سان مەن ساپا: قازاقستان دەموگرافياسى قانداي كۇيدە
استانا. KAZINFORM – قازاقستان حالقىنىڭ سانىندا ءوسىم بار، بىراق تۋۋ كورسەتكىشى نەگە باسەڭدەپ بارادى؟ دەموگرافيادان تۋىندايتىن تاۋەكەلدەرگە مەملەكەت دايىن با؟ بۇگىنگى ماتەريالدا وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيمىز.
پاندەميا جانە كوشى-قون
قازاقستان حالقىنىڭ سانى 1992 جىلمەن سالىستىرعاندا %23 كوبەيىپ، 20،4 ميلليون ادامعا جەتتى.
ونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ ۇلەسى ءالى دە جوعارى. قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى (قسزي) مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى حالىق قورىنىڭ سوڭعى ەسەبىندە حالىقتىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىرى 15 جاسقا دەيىنگى بالالار، %22،6 ى 10-24 جاس ارالىعىنداعى جاستار ەكەنى ايتىلعان.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە، 2024 جىلدىڭ باسىندا حالىقتىڭ ورتاشا جاسى 32،3 جاس بولدى. بەس جىل بۇرىن بۇل كورسەتكىش 31،9 جاس بولاتىن. الەمدىك اۋقىمدا قازاقستان حالقى «جاس» سانالعانىمەن، ورتالىق ازياداعى كەيبىر ەلدەردەن ءسال جوعارى.
سوڭعى بەس جىلدا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تۇراقتى تومەندەۋى بايقالىپ وتىر. 2021 جىلى ەلدە شامامەن 447 مىڭ نارەستە دۇنيەگە كەلسە، 2022 جىلى 404 مىڭ، 2023 -جىلى 388 مىڭ، ال 2024 -جىلى شامامەن 366 مىڭ نارەستە تىركەلگەن.
حالىقتىڭ مىڭ ادامعا شاققانداعى تۋۋ سانى 2025 جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا 15 بولدى. ال 2024 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا بۇل كورسەتكىش 18 ەدى. تۋۋ كوەففيتسيەنتى 2020 جىلى 23، 2021 -جىلى 24 بولعان.
ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى جانىنداعى دەموگرافيالىق پروتسەستەردى تالداۋ جانە بولجاۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى اياۋلىم ساعىنباەۆا تۋۋ كورسەتكىشى 5-10 جىل كولەمىندە تومەندەسە عانا الاڭداۋعا بولاتىنىن ايتادى.
ساراپشى 2019 جىلعى پاندەميا تۋۋ، ءولىم-ءجىتىم جانە كوشى-قون كورسەتكىشتەرىن ۋاقىتشا بۇرمالاعانىن ەسكە سالدى. 2024 -جىلى ءار ايەلگە 2،8 بالادان كەلگەن. بۇل پاندەميا كەزىندەگى «بەيبي-بۋم» ءبىر رەتتىك قۇبىلىس ەكەنىن كورسەتەدى.
- كەيىنگى 10 جىلدا حالىق سانىنىڭ جىلدىق ءوسىمى شامامەن %1،3 كولەمىندە تىركەلىپ كەلەدى. ياعني، پاندەمياعا دەيىنگى قالىپتى كورسەتكىشتەرگە قايتا ورالىپ وتىرمىز، - دەيدى عالىم.
وڭتۇستىك كوبەيۋگە، سولتۇستىك قارتايۋعا بەيىم
حالىق سانى وڭتۇستىك پەن باتىس وڭىرلەردە ارتىپ، سولتۇستىك پەن شىعىس ايماقتاردا ازايىپ جاتىر. 2025 -جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا ەڭ جوعارى تۋۋ كوەففيتسيەنتى ماڭعىستاۋ مەن تۇركىستان وبلىستارىندا، شىمكەنت قالاسىندا تىركەلسە، ەڭ تومەنگى كورسەتكىش سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا بايقالدى.
- وڭتۇستىك وڭىرلەردە حالىق سانى كوپ جانە جاستارى باسىم. سوندىقتان ولاردىڭ تۋۋ الەۋەتى جوعارى. ال سولتۇستىكتە حالىق از، ەگدە جاستاعىلاردىڭ ۇلەسى باسىم. سوندىقتان تابيعي ءوسىم مۇمكىندىگى تومەن، - دەيدى بۇۇ حالىق قورىنىڭ حالىق جانە گەندەر ماسەلەلەرى جونىندەگى باعدارلامالىق ساراپشىسى عازيزا مولداقۇلوۆا.
سولتۇستىك پەن شىعىستاعى حالىق سانىنىڭ ازايۋىنا كوشى-قون دا ىقپال ەتىپ وتىر. باسقاشا ايتساق، كوشىپ كەلۋشىدەن كوشىپ كەتۋشى كوپ.
- مۇنداي ءۇردىس سوڭعى بەس جىلدا تۇراقتى بايقالىپ كەلەدى. نەگىزگى تارتىلىس ورتالىعى – استانا مەن الماتى، - دەيدى اياۋلىم ساعىنبايەۆا.
وڭتۇستىكتەن كوشىپ كەتۋشىلەر دە كوپ بولعانىمەن ورنىن جاڭا تۋعان نارەستەلەر تولتىرىپ جاتىر.
- مەملەكەتتىڭ كوشى-قوندى رەتتەۋ شارالارى سولتۇستىك پەن شىعىستاعى تەرىس سالدوعا وڭ ىقپال ەتە الماي جاتىر. سوندىقتان بۇل وڭىرلەردىڭ دەموگرافياسىن ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ەڭ الدىمەن تۋۋعا ىنتالاندىرۋ تۇرعىسىنان قاراستىرۋ قاجەت، - دەيدى دەموگراف.
وڭتۇستىكتەن اعىلعان جاس وتباسىلار ءىرى قالالاردا كوپبالالى جاس وشاقتاردى كوبەيتىپ جاتىر.
- قازىر قالاداعى تۋۋ كورسەتكىشى ءوسىپ كەلەدى. بۇل اۋىلدان كەلگەن جاستار قالاعا ءوز ءداستۇرىن اكەلدى دەگەن ءسوز، - دەيدى عازيزا مولداقۇلوۆا.
ءوسىم بار، تەك قارقىن باسەڭ
ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ بولجامىندا قازاقستانداعى جاستار سانى 2035 -جىلعا دەيىن ءوسىم كورسەتە بەرەتىنى ايتىلعان. بىراق ءبىر وتباسىنداعى بالا سانى ازايا تۇسپەك. بالالى بولۋ مەن وتباسىن قۇرۋعا اسىقپاۋ بەلەڭ الا تۇسەدى.
- 2009-2021 - جىلدارى نەكە سانى كوبەيگەنىمەن، وتباسىنىڭ ورتاشا مولشەرى 3،9 ادامنان 3،2 ادامعا دەيىن قىسقارعان. بۇل اتا-اجە ينستيتۋتىنىڭ كەلمەسكە كەتىپ بارا جاتقانىمەن بايلانىستى، - دەيدى اياۋلىم ساعىنباەۆا.
اسىرەسە 20-24 جاس اراسىندا اتا-انا بولاتىن جاستار سانى ازايا تۇسكەن. 2020 -جىلى وسى جاستاعى مىڭ ادامعا 170 نارەستەدەن كەلسە، 2024 - جىلى 134 كە دەيىن تۇسكەن.
- قازاقستاندا انالىق جاس «ۇلكەيىپ» كەلەدى. العاشقى نەكەگە تۇرۋ جاسى دا ەرلەر مەن ايەلدەردە قاتار ءوسىپ كەلەدى. سوندىقتان ءبىرىنشى بالا بۇرىنعىعا قاراعاندا الدەقايدا كەش تۋادى. قازىر بالا تۋۋدىڭ ەڭ بەلسەندى كەزەڭى – 25-35 جاس، - دەيدى ساراپشى.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەلدەگى ءولىم-ءجىتىم مىڭ ادامعا شاققاندا شامامەن جەتى جاعدايعا دەيىن ازايعان.
- ەلدەگى 65 جاستان اسقان ادامداردىڭ ۇلەسى %7 عا جەتسە، ۇلتتىڭ «قارتايۋ بەلەسى» كورىنە باستادى دەپ ەسەپتەلەدى. قازاقستاندا 2024-2025 جىلدارى بۇل كورسەتكىش %9 عا جەتتى. ەگدە جاستاعىلاردىڭ ۇلەسى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ جاقسارۋىنان دا ارتىپ وتىر، - دەيدى عازيزا مولداقۇلوۆا.
جاستار نەگە ءۇي بولۋعا اسىقپايدى؟
باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى – قازىرگى تىرشىلىك قارقىنى. جاستار ءبىلىم الىپ، كاسىبي تۇرعىدان قالىپتاسۋعا جانە قارجىلىق تۇرعىدان دەربەستىككە باسىمدىق بەرەدى.
- ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، 25 جاسقا دەيىنگى جاستار الدىمەن كاسىبي تۇرعىدان ءوسىپ، قارجىلىق تۇرعىدان تۇراقتى ازامات بولۋعا قۇشتار. بۇل – وتباسى قۇندىلىعىنان باس تارتۋ ەمەس، جاڭا ءومىر سالتى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدىڭ اسەرى، - دەيدى قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى وتباسى جانە گەندەر ساياساتى ورتالىعىنىڭ ساراپشى مەنەدجەرى ارنا دۇيسەنوۆا.
سونداي-اق، ول سوڭعى حالىق ساناعى قازاقستاندىقتاردىڭ وتباسى جوسپارلاۋدا سانالى بولا باستاعانىن كورسەتكەنىن ايتادى. مەملەكەتتىڭ بالا كۇتىمىنە ارنالعان تولەمدەرىن ءبىر جىلدان 1،5 جىلعا دەيىن ۇزارتۋى دا وسى تەندەنتسياعا سەرپىن قوسقان.
بۇرىن كوپبالالى بولۋ تابيعي دۇنيە سانالسا، قازىر بۇل ءۇردىس باسەڭدەپ جاتىر. قازىرگى وتباسىلىق قۇندىلىقتار ءوزارا قولداۋ، ءوزارا قامقورلىق دەگەن ۇعىمدارمەن سيپاتتالىپ ءجۇر.
- بىلتىرعى ساۋالناماعا قاتىسقان وتباسىلاردىڭ %51 ى بالا سانىن كوبەيتۋگە مۇقتاج ەمەس ەكەنىن ايتقان. سەبەبى بالا تاربيەلەۋ ۇلكەن ەموتسيالىق جانە قارجىلىق رەسۋرستى تالاپ ەتەدى. ايەلدەر وزدەرىن دامىتۋعا، قولدا بار بالاسىنا بارىنشا جاقسى جاعداي جاساۋعا جانە كاسىبي مانساپتان قول ۇزبەۋگە تىرىسادى، - دەيدى ارنا دۇيسەنوۆا.
مەملەكەت نە ىستەۋ كەرەك؟
- حالىق سانى وزگەرگەن سايىن مەملەكەت دەموگرافيالىق تۇراقتىلىق ساياساتىن دامىتۋى قاجەت. بۇل - ينستيتۋتتاردىڭ دەموگرافيالىق سىن-قاتەرلەرگە دەر كەزىندە جاۋاپ بەرە الۋ قابىلەتى، - دەيدى عازيزا مولداقۇلوۆا.
ب ۇ ۇ كەڭەسىندە ايتىلعانداي، قازاقستان جاستارعا دۇرىس ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى «دەموگرافيالىق مۇمكىندىكتەر تەرەزەسىن» ءتيىمدى پايدالانا الادى. حالىقتىڭ %35 ىن 24 جاسقا دەيىنگىلەر قۇراپ وتىر. كوپ كەشىكپەي ولار ەڭبەك نارىعىنا جاپپاي كىرەدى.
مەملەكەت وسى كەزەڭدە جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتى ازايتىپ، NEET ۇلەسىن تومەندەتىپ، بەيرەسمي جۇمىسپەن قامتىلعانداردى رەسمي سەكتورعا شىعارۋ كەرەك. قولجەتىمدى باسپانا، ساپالى قىزمەتتەر، تۇراقتى تابىس جانە جاڭا ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر جاستاردىڭ ۇرپاق وربىتۋگە دەگەن كوزقاراسىن ءداستۇرلى ۇستانىمنان الشاقتاتپاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
عازيزا مولداكۇلوۆانىڭ ايتۋىنشا، تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ وسۋىنە الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارى ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. تۋۋ دەڭگەيى جۇكتىلىك دەمالىسى، دەكرەتتىك تولەمدەر، بوسانعاننان كەيىنگى جاردەماقى، بالاباقشا ينفراقۇرىلىمى، وتباسىعا قولايلى ساياسات، يكەمدى جۇمىس كەستەسى سياقتى مەملەكەتتىڭ قولداۋ شارالارىنا بايلانىستى.
- بالاباقشالار - تۋۋعا ىقپال ەتەتىن نەگىزگى تەتىكتەردىڭ ءبىرى. مەملەكەت تەگىن بالاباقشا ۇسىنۋ كەرەك. جەكە بالاباقشالاردىڭ قىمباتتىعى وتباسى شىعىنىن ارتتىرىپ، اتا-انالاردى قوسىمشا جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەيدى، - دەيدى ساراپشى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ جاقسارۋى حالىقتىڭ قارتايۋىنا اكەلەدى جانە بۇل تابيعي پروتسەسس.
- الەمدە «قارتايۋ تۋعاننان باستالادى» دەگەن تۇجىرىم بار. بالانىڭ دەنساۋلىعىنا، بىلىمىنە، دامۋىنا ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى ەرتەڭ كومەككە مۇقتاج قارتتاردىڭ كوبەيۋىنەن ساقتانۋعا بولادى، - دەيدى عازيزا مولداقۇلوۆا.
