڭ الدىمەن، ەرتىس، ەسىل، توبىل وزەندەرى وتەتىن اپايتوس ارقانى، سىر، ءامۋداريالارى اعاتىن ماۋرەنناحر ءوڭىرىن، مول سۋلى، كوك نۋلى ەدىل-جايىق ولكەسىن بىلگەنى، مەملەكەتى قۋاتتى، ەلى اۋقاتتى بولۋى ءۇشىن سولارعا جەتۋدى كوزدەگەنى كۇمانسىز.

جاعرافيادا «تۋندرا»، كونە تۇرىك تىلىندە «تۇنجىرا» اتالعان ايماقتىڭ تۇستىگى مەن وسى كۇنگى قازاق، باشقۇر جەرلەرىنىڭ بيلەۋشىسى جوشى حان قازا تاپقان سوڭ شىڭعىس حان نەمەرەسى، جوشى حان ۇلى باتۋ حان اتا، اكە اماناتىن ورىنداپ، ەدىل-جايىقتى قولاستىنا قاراتتى. جاۋلاپ الۋدى، ويران سالۋدى ەمەس، وسىندا ورنىعىپ قالۋدى ماقسات ەتىپ، ايبىندى التىن وردانى قۇردى. باتۋ حان يمپەرياسىنىڭ حان تاعى تۇراتىن، مەملەكەتتىك مىندەتتەردى تەڭ دارەجەدە اتقاراتىن ەكى استاناسى بولدى. ءبىرى ەدىلدەگى ۇلكەن ساراي قالاسى (وسى كۇنى رەسەيدە ساريەۆ اتالادى)، ەكىنشىسى جايىقتاعى كىشى ساراي - سارايشىق.

تاريحشىلار حاننىڭ سارايشىققا كوبىرەك مەملەكەتتىك ءمان بەرگەنىن، وسىنداعى ورداسىنا جيىرەك كەلگەنىن كورسەتىپ وتىر. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. التىن وردا تۇسىندا ۇلى جىبەك جولىنىڭ كىشى ازيا- يران - اۋعان - ءۇندىستان ارقىلى وتەتىن تۇستىك تارماعىنان گورى رۋم - قىرىم - دون - ەدىل - جايىق - سىر بويى كەنتتەرى، قاراتاۋ، الاتاۋ باۋرايلارى ارقىلى وتەتىن تەرىستىك داڭعىلى وراسان ماڭىزعا يە بولدى. مەملەكەتكە باج سالىعىن، جولداعى كەنتتەرگە باسقا دا الىمداردى تولەگەن سوڭ ساۋدا كەرۋەندەرى جول بويى توناۋشى، قاراقشىدان قورعايتىن قاتال زاڭى بار، تەگەۋرىندى ءتارتىبى بار ەلدىڭ جەرىمەن قىتاي استاناسى حانبالىققا دەيىن الاڭسىز اعىلىپ جاتتى.

ەرسىلى-قارسىلى تولاسسىز كەرۋەن تىزبەكتەرى سارايشىقتا تاۋارلارىن ساۋدالاپ، كولىكتەرىن جاڭالاپ، بار بابى تابىلىپ ايالدادى. بۇكىل ەۋروپا مەن ازياعا جايىقتاعى سارايشىق شاهارىنىڭ اتى مەن بەدەلى بەلگىلى بولدى. سارايشىق ساۋدا جاسايتىن قالا، كەرۋەن دامىلدايتىن بەكەت قانا ەمەس، باستى جولدار توعىساتىن توراپ رەتىندە دە ماڭىزدى ەدى. سارايشىقتان شىعىس بەتكە شىققان جىبەك جولىنىڭ ءبىر تىنى قاراشۇڭگىل - بەينەۋ حورەزم - اۋعان ارقىلى التىندى، اسىل تاستى ۇندىگە بەت السا، ەكىنشىسى ارال سىرتى، سىر بويى ارقىلى بارلىق ەلدەر ءزارۋ بۇيىم - جىبەك ءۇشىن قىتايعا قاراي اسىقتى.

ءبىر عاجابى سول كەرۋەندەرگە جولباسشى بولعان، تۇندە تەمىرقازىققا قاراپ باعدار، كۇندىز جەر بەدەرىنە قاراپ باعىت بىلگەن بابالارىمىزدىڭ قىراعىلىعى سونداي قازىرگى اتىراۋ - ماقات-بەينەۋ-قوڭىرات، اتىراۋ - قاندى اعاش - ارال - الماتى تەمىرجول تارماقتارى سول جىبەك جولى داڭعىلدارىنىڭ ۇستىنە ءدال ءتۇسىپ جاتىر.

سارايشىق كەيىن دە حاندار تاققا وتىرعان استانا قالا. ورتا عاسىرلىق ەۋروپا، اراب، پارسى، ورىس ساياحاتشىلارى، ەلشىلەرى، ساۋداگەرلەرى وزدەرىنىڭ جولجازبالارىندا سارايشىق قالا شارۋاشىلىعى دامىعان، شەتەلدەرگە ءوتىمدى تەڭگەلەر سوعىلعان، توعىز مەشىت ازان شاقىرعان بايتاق شاهار دەپ سيپاتتايدى. سارايشىقتىڭ قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنا، كوشپەلى وزبەكتەر ەلى اتانعان تايپالاردان ءبولىنىپ، قازاق حالقىنىڭ دەربەس ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنا دا تىكەلەي قاتىسى بار.

كەرەي، جانىبەك سۇلتاندار ءابىلقايىر حاننان ىرگە اجىراتىپ، سارايشىقتان اتتانىپ، تۇستىكتەگى قوزىباسى جەرىندە تۇڭعىش قازاق ورداسىن قۇردى. تاق مۇراگەرلەرى ءوزارا قىرقىسىپ، بەردىبەك حان باتۋ ۇرپاقتارىنىڭ تۇقىم-تۇياعىن تۇگەل جويىپ، ءوزى دە ءبىر جىلعا جەتپەي ولتىرىلگەن وقيعا «نار مويىنى كەسىلگەن كەز» دەگەن اتاۋمەن ەل ەسىندە ساقتالىپ قالدى. سودان سوڭ اتاقتى مەملەكەت بىرنەشە حاندىققا ىدىراپ كەتكەندە التىن وردانىڭ ەرلىك، ەلدىك سالتىن ۇستانعان نوعايلى ەلىنىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ دا باس قالاسى سارايشىق بولدى.

جاساقتارىنىڭ جارتىسىنان استامى باشقۇرتتار مەن قازاقتاردان قۇرالعان ەمەليان پۋگاچۆ بۇلقىنىسىنان كەيىن يايسكيي گورودوكتان گۋرەۆ گورودوكقا دەيىنگى جايىقتىڭ بۇكىل باتىس جاعالاۋى رەسەي قولاستىنا كوشتى. سول سەبەپتى، سارايشىقتىڭ مەملەكەتتىك ءمانى، قالالىق ءسانى كەمىدى. ورتا عاسىرلىق ۇلگىدەگى كورنەكتى عيماراتتارى بۇزىلدى، حاندار مەن سۇلتاندار جەرلەنگەن كورحانالار تونالدى.

ورتا عاسىرلار تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن عالىم-ارحەولوگ ارتيۋزوۆ 1937-جىلى سارايشىققا كەلىپ ۇكىمەت تاپسىرماسىنان تىس زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى، قالا اۋماعىنىڭ 100 مەتردەن استامىن سۋ شايىپ كەتكەنىن ايتىپ، ونى قورعاۋ جونىندە ماسەلە كوتەرگەنى ءۇشىن اتىلىپ كەتتى. قازاق تاريحىنىڭ جوقتاۋشىسى، عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان 1950-جىلى سارايشىقتى ءوز قارجىسىنا استىرتىن كەلىپ زەرتتەپ، جايىق ارناسىنىڭ وزگەرۋىنە وراي قالانىڭ جارتىسىنا جۋىعى سۋ استىندا قالعانىن انىقتادى. 1990-جىلدارى پروفەسسور زەينوللا ساماشەۆ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە ءا.مارعۇلان كورگەن اۋماقتىڭ دا جارتىلاي جويىلعانى بەلگىلى بولدى.

قالانىڭ قالعان بولىگىن، قازبا جۇمىستارى اشقان استىنان جىلىناتىن كان پەشتى ۇيلەر، كۆارتالدار، تازارتۋ جۇيەلەرى، قىش-كافەلدى مونشالاردى سۋ جەمىرگەن جار جاعالاۋلار جىل سايىن وپىرىپ اكەتىپ جاتىر. «بيىل اشقانىمىز كەلەسى جىلى قۇردىمعا كەتە بەرسە بۇل ءىستىڭ بولاشاعى جوق» - دەپ ز.ساماشەۆ قازبانى توقتاتتى. ونىڭ سەبەبى، تابيعاتتىڭ ەمەس، ادامداردىڭ ارەكەتىنەن بولىپ وتىر.

ماسەلەن، ورتا عاسىرلاردا نەاپول، گەنۋيا، افينى، كونستانتينوپول پورتتارىنان كەمەلەرمەن قىرىم جاعالاۋىنا جەتكەن، ودان اربالارعا ارتىلىپ ەدىل بويىنا كەلگەن، شىعىس بەتكە شىققان سوڭ جۇكتەرىن اربالاردىڭ قورابىنان اتانداردىڭ قومىنا تيەگەن ساۋدا ساپارلارى سول ۋاقىتتاردا ون سەگىز تارماقپەن كاسپي تەڭىزىنە قۇيىلاتىن، كوكتەمگى تاسۋلارىندا كەڭ دالاعا جايىلىپ كەتەتىندىكتەن اتام زاماننان بەرى جايىق اتالاتىن وزەندەگى سارايشىق شاهارىندا ەس جيىپ، ساۋدا قىلىپ دامىلداعان. بۇل كۇندە بۇرىنعى وزەن سۋىن ءبولىپ اكەتەتىن تارماقتار ادام قولىمەن شارۋاشىلىق ءۇشىن جاسالعان انتروپوگەندىك ارەكەتتەردىڭ اسەرىنەن بىتەلىپ قالعان. سوندىقتان تاسقىن سۋ جالعىز ارنامەن اعىپ، جىل سايىن جاعالاۋلاردى تالقانداپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى.

جاڭادان نازارعا ىلىككەن تاعى ءبىر جاي: قاسىم حان تۇسىندا سارايشىق جايىقتىڭ ەكى بەتىنە دە قانات جايعان. وزەننىڭ شىعىس جاعالاۋىنا جاقىن جەردە ەل «تايلان كول» اتايتىن كولتابان تەگىستىك بار. №17 اۋىل نەمەسە العا وكرۋگىنىڭ بۇرىنعى اكىمى، زەينەتكەر، تاريحي ەسكەرتكىشتەر جاناشىرى بازار ءامىروۆ «تايلان كول» تەپسەڭىندە 14 كونە قۇلپىتاستاردىڭ توبەسى اشىلا باستاعانىن حابارلاۋدا. بۇل قۇلپىتاستاردىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى تورە تاڭباسى بەدەرلەنگەن كورىنەدى.

جايىق سىرتىنداعى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سوڭعى حانى ەرالى قايتىس بولعاندا سوناۋ قوبدادان سارايشىققا اكەلىپ جەرلەنگەنى تۋرالى انىق دەرەك بار، الايدا ءمايىتحاناسى جاتقان جەر بەلگىسىز. قازىر سول قۇلپىتاستار ەرالى حانعا نەمەسە باسقا حان، سۇلتاندارعا قويىلعان بەلگى ەمەس پە ەكەن، اققۋ-قازدار جەمدەلگەن «سەكەر كول»، التىن قايىقپەن حانشالار سەرۋەن قۇرعان ايدىن وسى كول بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلا باستادى. بولاشاقتا قارجى ءبولىنىپ، قازبا جۇرگىزىلسە وسى القاپتىڭ استىندا دا تاراۋ-تاراۋ تاريح اشىلۋى ابدەن مۇمكىن.

الىبەك قايىروۆ

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 2013 ج