سال-سەرىلىك ءداستۇردى بارشا ءسان-سالتاناتىمەن ۇستانعان اقان سەرى

استانا. قازاقپارات - قورامسا ۇلى اقان سەرى (اقجىگىت، 1843-1913) - قازاق حالقىنىڭ ايگىلى ءانشى- كومپوزيتورى، اقىن. تۋىپ- وسكەن جەرى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنداعى ۇلكەن قوسكول ماڭى.

توپىراق بۇيىرعان جەرى ايىرتاۋ اۋدانىنداعى بۇلاق باسى، قۇلاگەر قۇدىعى، قۇلاگەردىڭ اق شارباعى دەگەن جەرلەر. شىققان تەگى - ارعىن ىشىندەگى قاراۋىل رۋى.

اكەسى قورامسا، شەشەسى جاڭىل قاراپايىم شارۋا ادامدارى بولعان. العاشقىدا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، سونان سوڭ قىزىلجارداعى ءۋالي (احمەتۋالي) مەدرەسەسىندە وقىعان (1856-1859) . مۇنان كەيىن ءوز اۋىلىنا قايتا ورالىپ، ونەر جولىنا ءبىر جولا ءومىرىن ارناعان. حالىق اقاننىڭ بويىنداعى قايتالانباس بيىك ونەردى جوعارى باعالاپ، ونىڭ سۇلۋ سىرلى ولەڭدەرىن ءسۇيىپ ايتىپ، ونەرگە ءومىرىن ارناعان بەكزاتتىعىن قادىرلەپ «اقان سەرى» دەپ اتاعان.

اقان سەرى العاشقى ايەلى ءباتيمادان ىبان (ىبىرايىم) ەسىمدى ءبىر پەرزەنت كورگەن. ءباتيما ولگەن سوڭ ءۇرقيا اتتى قىزعا ۇيلەنىپ، ونىمەن ۇزاق وتاسپاعان. اقاننىڭ «حات جازدىم قاعاز الىپ، قالام، سيا» دەپ باستالاتىن ولەڭى وسى ءۇرقياعا ارنالعان. اقىن ومىرىندە - وشپەس ءىز قالدىرعان ادام - اقتوقتى سۇلۋ. اقتوقتىعا ۇيلەنۋدى تاعدىر اقانعا جازباعان. اقاننىڭ «اق كويلەك»، «اۋجار»، «التى- باسار»، «عاشىق جارعا»، «تاعريپىڭ» دەپ اتالاتىن تەرەڭ سىرلى، عاجايىپ سەزىمگە تولى اندەرى وسى اقتوقتىعا ارنالعان.

سال- سەرىلىك ءداستۇردى بارشا ءسان- سالتاناتىمەن ۇستانعان اقان سەرى جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، قۇماي تازىنى جان سەرىگى ەتكەن. مۇنداي ءومىر سالت ونىڭ انشىلىك- اقىندىق شابىتىنا تۇعىر بولىپ، «قۇلاگەر»، «ماڭماڭگەر»، «كوكجەندەت»، «ەكى تورى ات»، «الاي كوك»، «تەر قاتقان» سياقتى تاماشا اندەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولعان. سونداي- اق، ونىڭ «كوكشەتاۋ»، «سىرىمبەت»، «كەربەز سۇلۋ» دەپ اتالاتىن اندەرى تۋعان جەرگە، وسكەن ەلگە دەگەن پەرزەنتتىك ماحابباتتىڭ جارقىن ايعاعى.

اقان سەرى ءوز كەزىندە ءبىرجان سال، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا، ەستاي، ءيمانجۇسىپ، قۇلتۋما سياقتى اقىن- انشىلەرمەن قاناتتاس بولىپ، حالىقتىڭ مادەني- رۋحاني ومىرىنە ايرىقشا ىقپال ەتكەن.

اقان سەرىنىڭ انشىلىك- كومپوزيتورلىق بولمىسى دارا. ونىڭ شىعارمالارى اۋەندىك - ناقىس- ىرعاعى جاعىنان دا، تاقىرىپ ورەسى تۇرعىسىنان دا قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ونەرىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى بولىپ تابىلادى.

اقان سەرى اندەرى قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان. ە. برۋسيلوۆسكيي «جالبىر» وپەراسىنا اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەر»، «بالقاديشا» اندەرىن قولدانسا، د. ماپۋتسين «بالقاديشا» ءانىنىڭ تاقىرىبىنا ۆارياتسيا جازعان. قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى ى. جانسۇگىروۆ «قۇلاگەر» پوەماسىندا، جازۋشى- دراماتۋرگتەر ع. مۇسىرەپوۆ «اقان سەرى - اقتوقتى» تراگەدياسىندا، س. ءجۇنىسوۆ «اقان سەرى» رومانىندا، كورنەكتى كومپوزيتور س. مۇحامەدجانوۆ «اقان سەرى - اقتوقتى» وپەراسىندا اقان سەرىنىڭ بەينەسىن تۇلعالادى.