ەۋروپا سىزدەردى كەپىلگەر سانايدى - اركادي دۋبنوۆ قازاقستاننىڭ الەمنىڭ «ورتا دەرجاۆالارى» تىزىمىنە كىرۋىنە قاتىستى
استانا. KAZINFORM - رەسەيلىك ساياساتتانۋشى، ورتالىق ازيا بويىنشا ساراپشى اركادي دۋبنوۆ گەرمانيانىڭ «عىلىم جانە ساياسات قورى» ورتالىعى (SWP) نۇسقاسىنا سايكەس، قازاقستاننىڭ الەمنىڭ «ورتا دەرجاۆالارى» تىزىمىنە كىرۋى نەنى بىلدىرەتىندىگىنە قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى Kazinform Tengrinews.kz سايتىنا سىلتەمە جاساپ.
- اركادي يۋريەۆيچ، قازاقستان العاش رەت الەمنىڭ «ورتا دەرجاۆالارى» تىزىمىنە كىرىپ وتىر. ءسىزدىڭ پايىمىڭىزشا، بۇل ءۇشىن باستى نەگىزدەمە نە بولدى؟
- قازاقستان شىنىمەن دە بۇل تىزىمدە بارىنشا لايىقتى ورىنعا يە بولدى. مەنىڭشە، بۇل بۇگىنگى الەمدىك گەوساياسي جاعدايدا جارىقشاق ورىن العان كەزەڭدە ءوزىنىڭ گەوگرافيالىق اۋقىمى، قۇرلىقتار تۇيىسىندەگى ورنىنا بايلانىستى كونتراپۋنكتتەردىڭ بىرىنە اينالعان قازاقستاننىڭ ىشكى قۇرىلىمنىڭ ءبىر فورماتىنان ەكىنشىسىنە ءجيى كوشپەۋ ۇلگىسىمەن تۇسىندىرىلەتىن سياقتى. مەن جەتىلدىرىلگەن اۆتوريتاريزمنەن دەموكراتياعا كوشۋ تۇرعىسىندا ايتىپ وتىرمىن. ونىڭ ەكەۋى دە بارىنشا شارتتى تۇردە عانا. دەگەنمەن، قازاقستاندا بۇل ترانزيت ءبىرقالىپتى ەمەس، درامالىق تۇرعىدا ءوتىپ جاتىر. ءبىراق، مەنىڭشە، رەت-رەتىمەن سياقتى. بۇگىندە ول ءدال وسى جايتپەن وزىنە نازار اۋدارتىپ وتىر. ويتكەنى، قازىرگى زامان تاريحىندا مۇنداي سيپاتتاعى ۇلگىلەردى وتە از بىلەمىز. قازاقستاندا ول وتە ايقىن بايقالادى.
- SWP ماماندارىنىڭ پايىمىنشا، ەلىمىز ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىمەن ورتا ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. بۇل ونى وڭىردەگى باستى ويىنشىعا اينالدىرادى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزشا، بۇل مالىمدەمە نەنى دالەدەيدى؟
- قازاقستان - بۇل كەشىرىڭىز، ۇلكەن بولعانىمەن بۇرىنعى كەڭەستىك يمپەريانىڭ جارىقشاعى. ۋاقىت پەن گەوگرافيا بويىنشا وسىناۋ ارالىق جاعداي ونى اتالعان يمپەريانىڭ وزگە جارىقشاقتارىنان وتە سەزىمتال قىلادى. سەبەبى، قازاقستان ەتنو-تاريحي توراپتا ورنالاسقان. كەڭەستىك كەزەڭ مۇراسى مەن ازيالىق دامۋ وتە تىعىز قيىسادى. وندا الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق كەڭەستىك تىنىس-تىرشىلىك تاجىريبەسىنەن تىس وسكەن بۇگىنگى بۋىن ارتقا قاراماستان، ءوز ومىرلەرىن تۇبەگەيلى دەربەس قۇرىپ كەلەدى. سوندىقتان دا قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز وسىنداي جاعدايدا تۇرمىز. رەسەيدە بىزدە دە ۇرپاق دۇنيەتانىمى اراسىنداعى كەيبىر شيەلەنىستى جانجال جاعدايىندامىز. بىرەۋلەر كەڭەستىك تاريح تاجىريبەسىنە قاراپ، ارتقا جالتاقتاپ، ودان قازىرگى ساياساتتى اقتاۋ جولدارىن ىزدەيدى. بيلىككە، بەلسەندى ومىرگە كەلگەن وزگە جاستار تاريحتاعى ءوز ورىندارىنا قاتىستى تاۋەلسىز كوزقاراستارىن پاش ەتەدى. قازاقستاندا تاريحارالىق جاي- كۇيگە قاتىستى وتە ايقىن پىكىر بار. جانە دە ول ءدال سول جاعدايمەن الەمگە وتە قىزىقتى.
- مۇنان بولەك، ساراپشىلار قازاقستاننىڭ ەرتە كەزەڭدە-اق ءوزىنىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى امبيتسياسىن جۇزەگە اسىرا العانىن مويىندايدى. وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزدى ەستىسەك…
- كەلىسەمىن. مۇنىڭ ۇستىنە سول ساراپشىلاردىڭ، ايتالىق، 15-20 جىل بۇرىنعى باعالاۋىن ەستۋ دە قىزىقتى بولار ەدى. ويتكەنى، بۇگىندە قازاقستانعا قاتىستى ايتىلىپ وتىرعان قوشەمەتتەردىڭ ءبىر بولىگى سول داۋىرگە دە تيەسىلى. وكىنىشكە وراي، تاريح قازاقستانعا ساياساتكەرلەردىڭ ءوز لاۋازىمىندا بىرنەشە ونداعان جىل بويىن وتىرماۋى تيىستىگىن تاعى ءبىر مارتە كورسەتىپ وتىر. ولار جاڭا الەمدىك ەكونوميكالىق جانە ساياسي تالاپتارعا ساي بولۋدان قالادى. ءبىر جاعىنان قازىرگى قازاقستانداعى دراما دا سودان. پرەزيدەنت توقايەۆقا قاتىستى ايتار بولاق، بۇل ورايدا بۇعان دەيىن ايتقانىمدى قايتالايمىن. ول - كەيبىر قاتىناستا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى مۇلدەم ايرىقشا قۇبىلىس. سەبەبى ول ساياساتقا حالىقارالىق اۋقىمداعى دايىن قايراتكەر بولىپ كەلدى. ونىڭ ۇلكەن ساياسي ءارى ىشكى ساياسي جولدان وتكەنىن ايتپاساق تا بولادى. ول سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، پرەمەر-مينيستر بولدى. وسى كەزەڭدەردىڭ ءبارى ەسىمدە جاقسى ساقتالعان. ارينە، ونىڭ الەمدىك يميدجىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپ جاعدايدا جەنيەۆادا كەڭسەسى بار ب ۇ ۇ باس حاتشىسىنىڭ بىرنەشە جىل ورىنباسارى بولۋىنىڭ دا سەبەپكەر ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل دا ونىڭ الەمگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسا تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى.
جانە دە ول پرەزيدەنت بولعاننان كەيىن بۇل تاڭداۋدىڭ بۇگىندە ءوزىن-ءوزى بارىنشا اقتادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، توقايەۆ وتە اۋىر وزگەرىستى ساتتە لايىقتى ساياساتكەر بولىپ شىقتى. سونداي-اق ادامي قاسيەتى تۇرعىسىنان دا لايىقتى بولا ءبىلدى. ويتكەنى، ول سىرتقى الەم، ءبىرىنشى كەزەكتە الەمدىك ويىنشىلار تاراپىنان وتە كەزدەيسوق، ءمانسىز تالاپتارمەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزدە ەلىن لايىقتى قورعاي الدى. ول قازاقستاندى شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى تەكە-تىرەس شۇڭقىرىنا تارتۋدان شەتتەتە الدى. ايتپاقشى، ول ءبىر جىل بۇرىن تۇپكى ويى مىناداي «قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى رەتىندەگى مىندەتىم - ەلدى شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى وسىناۋ بولشەكتەنۋ يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ» دەگەن فرازا ايتقان بولاتىن. بۇل ونىڭ قولىنان كەلدى جانە بۇل وتە قىمباتقا ءتۇستى.
- قازاقستان شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى كوپىر رەتىندەگى ءوزىنىڭ گەوگرافيالىق جانە تاريحي ءرولىن بەكىتە ءتۇستى. وعان نە سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر؟
- مەنىڭشە، نەمىس ورتالىعىنىڭ باعالاۋى - بۇل قازاقستانعا بەرىلگەن قانداي دا ءبىر اۆانس سياقتى. ءيا، قازاقستان ءوسىمى مەن امبيتسياسى، رەسۋرسى بويىنشا، ونىڭ ىشىندە ساياسي دا ەلدىڭ الەمدەگى ءرولى جايلى تۇسىنىكتى جاڭارتۋعا تىرىسادى. بۇل وتە قيىن مىندەت. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: توقايەۆتىڭ ۋاقىتى از. ول وزىنە 7 جىلدىق مەرزىم الدى. سوندىقتان ونىڭ مەرزىمىنىڭ قالعان 5 جىلىندا وتە قاۋىرت جۇمىس بايقالاتىن بولادى. قۇداي قولداپ، ول كۇيزەلىسسىز ءوتسىن.
ەۋروپا قازاقستانعا كورشىلەس ەلدەردىڭ ساياساتىنداعى بەيمالىم الەمنىڭ قانداي دا ءبىر تۇراقتىلىق كەپىلگەرى رەتىندە قارايدى. دەگەنمەن، بۇل ورايدا قاۋىپ تە بار. قازاقستاندى بۇل ەلدەن ءبولىپ الۋعا تىرىسۋ وتە قاۋىپتى. ارينە، ءبىز رەسەي جايىندا ايتىپ وتىرمىز. قازاقستانعا نە ءبىز - باتىس ەۋروپا، نە رەسەي دەپ تاڭداۋ الدىنا قويۋ - جوعارى قاۋىپ-قاتەر. بۇلاي بولمايدى جانە بولماۋى دا ءتيىس. 7,5 مىڭ شاقىرىم ورتاق شەكارامىز، بىرگە ءومىر سۇرگەن ۇلكەن تاريحىمىز، ارالاسىپ كەتكەن ەكونوميكامىز بار. جالپى، قازاقستاندى كەيبىر وسىنداي انتيپودتارمەن رەسەيگە قارسى قويۋ وتە تاۋەكەلدى. اتالعان زەرتتەۋدى وقىعان كەزىمدە رەسەي جايلى ەسكەرتۋلەردى كورمەدىم. مەنى بۇل جايت قاتتى الاڭداتادى. بۇل دا ماڭىزدى. مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى، اتالعان ورتالىقتىڭ قورىتىندىسىن باعالاساق، قازاقستان ءۇشىن وتە بەدەلدى كورىنەدى.
- ماقالادا قازاقستانعا قاجەتتى ساتتە ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق ترانسفورماتسياعا دايىن بولۋى وتە ماڭىزدى ەكەندىگى ايتىلادى. بۇل ماسەلەدە قانداي اسا ماڭىزدى ساتتەردى بەلگىلەپ بەرە الار ەدىڭىز؟
- قاجەتتى ءسات جايلى ەستۋ قىزىق ەكەن. بۇل نەمەنە؟ ول ءسات قاشان تۋادى؟ تۇسىنەسىز بە، مۇنداي مازمۇندا ول ەڭسەرىلەتىن جانە الەم تاريحىندا مۇلدەم تۇبەگەيلى جاڭا الدەنە تۋىندايتىن اپوكاليپسيستىڭ قانداي دا ءبىر نۇكتەسى بار سياقتى. مۇنداي بولمايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ويتكەنى، ەگەر ونى قالاي دەگەندە دە باعالار بولساق، وندا بۇل وتە قاتەرلى ويىن. ەگەر وتە ناقتى ايتار بولساق، وندا قازاقستان ەنەرگيانىڭ جاڭا تۇرلەرىنە كوشۋ پروبلەماسىنا اقىرىنداپ تاپ بولادى. بۇل سالادا ول كوشباسشى بولۋ ىقتيمال. ەلدەرىڭىز يەلىك ەتەتىن ۋران كەنىنىڭ مول قورى تۇرعىسىندا ايتىپ وتىرمىن. جانە دە رەسپۋبليكا ونى ساتۋدان بولەك، اتوم ستانسالارى ءۇشىن وتىن ەلەمەنتتەرى ءوندىرىسىنىڭ قارقىنىن ارتتىرسا، وندا قازاقستان الەمگە مۇنان ارى دا قاجەت بولا تۇسەدى. بۇگىندە ول ۋران كوزى رەتىندە دە اسا قاجەت. قازىرگى ۋاقىتتا اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ماسەلە شەشىلىپ جاتقانىن بىلەمىز. ارينە، ەۋروپا شەشىمنىڭ قالاي قابىلداناتىندىعىنا وتە قىزعانىشپەن قاراپ وتىر: نە رەسەيدىڭ، نە فرانسياسىنىڭ پايداسىنا. مەنىڭشە، ونىڭ تاساسىندا: «ەگەر رەسەيلىك ا ە س- تەن باس تارتىپ، باتىستىق ستانسا جوباسى بويىنشا سالاتىن بولساڭىزدار، وندا سىزدەر جارادىڭىزدار» دەگەن ماسەلە دە تۇر. بۇل جەردە تەك بيزنەس قانا ەمەس، گەوساياسات تا بار، وتە نازىك كەزەڭ.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاننىڭ «ورتا دەرجاۆا» رەتىندە تانىلۋى ەل دامۋىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
- قازاقستاننىڭ الەمنىڭ «ورتا دەرجاۆالارىنىڭ» ءبىرى رەتىندە تانىلۋى ەلدىڭ ينۆەستيتسيالىق جانە كرەديتتىك رەيتينگىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزبەي قويمايدى. نەمىس زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مۇنداي شەشىمى مەن ءتۇرلى رەيتينگتەر الۋ كەلەشەگى اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستىلىق ايقىن. بۇل ەلگە سەنىمدى ارتتىرىپ، مۇمكىندىگىن ەسەلەيدى. قازاقستان زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ ءشىن حالىقارالىق قۇرىلىمدارمەن ىنتىماقتاستىقتى باستاپ وتىر. بۇل وتە ماڭىزدى. قازاقستان 90-جىلداردڭ ورتاسىندا حالىقارالىق كونسورتسيۋمدار مەن مۇناي كومپانيالار وزىنە تارتۋعا مۇمكىندىك العان كەزدە قۋاتتى ەكونوميكالىق وسىمگە سەرپىن بولعانىن ەسكەرگەن ءجون. سول قاۋىپسىزدىك كوپشىگى پەن وزىڭە دەگەن سەنىمدىلىك قازاقستاننىڭ الەمدىڭ مۇناي ءوندىرۋ جانە مۇناي وڭدەۋ ونەركاسىبىنە قوسىلۋىنا، مۇنايدى باتىسقا، ودان كەيىن قىتايعا تاسىمالداۋىنا نەگىز بولدى. دەمەك، مۇنىدا ەستە ساقتاۋ قاجەت.
اۆتور
مارلان جيەمباي
