ەرەيمەنتاۋ حالقى ءۇش بىردەي تاريحي تۇلعاعا اس بەردى

ەرەيمەنتاۋ. KAZINFORM - رەسمي تاريحقا سەنسەك، بيىل قانجىعالى بوگەنبايدىڭ تۋعانىنا 345 جىل، ساققۇلاق ءبيدىڭ تۋعانىنا 225 جىل، ءسادۋاقاس عىلمانيدىڭ تۋعانىنا 135 جىل تولىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ەرەيمەنتاۋ حالقى بابالارىنا اس بەرىپ، ات شاپتىردى، كونفەرەنسيا جاساپ بابا ەرلىگىن وسكەلەڭ ۇرپاققا دارىپتەدى.

تاڭنان باستالعان توي

اقمولا وبلىسى ەرەيمەنتاۋ اۋدانى مالتابار اۋىلىنىڭ قارسى بەتىندەگى اتشاباردىڭ اينالاسىنا تىگىلگەن اق شاڭقان ۇيلەردىڭ ۇزىن تىزبەگىنە قاراپ مۇندا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى، ايتپەسە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن ءدۇبىر ءوتىپ جاتىر-اۋ دەپ توپشىلاۋعا بولاتىن. تاڭعى ساعات 9.00 دەن باستاپ ساپ تۇزەي تىگىلگەن ۇيلەردىڭ اراسىن اسىر سالعان بالا-شاعانىڭ شۋى، اس قامىمەن ءبىر-بىرىنەن ءجون سىلتەپ، اقىل قوسقان قىز-كەلىنشەكتىڭ دابىرى جالعاپ تۇردى. ال التىباقان ماڭىنداعى ءان-كۇيدىڭ اۋەزى تۇنگى ساۋىقتىڭ قىزىعى تاۋسىلماي، تاڭعا ۇلاسقانداي اسەر قالدىرادى. ارادا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە بەرىسى استانا مەن كوكشەتاۋدان، ارىسى پاۆلودار مەن ماڭعىستاۋدان كەلگەن سىيلىق قوناقتار جاڭا قونعان جايلاۋداي سونى جاسىل قىراتتىڭ قاق تورىنە تىگىلگەن نەگىزگى ساحناعا شىعىپ، جينالعان جۇرتقا لەبىزىن ارناپ، اس بەرىلىپ جاتقان تۇلعالار رۋحىنا سوزبەن تاعزىم، جاساپ، قۇران باعىشتادى.

جۇرت ەرەيمەنتاۋ تۇلەتكەن ءۇش الىپتىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنىن تۋرالى كونفەرەنتسياعا بەت بۇرعان كەزدە وتكىنشى جاڭبىر توپەلەپ كەتتى. كيىز ءۇيدىڭ مەيلىنشە كوپ تىگىلگەنى سونشالىق، تويعا جينالعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ ءبىرى دە جاڭبىر استىندا قالعان جوق. ىرىمشىل اعايىن ەرەيمەنتاۋ تابيعاتىنىڭ قۇبىلمالىلىعىن ءبىر ءسات ۇمىتىپ، نوسەر جاۋىندى اسپاننىڭ نۇرىنا بالاپ جاتتى.

«ارميامىزعا كۋتۋزوۆ پەن سۋۆوروۆتان بۇرىن بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ تاعلىمىن وقىتايىق»

كونفەرەنتسيادا العاشقى بولىپ ءسوز العان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك سەرىك نەگيموۆ ءسادۋاقاس عىلمانيدىڭ عۇلاما عالىمدىعى مەن تاقۋاعا ءتان زيالى بولمىسىن الكەي مارعۇلانمەن دوستىعىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ باياندادى.

- ءسادۋاقاس عىلماني 1949-جىلى ماسكەۋدەن مەككەگە ۇشىپ بارا جاتقاندا بەيرۋتكە (ليۆاننىڭ استاناسى) توقتايدى. سونداعى 4 مىڭ ادام سىياتىن مەشىتتە اراب تىلىندە 30 مينۋت ءدارىس وقۋى كەرەك بولعان ەكەن. ءبىراق سونداعى حازىرەتتەردىڭ وتىنىشىمەن 30 مينۋتقا جوسپارلانعان ءدارىسى 1,5 ساعات سوزىلادى. جەرگىلىكتى ءدىن عۇلامالارى ءسادۋاقاس عىلمانيدىڭ بىلىمىنە تاڭداي قاعىسادى. سويتكەن اتامىز قۇراننىڭ 72 ماقامىن مەڭگەرگەن، اراب تىلىندەگى 13,2 ميلليون ءسوزدى ءبىلىپ قانا قويماي، سونىڭ 108 200 ىنە قازاقشا بالاما ۇسىنىپ كەتكەن عالىم بولعان، - دەپ باستادى پروفەسسور.

ونىڭ سوزىنشە، ءسادۋاقاس عىلماني 1964-جىلى اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ الدىندا ءامىر تەمىر مەن بايازيت سۇلتان تۋرالى ءدىني سارىنداعى داستان ورىندايدى. عالىم سول داستاننىڭ العاش قاعازعا تۇسىرىلگەن قولجازباسىن اسقا جينالعان قاۋىمعا كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى اكەلىپتى.

سەرىك نەگيموۆ ءسادۋاقاس ءعىلمانيدىڭ اراب، تۇرىك، تاتار، نوعاي، قىرعىز تىلدەرىن جاتىق مەڭگەرگەنىن ايتادى.

- س. ءعىلمانيدىڭ كىتاپتارىندا بۇكىل سارىارقانىڭ تاريحى، ناۋان حازىرەتتەن باستاپ، ورىنباي، اقان سەرى، قۋات اقىن، قانجىعالى قارت بوگەنباي، باپان ءبي سياقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىرى تۇگەل قامتىلعان.

اقمولا مەدرەسەسىندە ءجۇرىپ يسلام ءىلىمى مەن اراب تىلىنەن بولەك گەومەتريا، تريگونومەتريا، بيولوگيا فيزيكا، حيميا عىلىمدارىنا قانىعادى، - دەدى اكادەميك.

ال س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايتمۇحامەت تۇرىشيەۆ ءماجھۇرجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى بوگەنباي باتىردىڭ تاريحي تۇلعاسىنا بايانداما ارنادى.

1708-جىلى بوگەنباي 30 مىڭ قولمەن ەدىل بويىنا سۇعىنعان كازاكتاردى تالقاندادى.

1713-جىلى قاراقۇم قۇرىلتايىندا بوگەنباي قازاق ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جوڭعارعا قارسى شىققان تاريحي بەتبۇرىستىڭ باسىندا تۇردى.

1723-جىلى بوگەنباي باستاعان قول بۇلانتى مەن ولەڭتى وزەندەرىنىڭ بويىندا قالماقتى ويسىراتا جەڭىپ، «قالماق قىرعان» وقيعاسىن تاريحقا قاشادى.

1730 -جىلى ىلە وزەنىنىڭ اڭىراقاي اعىسىندا قازاق جاساعى ۇلى جەڭىسكە جەتكەندە دە بوگەنباي قول باستاپ ءجۇردى.

1733-جىلى بوگەنباي باستاعان اسكەر كارىتاۋدا (قازىرگى ەەرەيمەنتاۋ) ۋسا سەرەن باستاعان جوڭعار اسكەرىنە كۇيرەتە سوققى بەردى.

1750 جىلى جوڭعاردان قاشىپ شىققان ءامىرسانانى ىزدەپ شىققان قىتاي اسكەرىن تالقانداپ، «ءشۇرشىت قىرعان» وقيعاسىن نايزامەن جازدى.

1756-1758-جىلدارى شىعىس تۇركىستاننىڭ تالقى اسۋىندا قىتاي جاساعىمەن ۇرىس جۇرگىزىپ، جاۋدى ءۇرىمشى مەن تۇرپان قالالارىنان اسىرىپ قۋادى.

1761-جىلى ابىلايدىڭ ءادىل دەگەن بالاسىن ەرتىپ، قىتايعا كەلىسسوز جۇرگىزۋگە باردى.

بوگەنبايدىڭ ءبىر ادامنىڭ بۇكىل عۇمىرىن سىيعىزعان 53-جىلعى باتىرلىق جولىن وسىنداي دەرەكتەرمەن كومكەرىپ بايانداعان عالىم ۇلى باتىر تەك جوڭعار جاساعىنا قارسى 100 دەن استام رەت قول باستاپ شىققانىن ەسكە سالدى.

ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا جانە الەۋمەتتىك عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، اقىن، پروزايك نۇرجان قۋانتاي ۇلى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ بوگەنباي ءولىمىن ابىلايحانعا ەستىرتۋىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق دۇنيەسى ەكەنىنە توقتالدى.

س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى «بوگەنباي باتىر» رومانىنىڭ اۆتورى سەرىك ەلىكباي قازاقتىڭ قازىرگى ارمياسىنا سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆتاردان بۇرىن بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ، شاقشاق جانىبەك پەن بەرداۋلەت ۇلى جانىبەكتىڭ ستراتەگيالىق كورەگەندىگىن ۇلگى ەتىپ وقىتۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

الاماننىڭ بايگەسى اباي وبلىسىندا

قۇلاش-قۇلاش كولەمدە دايىنداعان باياندامالارىن مەيلىنشە قىسقارتىپ وقىعان عالىمدارعا ريزا بولعان جۇرت ۇلتتىق ويىنداردىڭ باستالار ءساتىن اسىعا كۇتتى.

مۇندا الامان مەن قۇنان بايگە، كوكپار مەن قازاق كۇرەسىنەن ايماقتىق سايىستار ءوتتى. وعان اقمولانىڭ وزىنەن بولەك پاۆلودار، الماتى، شىعىس قازاقستان، اباي، پەتروپاۆل وبلىستارىنان كەلگەن قاتىستى. الاماندا بايگەدە توپ جارعان اباي وبلىسىنىڭ تولاعاي اتتى جۇيرىگىنىڭ يەسىنە اۆتوكولىك بۇيىردى. قالعان ويىنداردىڭ جەڭىمپازدارى مەن جۇلدەگەرلەرى دە سىيلىقسىز قالعان جوق. ۇيىمداستىرۋشىلار بايگەگە تىگىلگەن جۇلدەگە دە، جالپى استىڭ بۇكىل شىعىنىنا بيۋجەتتەن ءبىر تيىن دا جۇمسالماعانىن ايتىپ سەندىردى.

ۇيىمداستىرۋشىلار ەندى 5 جىلدان كەيىن مالتاباردىڭ دالاسىندا بوگەنباي باتىردىڭ 350 جىلدىعىن رەسپۋبليكا كولەمىندە تويلاۋعا كۇش سالۋعا ۋاعدالاسىپ تارقاستى.

ايتا كەتەيىك، بۇعان دەيىن ۇلتتىق دومبىرا كۇنى الماتىدا قالاي تويلاناتىنىن جازدىق.