س5+1 فورماتى س5+3 بولىپ كەڭەيۋى مۇمكىن - امەريكالىق ساراپشى
استانا. قازاقپارات – 6-قاراشا كۇنى ا ق ش استاناسىندا «ورتالىق ازيا-ا ق ش» سامميتى وتەدى. Henry Jackson Society تالداۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى داررەن سپينك Kazinform اگەنتتىگىنىڭ مەنشىكتى تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا س5+1 فورماتى كەڭەيۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- «س5+1» فورماتىنداعى كەزدەسۋدىڭ بۇل جولعى راۋندىنان نەكۇتۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟
- بىرىنشىدەن، بۇل جولى سامميتتە ورتالىق ازيامەن بىرگە وڭتۇستىك كاۆكازبەن ارىپتەستىك كوكجيەگى تالقىعا تۇسەدى دەپ ويلايمىن. بولاشاقتا «س5+1» فورماتى «س5+3» فورماتى بولىپ كەڭەيۋى مۇمكىن. ويتكەنى ازەربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيا مەملەكەتتەرى دە ورتا ءدالىزدى دامىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
ەكىنشىدەن، ايماق ا ق ش- تىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى مەن جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى. ا ق ش پرەزيدەنتى الداعى ءۇش جىلدا الدىڭعى اكىمشىلىكتەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ورتالىق ازيامەن بايلانىستى نىعايتۋعا نيەت ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بۇل تەك بايلانىستاردى ساقتاۋ عانا ەمەس، سەرىكتەستىكتى دامىتۋدىڭ ناقتى قادامدارى بولادى. بۇل ءتاسىل قوس تاراپقا ءدا تيىمدى بولادى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسى مەن ساياسي ىقپالى نىعايسا، ا ق ش ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك الادى.
ۇشىنشىدەن، ورتا ءدالىزدىڭ ءرولىن ترانزيتتىك مارشرۋتتاردى ءارتاراپتاندىرۋ تۇرعىسىنان تالقىلاۋ كۇتىلىپ وتىر. مەملەكەتتەر اراسىندا عانا ەمەس، جەكە سەكتوردان دا ينۆەستيتسيا تارتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. بۇل س5+1 فورماتىندا «ماڭىزدى سيرەك مينەرالدار جونىندەگى ديالوگتى» دامىتۋعا، ورتالىق ازيا مەن ا ق ش ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋىن ىنتالاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- جۋىقتا قازاقستان ا ق ش- پەن لوكوموتيۆ وندىرىسىنە باعىتتالعان 4ميلليارد دوللاردىڭ مامىلەسىن جاسادى. كەزدەسۋ اياسىندا وسىنداي اۋقىمداعى جاڭا كەلىسىمدەر جاسالۋى مۇمكىن بە؟
- ا ق ش قازاقستاننىڭ تەمىرجول ينفراقۇرىلىمى مەن ونى پايدالى قازبالارعا، سيرەك ەلەمەنتتەر كەنىشتەرىنە ينۆەستيتسيا سالۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە ءتۇسىنىپ وتىر. مەنىڭ باعالاۋىم بويىنشا، الداعى ايلاردا جەكەلەگەن تاۋ-كەن جوبالارىنا امەريكالىق ينۆەستيتسيا كەلگەنىن كورىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
رەسمي ۆاشينگتون قازاقستاننىڭ قاۋپىن جاقسى تۇسىنەدى - ەشبىر ەل «شيكىزاتتان باسقا بەرەرى جوق «ساۋىن سيىرعا» اينالماۋى كەرەك. وسىنى ەسكەرگەن ا ق ش تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيانى دامىتاتىن سالالارعا، تاۋ-كەن ونەركاسىبىنە تىكەلەي قاتىسى جوق سالالارعا ينۆەستيتسيا سالۋى مۇمكىن.
- ا ق ش- قا ورتالىق ازيا ەكونوميكاسىنداعى قاي سالالار قىزىقتى؟
- قازىر ەكى باسىمدىقتى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - سيرەك ەلەمەنتتەر مەن ماڭىزدى مينەرالدار. ەكىنشىسى - كولىك ينفراقۇرىلىمى. ويتكەنى وسى ايماقتان الىنعان رەسۋرستاردى تەمىرجول ارقىلى اقتاۋ جانە باكۋ پورتتارىنا جەتكىزىپ، ءارى قاراي جونەلتۋ ەكسپورتتىڭ ءبىراز شارۋاسىن جەڭىلدەتەر ەدى.
بولاشاقتا كەدەندىك راسىمدەردى وڭايلاتۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە قول قويۋعا بولادى. بۇل قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ا ق ش- قا ەكسپورتىن اناعۇرلىم اشىق ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار ستراتەگيالىق ساناتقا جاتپايتىن تاۋار ەكسپورتىنىڭ تاريفى %25 تەن %10 كە دەيىن تومەندەۋى مۇمكىن.
- ا ق ش- تىڭ قازاقستانمەن الىس-بەرىس تاريفىن قايتا قاراۋى قانشالىقتى مۇمكىن دۇنيە دەپ ويلايسىز؟
- بۇل كونگرەسس دەڭگەيىندە شەشىلەتىن ماسەلە. ەگەر پرەزيدەنت دونالد ترامپ بۇل ەسكىرگەن نورمانىڭ كۇشىن جويۋدى الداعى كەزدەسۋ كەزىندە قۇپتاسا، ماڭىزدى مالىمدەمە بولار ەدى. الايدا، تۇپكىلىكتى شەشىمدى بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى تارماعى قابىلدايدى. سوندىقتان كوپ نارسە كونگرەسس كوشباسشىلارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە د. ترامپتىڭ كاسپيي وڭىرىنە قاتىستى ماسەلەلەردەگى ۇستانىمىمەن ساناساتىن رەسپۋبليكالىق پارتيا وكىلدەرىنىڭ كوزقاراسىنا، سونداي-اق ەسكى شەكتەۋلەردى قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى بولادى.
- «س5+1» سامميتىندە ايماققا قاتىستى قانداي ماسەلەگە اسا ءمان بەرىلۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- ا ق ش تاراپىنا ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكازدى بولەك قاراماي، ءبىرتۇتاس ءىس-قيمىلدىڭ ناقتى ستراتەگياسىن ازىرلەۋدى ۇسىنار ەدىم. ويتكەنى امەريكا ونەركاسىبىنە اسا قاجەت سيرەك ەلەمەنتتەر مەن ونى جەتكىزۋدىڭ قاۋىپسىزدىگىندە اتالعان ەكى ايماقتىڭ ماڭىزى ارتىپ وتىر.
قازاقستان ءوزىن تابيعي رەسۋرستار كوزى جانە كولىك ءدالىزى رەتىندە عانا ەمەس، تەحنولوگيا مەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا ينۆەستيتسيا سالۋعا بولاتىن، ستراتەگيالىق ساناتقا جاتپايتىن تاۋارلاردى دا مولىنان ەكسپورتتاي الاتىن ەل رەتىندە تانىتا الادى دەپ ويلايمىن.
بۇعان دەيىن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى شي جينپيڭنىڭ كورەياداعى كەزدەسۋى ورتالىق ازيانىڭ الىس-بەرىسىنە قالاي اسەر ەتەتىنىن جازعان ەدىك.
اۆتور ەسىمجان ناقتىباي
