پرەزيدەنت ينستيتۋتى: قازاقستانداعى جۇيەنىڭ باسقا ەلدەردەن ەرەكشەلىگى قانداي؟

1-جەلتوقسان تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ايرىقشا وقيعا بولعان كۇن. بۇل كۇنى العاش رەت ەلىمىزدە پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. پرەزيدەنت - مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا عانا ەمەس، ول ەلدىڭ ستراتەگياسىن قۇرىپ، ساياساتىنىڭ باعىت- باعدارىن ايقىندايدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ بىلتىرعى جولداۋىندا ءبىزدىڭ ەلدە «كۇشتى پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتىن باسشىلىققا الامىز» دەگەن بولاتىن. وسى قاعيدات اياسىندا قانداي جۇيەلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر؟ پرەزيدەنت باسقاراتىن وزگە ەلدەردەن ءبىزدىڭ جۇيەمىزدىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بار؟ جالپى، پرەزيدەنتتىك، پارلامەنتتىك جانە ارالاس ءتيپتى مەملەكەت باسقارۋدىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟ تولىعىراق Kazinform ساراپشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقىڭىز.

پرەزيدەنت تەرمينىنىڭ تاريحى

پرەزيدەنت - رەسپۋبليكالىق باسقارۋ نىسانىنداعى ەلدەردەگى مەملەكەت باسشىسى، ول تىكەلەي (حالىقتىڭ ءوزى سايلايدى) نەمەسە جاناما (حالىق وكىلدەرى پارلامەنت سايلايدى - رەد) جولمەن سايلانادى.

«پرەزيدەنت» تەرمينى لاتىننىڭ praesidens سوزىنەن شىققان جانە الدىندا، باسىندا وتىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ماجىلىستەرگە ءتوراعالىق ەتەدى. قازىرگىدەي قولدانىستاعى ماعىنادا XVIII عاسىردىڭ اياعىندا ا ق ش- تا پرەزيدەنت ينستيتۋتى قۇرىلعاننان باستاپ پايدالانىلا باستادى.

ⅩⅨ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ۇلگىسىن لاتىن امەريكاسى ەلدەرى - ۆەنەسۋەلا (1812)، گران كولۋمبيا (1819؛ 1819-1831 -جىلدارى بولعان) جالعاستىردى. ەۋروپادا پرەزيدەنت لاۋازىمىن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە العاش رەت فرانسيا مەن شۆەيتساريا (ەكەۋى دە 1848 -جىلى)، افريكادا - ليبەريا (1848)، ازيادا - فيليپپين (1899) ەنگىزدى. 1940-1960 -جىلدارى وتارسىزداندىرۋ پروتسەسى كەزىندە الەمدە پرەزيدەنت باسقاراتىن رەسپۋبليكالار كەڭ تارادى.

رەسپۋبليكالاردىڭ 3 فورماسى بار

پرەزيدەنتتىڭ كونستيتۋتسيالىق جانە قۇقىقتىق مارتەبەسى ءتۇرلى ەلدە ءارتۇرلى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ فۋنكسيالارى مەن وكىلەتتىكتەرى ساياسي داستۇرگە، پرەزيدەنت پەن بيلىكتىڭ باسقا تارماقتارى اراسىنداعى بيلىك تەپە- تەڭدىگىنە، ساياسي توپتارعا جانە باسقا دا فاكتورلارعا بايلانىستى انىقتالادى. قازىرگى الەمدىك كونستيتۋتسيالىق تاجىريبەدە رەسپۋبليكالاردىڭ نەگىزگى ءۇش ءتۇرى بار: پرەزيدەنتتىك، پارلامەنتتىك جانە ارالاس.

پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكالاردا مەملەكەت باسشىسىن، ادەتتە، ەل تۇرعىندارى سايلايدى جانە ول اتقارۋشى بيلىكتىڭ باسشىسى، مەملەكەتتىك باسقارۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىن ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا بولادى. ول تەك وزىنە ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتتى قۇرادى. پارلامەنتتىڭ ۇكىمەتكە نەمەسە جەكەلەگەن مينيسترلەرگە سەنىمسىزدىك ۆوتۋمىن قابىلداۋعا قۇقىعى جوق. باسقارۋدىڭ بۇل ءتۇرى كوپتەگەن ەلدە، سونىڭ ىشىندە ا ق ش، لاتىن امەريكاسى مەن افريكانىڭ كوپتەگەن ەلىندە قابىلدانعان.

پارلامەنتتىك رەسپۋبليكالاردا پرەزيدەنتتى ادەتتە پارلامەنت نەمەسە ارنايى القا سايلايدى. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ول ناقتى بيلىككە يە ەمەس، نەگىزىنەن وكىلدىك فۋنكسيالاردى ورىندايدى. مۇنداي ەلدەردە ۇكىمەتتى پارلامەنت قۇرادى جانە ونىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى. بۇگىنگى تاڭدا ەۋروپادا مۇنداي رەسپۋبليكالار باسىم، مىسالى، گەرمانيا، يتاليا، سونداي- اق ازيادا ءۇندىستان بار.

ارالاس ءتيپتى رەسپۋبليكالار (جارتىلاي پرەزيدەنتتىك نەمەسە پرەزيدەنتتىك- پارلامەنتتىك) پرەزيدەنتتىك جانە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكالاردىڭ ەلەمەنتتەرىن بىرىكتىرەدى. مۇنداي ەلدەردە مەملەكەت باسشىسىن حالىق سايلايدى، ءبىراق پرەزيدەنتتىك فورمادان ايىرماشىلىعى مەملەكەت باسشىسى مۇنداي ەلدەرگە وكىلدىك فۋنكسيا اتقارمايدى، ونىڭ قولىندا ناقتى بيلىك شوعىرلانادى. پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاداعىداي ۇكىمەت زاڭ شىعارۋشى ورگان الدىندا ەسەپ بەرەدى جانە پارلامەنت ونى تاراتۋعا قۇقىلى. بۇل فورما فرانتسيا، پورتۋگاليا جانە ليتۆادا بار.

يرانداعى پرەزيدەنت مارتەبەسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. بۇل ەلدە جوعارعى بيلىك ەڭ جوعارعى ءدىني تۇلعا - اياتوللاعا تيەسىلى. باسقا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى ادامدار، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت تە، وعان باعىنادى.

باسقارۋ جۇيەسى و باستان وسىنداي پرينتسيپكە نەگىزدەلگەنمەن، ۋاقىت وتە وزگەرۋى مۇمكىن. ياعني، نەگىزى ءبىر بولعانمەن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ دا بار. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەت باسقارۋ اكادەمياسى قولدانبالى زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى جانات مومىنقۇلوۆ مۇنى «پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتى قۇرۋ ۇزاق تاريحي پروتسەسس بولعاندىقتان، ءار ەلدىڭ دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى بۇل ينستيتۋت قىزمەتىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولارى انىق» دەپ اتاپ ءوتتى.

«پرەزيدەنت ينستيتۋتى»، «پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا»، «باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك جۇيەسى» سياقتى كۇردەلى ساياسي ۇعىمداردىڭ ءمانىن تۇسىنۋدە قازاقستاننىڭ ناقتى ساياسي تاجىريبەسىن، قوعامدىق دامۋ دەڭگەيىن دە ەسكەرۋىمىز قاجەت. مىسالى، پرەزيدەنت ينستيتۋتى قالىپتاسقان ءبىراز مەملەكەتتەردى قازىرگى كەزدە ءىس جۇزىندە پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا، ياعني، باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك جۇيەسى بار ەلدەرگە جاتقىزا المايمىز، - دەدى ول.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندى باسقارۋ فورماسى جاعىنان ارالاس تۇرگە - «ارالاس رەسپۋبليكا» دەپ اتاۋعا بولادى، بولاشاقتا «پرەزيدەنتتىك- پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا»، ياعني پرەزيدەنت پەن پارلامەنت اراسىنداعى بالانستى ساقتايتىن ەل بولۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار، جانات مومىنقۇلوۆ مەملەكەت باسشىسى مەن اتقارۋشى بيلىك - ۇكىمەت باسشىسى قۇزىرەتتەرىن ءبىر ادام ءوز قولىنا شوعىرلاندىرعان باسقارۋ فورماسى «پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا» دەپ اتالاتىنىن اتاپ ءوتتى. بۇل باسقارۋ جۇيەسى ا ق ش- تىڭ جۇيەسىنە سايكەس كەلىپ، وندا كۇشتى اتقارۋشى بيلىك پرەزيدەنتتىڭ قولىندا، ال زاڭ شىعارۋشى بيلىك پارلامەنتتىڭ قولىندا بولادى.

ا ق ش سياقتى كلاسسيكالىق ماعىناداعى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتەردە پرەزيدەنتتىك بيلىك تەجەمەلىك ءارى تەپە- تەڭدىك پرينتسيپىنە ساي جۇرگىزىلەدى، - دەپ اتاپ ءوتتى جانات مومىنقۇلوۆ.

پرەزيدەنتكە قانداي تالاپ قويىلادى؟

رەسپۋبليكانىڭ قاي تۇرىندە بولماسىن، پرەزيدەنت بولۋعا كانديداتقا ءتۇرلى تالاپتار قويىلادى. ماسەلەن، تۋعانىنان سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعى نەمەسە سايلاۋعا دەيىن ەلدە ۇزاق مەرزىم تۇرۋ، سونداي- اق جاس مولشەرى جاعىنان شەكتەۋلەر بولۋى مۇمكىن. اتاپ ايتقاندا، كوپتەگەن ەلدە مەملەكەت باسشىسى 35 نەمەسە 40 جاستان كىشى بولۋى مۇمكىن ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى ءتورت جىلدان جەتى جىلعا دەيىن اۋىتقيدى. مىسالى، ا ق ش- تا - ءتورت جىل، گەرمانيا مەن فرانسيادا - بەس جىل، فينليانديا مەن رەسەيدە - التى جىل، قازاقستان جانە يتاليادا - جەتى جىل).

قازاقستاندا پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەرگە قويىلاتىن تالاپتار:

ق ر ازاماتى بولۋى؛

ق ر اۋماعىندا سوڭعى 15 جىل بويى تۇرۋى؛

جوعارى ءبىلىمىنىڭ بولۋى؛

جاسى 40-قا تولعان بولۋى؛

بەلسەندى سايلاۋ قۇقىعىنىڭ بولۋى؛

مەملەكەتتىك قىزمەتتە نەمەسە سايلانبالى لاۋازىمدا كەمىندە 5 جىل جۇمىس تاجىريبەسىنىڭ بولۋى؛

مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋى كەرەك.

كوپتەگەن ەلدە ءبىر ادام پرەزيدەنتتىككە ەكى رەتتەن ارتىق سايلانا المايدى، ءبىراق كەيبىر ەلدە پرەزيدەنت ەش شەكتەۋسىز رەت قايتا سايلانا بەرە الادى (مىسالى، ۆەنەسۋەلا، ەكۆادور، گامبيا، كامەرۋن، توگو، ت. ب. ). وسىلايشا، گابون پرەزيدەنتى ەل- حادج ومار بونگو ونديمبا مەملەكەت باسىندا 42 جىل (1967-2009) بولدى، بۇل قىزمەتتى توگو پرەزيدەنتى گناسسينگبە ەيادەما (1967-2005) جانە انگولا پرەزيدەنتى حوسە ەدۋاردو دوس سانتوس (1979-2017) اتقاردى. قازىرگى پرەزيدەنتتەردىڭ ىشىندە تەودورو وبيانگ نگۋەما مباسوگو (ەكۆاتورلىق گۆينەيا، 1979-جىلدان بەرى - 44 جىلدا پرەزيدەنت بولىپ 6 رەت سايلانىپ، ءالى دە بيلىك باسىندا وتىر - رەد. ) - لاۋازىمىندا ەڭ ۇزاق وتىرعان كوشباسشى.

قازاقستانداعى العاشقى پرەزيدەنت سايلاۋى

ال ءبىزدىڭ ەلگە توقتالساق، 1990 -جىلى 24-ساۋىردە قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى لاۋازىمىن بەكىتتى. سول كۇنى كەڭەس مۇشەلەرى بۇل قىزمەتكە نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى سايلادى. ال، 1991 -جىلى 1 - جەلتوقساندا قازاقستاندا تۇڭعىش رەت تىكەلەي پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. ول قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدان ەكى اپتا بۇرىن بولعان ايتۋلى وقيعا ەدى.

1995 -جىلعى 26 -جەلتوقساندا پرەزيدەنت تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانىپ، وندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ مارتەبەسى، وكىلەتتىگى، مىندەتى جانە باسقا قىزمەتى ايقىندالعان.

سونداي- اق، ساراپشى قازاقستان حالقى پراكتيكا جۇزىندە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ساياسي يگىلىگىن كورگىسى كەلەدى، ەل تاعدىرىنا اسەر ەتكىسى كەلەدى دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

ول ءۇشىن دەموكراتياسى بەرىك، وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي جۇمىس ىستەيتىن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار، ءبىر- ءبىرىن تەجەپ، قاداعالايتىن زاڭ شىعارۋشى ورگان، سوت پەن اتقارۋشى بيلىك بولۋى قاجەت. بۇل حالىق مويىندايتىن، سوزىنە توقتايتىن، تولىق قولدايتىن ساياسي باسقارۋدىڭ ەڭ تۇراقتى، قولايلى فورماسى بولۋى مۇمكىن. دەمەك، قازاقستان الەمدەگى ەڭ جاقسى تاجىريبەلەردىڭ بىرەگەيى - پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرىن ەسكەرىپ، بىرتە- بىرتە ساياسي جۇيەسىن رەفورمالاۋى مۇمكىن. پرەزيدەنت رەفورمالارىنىڭ ماقساتى، ۇزاق مەرزىمدى، ستراتەگيالىق ولشەمدە - قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن جانە ونىڭ دامۋىن نىعايتۋ بولسا، ال قىسقا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا - مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى جەتىلدىرۋ، - دەدى مامان.

پرەزيدەنت، پارلامەنت جانە ۇكىمەتتىڭ قوعام الدىنداعى ءرولى

بىلتىر ەلىمىزدە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتىپ، قاسىم-جومارت توقايەۆ 7 جىلعا - 2029 -جىلعا دەيىن ەكىنشى كەزەڭگە مەملەكەت باسشىسى بولىپ سايلاندى. سونداي- اق، ول بىلتىرعى جولداۋىندا پرەزيدەنت، پارلامەنت جانە ۇكىمەتتىڭ قوعام الدىنداعى ءرولى مەن مىندەتىنە قاتىستى جاڭا قاعيداتتىڭ باسشىلىققا الىناتىنىن مالىمدەدى.

الدىمىزدا پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ مىندەتى تۇر. بۇل «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا جول اشادى. ءبىز بولاشاقتا قانداي ەل بولاتىنىمىزدى ناقتى بىلەمىز. جاڭا قازاقستاندى ازاماتتىق قوعامى قالىپتاسقان ءتيىمدى مەملەكەتكە اينالدىرامىز. وسىعان وراي «كۇشتى پرەزيدەنت - ىقپالدى پارلامەنت - ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتىن باسشىلىققا الامىز. بۇگىن مەن وسى ستراتەگيالىق ماقساتىمىزعا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىرقاتار باستامالاردى ۇسىنامىن، - دەگەن بولاتىن قاسىم-جومارت توقايەۆ.

بۇل ورايدا ساراپشىنىڭ قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ باسقارۋ پرينتسيپىنە قاتىستى ويىن دا سۇرادىق.

توقايەۆ 2022 -جىلى سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسىنىڭ قازىرگى سىن-قاتەرلەرگە ساي كەلمەيتىنىن سىناپ، ەلدە ساياسي مودەرنيزاتسيا جاساۋعا نەگىز بولاتىن ساياسي رەفورمالاردى جۇرگىزۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم ارقىلى كونستيتۋتسياعا تولىقتىرۋلار ەنگىزدى... بۇل ساياسي باستامالار مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ساباقتاستىعىن ساقتاپ، ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ، ورتالىق پەن وڭىرلەر اراسىندا بيلىكتى ءادىل ۇيلەستىرىپ ورتالىقسىزداندىرادى دەپ سانالادى. جۋىردا بولعان ساياسي قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر دە وسى پروتسەستىڭ جالعاسى رەتىندە قابىلداندى.

سونىمەن قاتار، بۇل «قايتا قۇرۋلار» مەملەكەت باسقارۋدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا، وڭىرلەردىڭ بيۋدجەتتىك، سالىقتىق قۇزىرەتتەرىن كۇشەيتۋگە، ارالاس سايلاۋ جۇيەسى ارقىلى پارلامەنتكە ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردان ءارتۇرلى تۇلعالاردى كىرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ساياسي سيپاتتى وزگەرىستەر ەلدىڭ ەكونوميكاسىن رەتكە كەلتىرۋ، ەل بايلىعىن سالىستىرمالى تۇردە ادىلىرەك بولۋگە تىرىسۋ، ەكونوميكالىق دەمونوپوليزاتسيا ارقىلى ازاماتتارعا تەڭ جاعداي جاساۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلىپ وتىر دەپ ەسەپتەلەدى.

پرەزيدەنت پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، كەرىسىنشە پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتتەرىن ءبىرشاما شەكتەيتىن دەموكراتيالىق باستاما كوتەردى. بۇل رەفورمالار الداعى جىلداردا ساپالى ساياسي وزگەرىستەر، تۇراقتى دامۋ ءۇشىن نەگىز بولادى دەپ سەنەتىندەر كوپ، - دەدى عىلىمي قىزمەتكەر.

جانات مومىنقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنتتىڭ «قايتا قۇرۋ» ساياساتى - مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ءرولىن ازايتىپ، مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋدە قوعاممەن قارىم- قاتىناستارعا، ازاماتتارعا تەڭ جاعداي جاساۋعا ايرىقشا ءمان بەرىپ، ەكونوميكادا اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋگە، «جاڭا ويىننىڭ» اشىق ءارى تۇسىنىكتى قاعيدالارىن ورناتۋعا باعىتتالعان.

جەكەلەگەن ازاماتتار دا جۇگىنە الاتىن كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرۋ - حالىقارالىق ستاندارتتارعا جاسالعان وڭ قادام. وسىنداي ادام قۇقىعىن، انالار مەن ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن، ەلدى بولمەي بىرىكتىرەتىن تۇبەگەيلى ناقتى شارالار قازىرگى بيلىكتىڭ حالىق الدىنداعى لەگيتيمدىلىگىن نىعايتا تۇسەرى انىق، - دەپ تۇيىندەدى ويىن ساراپشى.

قورىتا ايتساق، قاسىم- جومارت توقايەۆ 2029 -جىلعا دەيىن پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە كۇشتى «پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتىن باسشىلىققاالىپ، ەلىمىزدىڭ زاڭ شىعارۋ پروتسەسىن جەتىلدىرىپ، ۇكىمەتتىڭ ورىنداۋ فۋنكتسياسىن ارتتىرادى. ءبىر جاعىنان مەملەكەت باسشىسى ەل باسقارۋداعى وكىلەتتىكتى پارلامەنت جانە ۇكىمەتپەن «بولىسەدى» دەۋگە بولادى. بۇل قاعيداتتىڭ ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەدى. سەبەبى كەز كەلگەن رەفورمانىڭ جەمىسىن كورۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك.

اۆتور

راحيلا تلەۋوۆا