رەسەي فەدەراسياسىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ جاعدايى

قازىرگى كەزدە قازاقستاننان شەت ەلدەردە 4 ميلليون 500 مىڭ قازاق بۇرىنعى ك س ر و-نىڭ 14 ەلىندە جانە الەمنىڭ 25 ەلدەرىندە تۇرادى. بۇل كۇندە رەسەيدەگى قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى قالاي؟ تومەندەگى ماتەريال وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە وي وربىتەتىن بولادى.

1995 - جىلدان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قازاق دياسپوراسى وكىلدەرى اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ەڭ الدىمەن 1996 - جىلدىڭ 31 - جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىمەن بەكىتىلگەن «قازاق دياسپوراسىن قولداۋ بويىنشا مەملەكەتتىك باعدارلاما» قۇرىلدى، 1997 - جىلى 13 - جەلتوقساندا «كوشى-قون زاڭى» قابىلداندى. بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ تۇرلى ەلدەرىندەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاعدايىن زەرتتەۋ اسا ماڭىزدى.

قازاق دياسپوراسى ۇلكەن ارالىقتارداعى جەرلەرگە ۋاقىتشا كوشتەن باستالىپ، ودان كەيىن ۇزاق مەرزىمدى كوشى-قونعا اينالعان. ولار سىرتقى شەكارادان، ياعني قازاقستاننان قىتايعا، ورتا ازيا ەلدەرىنە، اۋعانىستان جانە يران، ال ودان كەيىن بارلىق الەم بويىنشا تارالعان.

1731 - جىلى باستالعان قازاق جۇزدەرىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋ ۇدەرىستەرىنەن كەيىن قازاقتاردىڭ رەسەي تەرريتورياسى بويىنشا كوشپەندى ورىن اۋىستىرۋى باستالدى. بۇل قازاقتاردىڭ ساۋدادا، قالالار قۇرىلىسىندا، اسكەري قورشاۋلار تىزبەگىنە قاتىسۋمەن، جاڭا تەرريتوريالاردى باسقارۋ سالاسىندا جاڭا ۇكىمەتتىك رەفورمالاردى جۇرگىزۋمەن تۇسىندىرىلەدى.

جالپى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكارالىق ۇزىندىعى جەتى مىڭنان استام كيلومەتردى قۇرايدى، ءبىراق ءبىزدى بىرىكتىرەتىن بۇل عانا ەمەس. رەسەي فەدەراسياسىندا ءارتۇرلى باعالاۋ بويىنشا 650000 نان 1500000 ەتنيكالىق قازاقتار تۇرادى. رەسەيدە قازاق وتباسىلارىنىڭ تىعىز تۇراقتىلىعى كەلەسى ايماقتاردا بايقالادى: ەدىل ماڭى فەدەرالدى ايماق (228016 ادام)، وڭتۇستىك ايماق (201095 ادام)، استراحان وبلىسى (142633 ادام)، ورىنبور وبلىسى (125568 ادام)، ءسىبىر فەدەرالدى ايماعى (123914 ادام)، ماسكەۋ قالاسىندا 7997 ادام، سانكت-پەتەربوردا 2830 ادام تۇرادى.

رەسەيدە قازاق دياسپوراسىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپقا شەكارالىق ايماقتاردا تۇراتىن قازاقتار كىرەدى. بەرىلگەن توپ وزىنە كوپ مولشەردە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قازاقتاردى جاتقىزادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 14 وبلىسى ىشىنەن رەسەي فەدەراسياسىمەن شەكارالاس 6 وبلىس (قوستاناي، ش ق و، س ق و، ب ق و، پاۆلودار، اقتوبە، اتىراۋ، اقمولا) كىرەدى. ەكىنشى توپقا قالادا تۇراتىن دياسپورا وكىلدەرى كىرەدى. ولاردىڭ كوبىسىندە جوعارى ءبىلىمى بار جانە ينتەللەكتۋالدى ەڭبەكپەن اينالىساتىندار.

كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى رەسەيلىك قازاقتارعا جاڭا ساياسي جانە الەۋمەتتىك جاعداي تۋعىزىپ، جاڭا مارتەبە بەردى. وداق تۇسىندا ر س ف س ر-دا تۇراتىن قازاقتار وزدەرىن دياسپورا رەتىندە سەزىنگەن جوق. سەبەبى ك س ر و - بارلىق ۇلتتاردىڭ ورتاق وتانى بولدى. ال الەمدىك كەڭىستىكتە تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋى باسقا رەسپۋبليكالارداعى قازاقتاردى دياسپورالارعا اينالدىردى. سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ دەربەستىككە قول جەتكىزۋى قازاق دياسپوراسىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتىپ، ۇلتىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن بىلۋگە، بۇگىنى مەن ەرتەڭىن تانۋعا ىنتالاندىردى. رەسەي ازاماتى بولا العانىمەن، ەندى ولار تاريحي وتانى بار، جاعداي بولعاندا رەسەيدى تاستاپ كەتۋگە دايىن ەتنوستىق توپ رەتىندە قابىلداناتىن بولدى. جاڭا جاعدايدا قازاقتار مەملەكەت ارالىق سيپات العان قازاقستان-رەسەي قارىم-قاتىناستارىنا اسا بولەك ىقىلاس قويا باستادى. رەسەيدەگى ولاردىڭ جاعدايى ەندى وسى قاتىناستاردىڭ سيپاتىمەن ولشەنەتىن بولدى.

رەسەي فەدەراسياسىندا قازاق دياسپوراسى رەسەي قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ستراتيفيكاسياسىندا جاقسى بەيىمدەلگەن. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قوعامدىق بىرلەستىكتەرى جانە مادەني ورتالىقتارى (40 قا جۋىق) بار، سونىمەن قاتار بۇل قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى دوستاستىقتى نىعايتۋدىڭ فاكتورى.

«الەۋمەتتىك ساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى» 2008 - جىلى شىلدە-تامىز ايلار ارالىعىندا «وتانداستاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. وسى زەرتتەۋ نەگىزىندە رەسەيدەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنە، ياعني ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، ومبى قالالارىندا تۇراتىندارعا، ءبىرقاتار سۇراقتار قويىلدى، قاتىسۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى دياسپورانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا كوز جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. رەسەيدە تۇراتىن دياسپورا وكىلدەرىن رەسەي تەرريتورياسىندا تۇرۋ سەبەپتەرى بويىنشا ەكى توپقا بولۋگە بولادى: بىرىنشىسىنە، ءومىر بويى رەسەي تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەندەر (ومبىداعى قازاق دياسپوراسى)، ەكىنشىسى، رەسەيگە ءبىلىم الۋ ماقساتىمەن بارىپ، قالىپ قويعاندار (ماسكەۋ،سانكت-پەتەربۋرگتەگى قازاق دياسپوراسى).

ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ قالالارىنداعى دياسپورا وكىلدەرى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى اۋماقتارىنان كوشىپ كەلگەندەر. بارلىق كەلگەندەردىڭ ومىرلەرىنىڭ كوپ بولىگى رەسەيدە ءوتتى، سەبەبى وقۋعا كەلگەندە ءالى 20 لار شاماسىندا بولعان، قازىرگى كەزدە جاستارى كەلىپ قالعان اعا بۋىندى قۇراپ وتىر. سول كەزدەرى وقۋعا بارعانداردىڭ كوپ بولىگى جىگىتتەر بولىپ كەلەدى.

دياسپورا وكىلدەرىنىڭ وزدەرىن رۋلارىمەن سايكەستەندىرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سايكەستىك بەلگىسىن بىلدىرەدى.

رەسەيدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ كوشى-قون تاريحىنا قورىتىندى جاساساق، رەسەيدە قازاقتاردىڭ كوشى-قون كەزەڭدەرىن ساۋالناما جاۋاپتارى بويىنشا ەكىگە ءبولىپ كورسەتەمىز، بۇل ك س ر و جانە قازاقستان ەگەمەندى ەل بولىپ قالىپتاسا باستاعان كەزەڭ. ەكى كەزەڭدە دە ءبىلىم الۋ ماقساتىندا رەسەيگە كەتتى. بارعان جەرلەرىندە ءبىلىم الىپ، سول جەردىڭ ادامدارىمەن وتباسىن قۇردى. ءبىلىم الۋ ءۇشىن كوشىپ كەتكەن جەرلەرى رەسەيدىڭ ءىرى قالالارى: ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ بولىپ تابىلادى.

دەگەنمەن، رەسەي تەررتورياسىنا اتا-بابالارى اۋىر جىلدار كەزىندە كوشىپ كەتىپ، كەلەسى ۇرپاقتارى رەسەيدە تۋعاندار دا بار. ولار ومبى وبلىسىندا شوعىرلانعان. رەسپوندەنتتەردىڭ كوبى اۋىلدىق جەرلەردە دۇنيەگە كەلگەن. كەيىن ءبىلىم الۋ ءۇشىن، جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن ومبى قالاسىنا كوشكەندەر.

رەسەيدىڭ قازاقتارى قازاق ۇلتىن، قازاق مادەنيەتىن ماقتان ەتەدى. كۇندەلىكتى ومىردە قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن پايدالانۋعا تىرىسادى. قازاق ۇلتىنا جاتقىزىلۋىن اتا-انالارىنىڭ ۇلتىمەن، وزدەرىنىڭ تىلدەرىمەن، مادەنيەتتەرىمەن سايكەستەندىرەدى.

ارالاس نەكەلەرگە بايلانىستى قازاق دياسپوراسى اراسىندا ءتۇرلى كوزقاراستار بار. قۋانىشتى جاعداي جاستاردىڭ كوبى ارالاس نەكەلەردى قالامايدى، ولاردىڭ كوزقاراستارى ارالاس نەكەلەرگە قارسى بولىپ كەلەدى. اعا بۋىننىڭ كوپشىلىگى دە ارالاس نەكەلەردى قالامايدى. دەگەنمەن، دياسپورا اراسىندا ارالاس نەكەلەرگە تۇرعاندار دا كەزدەسەدى.

قازاق دياسپورانىڭ مادەني سايكەستىلىگى وڭ باعىتتا دامىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. اتا-انالارى بالالارىن وتباسىلارىندا قازاق مادەنيەتى مەن قازاق سالت-داستۇرلەرىنە تاربيەلەيدى، تۇرمىستارىن دا دا پايدالانادى. دياسپورانىڭ ءبىراز بولىگى قازاق تاريحىن بىلۋگە قىزىعۋشىلىقتارىن تانىتادى. قازاق دياسپوراسى ءبىر-بىرىمەن مادەني ورتالىقتاردا، توي-مەرەكەلەردە، جۇما نامازىندا كەزدەسەدى.

قورىتا كەلگەندە، رەسەيدەگى قازاق دياسپورا وكىلدەرىنىڭ قازاقستان مەن رەسەيدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناستارى ارقاسىندا مادەنيەتتىڭ ەكى تولقىنىندا دامۋعا مۇمكىندىكتەرى بار.

ماتەريالدان. 2013-جىل