پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ قازىرگى قۇزىرەتتەرى سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيەگە جەتكىزبەي مە - ساياساتتانۋشى پىكىرى
ءماجىلىس دەپۋتاتى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم كەيىنگى ءبىر جىلدا پرەزيدەنت ينستيتۋتى قانشالىقتى ترانسفورماتسيالانعانى تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى Kazinform.
«شىنىن ايتاتىن بولساق، ماسەلەنىڭ ەكى جاعى بار. ءبىر جاعىنان پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە ەل ىشىندەگى بيلىكتىڭ مونوپولياسى قانداي قياناتقا اكەلەتىنىن بىزدەن ارتىق تۇسىنبەسە، كەم تۇسىنبەيتىنى انىق. سول سەبەپتى دە ۇلكەن رەفورمالاردى 2019 -جىلى باستاپ، 2022 -جىلى جالعاستىردى. ەلىمىز جابىلىپ قالعان جوق، كەرىسىنشە، اشىلا تۇستىك. ونى كورمەۋ، ەلەمەۋ ءيا سوقىرلىقتىڭ، ءيا ءبىر تەرىس پىكىردىڭ بار ەكەنىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
سوندىقتان، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە باستى ماسەلە - ەلدەگى بولىپ جاتقان وزگەرىستەردىڭ باعىت-باعدارىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، ونىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى بايقاساڭىز، ەلدەگى بۇكىل رەفورمانى پرەزيدەنت وزىنەن باستادى. ەڭ الدىمەن، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ فۋنكسيالارىن، مۇمكىندىكتەرىن شەكتەدى. مىسال ءۇشىن، كونستيتۋتسياعا ەشقانداي رەفەرەندۋم نەمەسە ەشبىر پارلامەنت وزگەرتە المايتىنداي قىلىپ، تاسقا تاڭبالاپ جازدىق. پرەزيدەنت تەك قانا 7 جىلعا سايلاناتىنى تۋرالى پرينتسيپ نەگىزگى پرينتسيپتىڭ ءبىرى بولىپ بەكىدى. پرەزيدەنت ساياسي پارتيادا بولا المايدى، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ تۋىسقاندارىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتا المايدى جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورعا جەتەكشى قىلىپ قويا المايدى. ول باعىتتار بەكەردەن-بەكەر جازىلعان جوق»، - دەيدى ساراپشى.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، ەلدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر قوعام مەن بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداتۋعا عانا باعىتتالىپ وتىر.
«سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيە قالىپتاسىپ كەلە جاتىر دەۋشىلەر ءالى دە بولسا، سول باياعى «ەسكى قازاقستاننىڭ» تۇسىندا قالىپتاسقان تۇسىنىكتەرمەن ءجۇرىپ قالعان توپ بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، بۇل جەردە ەڭ باستى ماسەلە بىرەۋ عانا. ەلىمىزدە بولىپ جاتقان ساياسي رەفورمالار. كونستيتۋتسيالىق رەفورما اينالىپ كەلگەندە قوعام مەن بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداتۋعا، بيلىكتى قوعامعا تاۋەلدى ەتۋگە، بيلىكتىڭ نەگىزگى كۇشىن، مۇمكىندىكتەرىن حالىقتىڭ وزىنە بەرۋگە نەگىزدەلگەن. ءبىز ورتا ازياداعى اكىمدەردى سايلاي باستاعان تۇڭعىش مەملەكەتپىز. بىزدەن باسقا ەشبىر كورشىمىزدە اكىمدەرىن سايلاپ جاتقان ەل جوق ايماقتا. ءتىپتى، رەسەيدىڭ وزىندە كەزىندە ول بولعان ينستيتۋت. قازىر ولار باس تارتىپ، ءبىر جاعىنا بۇرىپ تاستادى. وسىنىڭ ءوزى- اق كوپ نارسەنى اڭعارتادى. سوندىقتان «سۋپەرپرەزيدەنتتىك مەملەكەتكە كەلە جاتىرمىز» دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر، مەنىڭ ويىمشا، قوعامدا ءوزىنىڭ ورنىن تابا الماعانداردىڭ نەمەسە بۇرىنعى جۇيەنى قالايتىن ءبىر ازاماتتاردىڭ ءسوز ۇستىنى سياقتى بولىپ كورىنەدى»، - دەيدى ول.
ساياسات تانۋشى اتقارۋشى بيلىكتەن باسقا سالا وكىلدەرىنىڭ دە ءار ءسوزىن «پرەزيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا» دەپ باستايتىن تەندەنتسيا تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى.
«بۇل جەردە ماسەلەنى ەكىگە ءبولۋ كەرەك سياقتى. مىسالى، «Amanat» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى جاڭاعىداي نارسەنى ايتسا، ول زاڭدى. ويتكەنى، «Amanat» پارتياسى - پرەزيدەنتتىڭ ساياسي تۇعىرى، ساياسي قولداۋشىسى بولىپ وتىرعان پارتيا. ءبىز ۇسىنعان ءاليحان سمايىلوۆ - «Amanat» پارتياسىنىڭ پرەمەر- ءمينيسترى. ۇكىمەتتىڭ ىسكە اسىرىپ جاتقان باعدارلاماسى - اينالىپ كەلگەندە پرەزيدەنتتىڭ جانە «Amanat» پارتياسىنىڭ ۇسىنعان سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى. ءبىز پرەزيدەنتتىڭ ساياسي تۇعىرى رەتىندە وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، دامىتىپ، سونى ءارى قاراي ۇسىنعانبىز. سوندىقتان، دەپۋتتاردىڭ كوبىنىڭ جاڭاعىداي اڭگىمە ايتۋى زاڭدى. ويتكەنى، ءبىز پرەزيدەنتتىڭ ساياسي باعىتىن قولدايمىز، ءبىز ونىڭ ىسكە اسىرلۋىن قالايمىز، سوعان ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز.
سوت بيلىگى دەپ قالدىڭىز، مەنىڭشە، سوتتىڭ ەشبىر شەشىمىندە «پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىنا ساي» دەگەن اڭگىمە جوق. مىسال ءۇشىن، بۇگىن كەزىندە ادىلەتسىز دەپ تانىلعان كوپتەگەن ىستەر قايتا قارالىپ جاتىر. سونداي ىستەردە پرەزيدەنتكە دايەكسوز جاسالاتىنى زاڭدى. ادۆوكاتتاردىڭ نەمەسە بيلىكپەن سوتتاسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ «جاڭا قازاقستاندارىڭىز قايدا؟» دەپ پرەزيدەنتكە قايىرىلۋى زاڭدى. «جاڭا قازاقستاندارىڭىز قاشان باستالادى؟» دەپ سۇراۋ - زاڭدى قۇبىلىس. ءبىراق ەكىنشى جاعى بار. ەشبىر سوتتىڭ شەشىمىندە، ەشبىر سوتتىڭ ناقتى شەشىمىندە ونداي اڭگىمە جوق. بۇگىن ەلىمىز سوت جۇيەسىن، قۇقىقتىق جۇيەنى قايتا قۇرىپ جاتقان مەملەكەت بولعاندىقتان سۋديالاردىڭ ەمەس، سوتتىڭ رەفورماسىمەن اينالىسىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ پرەزيدەنتكە سىلتەمە جاساۋى زاڭدى. ويتكەنى وعان بۇكىل قوعام سىلتەمە جاساپ جاتىر، بۇكىل قوعام وسى وزگەرىستەردىڭ بولعانىن قالايدى. ونىڭ ىشىندە سۋديالار دا عىلىمي كونفەرەنسيالاردا، وزدەرىنىڭ جينالىستارىندا اڭگىمە ايتۋىن دۇرىس دەپ تانىساق، ال ول سوتتىڭ ءوزىنىڭ ۇكىمىندە، ەشبىر زاڭدى شەشىمىندە ونداي سىلتەمە جوق. سوندىقتان ماسەلەنى وسىلاي ەكىگە ءبولىپ قاراعانىمىز دۇرىس»، - دەدى ايدوس سارىم.
پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ بۇعان دەيىنگى كەيبىر وكىلەتتەرى پارلامەنتكە بەرىلگەنىن ءجيى ايتامىز. قازىرگى مەملەكەت باسشىسى قولىندا قالعان وكىلەتتەردى، پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ قۇزىرەتتەرىن، مۇمكىندىكتەرىن قانشالىق ءتيىمدى پايدالانا الىپ وتىر؟ ساراپشى بۇل ماسەلەگە دە پىكىر ءبىلدىردى.
«مەنىڭشە، وتە ءتيىمدى پايدالانىپ وتىر. مىسالى، سىرتقى ساياسات، قورعانىس، قاۋىپسىزدىك سياقتى نەگىزگى ماسەلەلەر تۇرعىسىنان ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق. ءبىراق ساياسي باعىتتاعى، ەكونوميكالىق باعىتتاعى رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ، مەنىڭ ويىمشا، ورىندى. جاقىنداعى رەفورما اياسىندا ۇكىمەتكە كوپتەگەن ماسەلە بويىنشا ەركىندىك پەن جاۋاپكەرشىلىك بەرىلىپ وتىر. ۇكىمەتتىڭ نەمەسە ءار سالالىق مينيسترلىكتىڭ، اكىمدىكتىڭ ءوز باعدارلاماسى بولۋ كەرەك. سونىڭ ءبارىن اشىق جاريالاپ، سوعان حالىق الدىندا، ءماجىلىس نەمەسە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋ دەگەن سياقتى باعىتتاردى اشىق ايقىنداپ بەردى. ءبىراق پرەزيدەنت ءوزىنىڭ اربيترلىق فۋنكتسياسىن ساقتاپ وتىر.
پرەزيدەنتتىڭ سايلانعانىنا جاقىندا عانا ءبىر جىل بولدى. ەندى 6 جىلى قالدى دەگەن ءسوز. وسى 6 جىلدىڭ ىشىندە بىزگە كوپتەگەن ساياسي رەفورمانى جۇزەگە اسىرىپ قانا قويۋ ازدىق ەتەدى. ءبىز ونىڭ ءبارىن ساياسي مادەنيەت پەن ساياسي داستۇرگە اينالدىرۋىمىز كەرەك، ياعني اكىمدەر سايلاۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا وبلىس اكىمدەرىنەن باسقا اكىمدەردىڭ ءبارىن سايلايتىن جاعدايعا جەتىپ قالدىق. ەكسپەريمەنتالدى سايلاۋ ءوتتى. ونىڭ قورىتىندىسىن قاراپ وتىرمىز. ونىڭ الدىندا 2 مىڭعا جۋىق اۋىل اكىمىن سايلادىق. سونىڭ ءبارىن بايقاپ وتىرساق، جاقسى وزگەرىس بار. قاراپايىم مىسال، حالىق ءوزى سايلاعان اكىمدەر بەلسەندىرەك جۇمىس ىستەپ جاتىر دەگەن سياقتى كەيستەر بار، ياعني جاۋاپكەرشىلىكتى ءبولىسۋ، ونى ءتۇسىنۋ دەگەن اڭگىمە بار. جالپى بيلىكتىڭ مەملەكەت ءىسى حالىققا تىكەلەي قاجەت ەكەندىگىن دە، مەملەكەت ءىسى حالىق قۇزىرەتىنەن، حالىق ۇستانىمىنان تۋىنداعانى ادىلەتتى ەكەنىن ءبارىمىز ءتۇسىنىپ كەلە جاتىرمىز. كەم دەگەندە، الداعى مەرزىمدە ءبىر ءماجىلىس سايلاۋى، ءبىر سەنات سايلاۋى، ءبىر ءماسليحات سايلاۋى وتەدى. اكىمدەرىمىزدى ءبىر- ءبىر رەت سايلاپ الامىز. وسى كەزەڭدە ءبىز كوپ نارسەگە ۇيرەنۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنت ءوز تۇعىرىنان كەتىپ، ەل تىزگىنىن باسقا پرەزيدەنتكە بەرگەن كەزدە مۇنىڭ ءبارى شىن مانىندەگى ساياسي مادەنيەت پەن داستۇرگە اينالىپ كەتەتىن دۇنيە بولۋ كەرەك. جۇرت تاڭعالمايتىن، تاڭسىق قىلمايتىن، ءوز- ءوزىن ءارى قاراي اقتاپ كەتەتىن، الىپ كەتەتىن اۆتوماتتى تۇردە ۇعىلاتىن دۇنيەلەرگە اينالۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن ءتۇسىنىپ الىپ كەتسەك، پرەزيدەنت دىتتەگەن ماقساتىنا جەتىپ، رەفورمالارىنىڭ نەگىزىن جاسادى دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار»، - دەدى ساراپشى.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، قازىرگى پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت تۇرعاندا پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ ماسەلەسى وزەكتى ەمەس.
«ءبىر جاعىنان مەن ونداي پىكىر ايتىپ وتىرعان ازاماتتاردى تۇسىنبەيمىن. ەكىنشى جاعىنان، ءوزىم وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوپتەگەن ازاماتپەن پىكىر تالاستىرىپ، وي جارىستىرىپ كوردىم. سوندا بايقاعانىم، جاڭاعى سياقتى باستامالار جالپىلاما اڭگىمە بولىپ كەتكەن. «جۇيەنى وزگەرتۋ كەرەك» دەگەن سياقتى جالپىلاما ءۋاج. ال قالاي وزگەرتۋ كەرەك دەپ تەرەڭدەپ ۇڭىلگەندە كوپ ادام شاشىلىپ قالادى. «بىزگە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا كەرەك، العاش قابىلدانعان كونستيتۋتسيانى قايتارۋ كەرەك» دەگەندى ايتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوبىن بىلەم، تالايىمەن سوزگە كەلگەم. ولارعا ىشىندەگى (العاشقى كونستيتۋتسيانىڭ - رەد. ) باپتارىن، باسقالارىن ايتىپ تۇسىندىرە باستاساڭ، وزدەرى ونى وقىماعانى، تۇبىنە تەرەڭدەمەگەنى كورىنىپ تۇرادى. «وي، مىناۋ ءتىپتى جاۋىزدىق ەكەن عوي» دەپ پىكىر ايتقان ازاماتتاردى كوردىك. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، بۇل جالپىلاما اڭگىمەگە اينالىپ كەتكەن. مەن بىلسەم، قازىرگى رەفورمالار جالعاسا بەرەتىن بولسا، ولار ءومىردىڭ ىشىنە تامىر جىبەرىپ، گۇلدەپ جاتاتىن بولسا، وندا مۇنداي جالپىلاما اڭگىمەلەر قالادى. ويتكەنى بىزگە ءبارىبىر دە، بىرەۋگە ۇناسىن- ۇناماسىن، كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىك كەرەك. ەلىمىزدىڭ اۋماعى وتە ۇلكەن، ىشىندەگى مۇددە وتە كوپ. كوپ جاعدايدا ءبىز الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندى ازاماتتاردىڭ سوزىنە ەمەس، مىقتى ينستيتۋتتارعا ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن بىزگە شىنىمەن دە ءدال مىنانداي الماعايىپ زاماندا كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىك كەرەك. بىزدە پرەزيدەنت جەتى جىلعا سايلانادى، ياعني ۇزاق مەرزىمدى ساياسي- ستراتەگيالىق باعىتتى ۇستاپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى بار دەگەن ءسوز. ال ءماجىلىس - بەسجىلدىق، سەنات - التىجىلدىق دەيمىز. سونىڭ وزىندە جاڭاعى ماسەلە ايقىندالىپ وتىرادى، ياعني پرەزيدەنتتىڭ ساياسي وزگەرىستەرگە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساياسي ىقپال ەتەتىن وكىلەتى بار.
مەملەكەتتىڭ تىرەگى، مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق ينستيتۋتتارىنىڭ كەپىلى رەتىندە پرەزيدەنتتىڭ ءرولى ارتپاسا، تومەندەمەيدى. ءبىراق، ارينە، ول دەگەنىمىز بۇرىنعىداي مونوپولياعا، بيلىكتىڭ ۋزۋرپاتسياسىنا الىپ كەلەدى دەگەن ءسوز ەمەس. كەلەسى سايلاۋ بۇدان دا قىزىق، بۇدان دا تارتىستى بولادى. كەلەسى ماجىلىستەر بۇدان بەتەر ايتىسقا تولى، تارتىستى بولاتىنى انىق. بۇگىندە ءماسليحاتتاردىڭ ءوزى سونداي جاعدايعا جەتتى. ەرتەڭ اۋىلداردىڭ ءوز ءماسليحاتى پايدا بولادى. اۋىل، اۋدان، قالا اكىمدەرىن سايلاپ جاتىرمىز. مۇنىڭ ءبارى ەلدىڭ ىشىندەگى ساياسي ۇدەرىستەردى ءتىرىلتىپ، ساياسي پارتيالار اراسىنداعى بەلسەندىلىكتى، باسەكەنى ارتتىرسا، دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتەر ەدىك»، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
