ۇرمالى مۋزىكالىق اسپاپتاردى قازاقتار قانداي ماقساتتا قولداندى؟

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە دومبىرا مەن قوبىزدى بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. بىرەۋى اسپاپتاردا ويناي الادى، كەيبىرى قولىنا ۇستاپ كورگەن، ءتىپتى بولماسا ءتۇرىن كورىپ، ءۇنىن ەستىگەنى انىق.

الايدا قازاق مۋزىكالىق اسپاپتارى وسىمەنەن شەكتەلىپ قالمايدى. الەمدىك مۋزىكا مادەنيەتىندە قانداي اسپاپتار بولسا، ءبىزدىڭ دە حالقىمىزدا سولاردىڭ بالاماسى بولعان. كوبى ۇمىتىلعان نەمەسە ادەيى ۇمىتتىرىلعان. تەك وتكەن عاسىردىڭ بەل ورتاسى اۋعان ۋاقىتتا عانا اتاقتى عالىم بولات سارىبايەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كوپ اسپاپتار قايتا ورالدى.

وسى قايتا جاڭعىرعان اسپاپتاردىڭ ىشىندە قازىرگى تاڭدا كوپ ايتىلماي جۇرگەن، ءبىراق وتە كوپ قولدانىپ جۇرگەندەرى بار. ءبىر قاراعاندا اتقارار جۇمىسى كوپ ەمەس سياقتى بولسا دا، زامانىمىزدىڭ ءبىرقاتار ونەر ۇجىمدارىن ولارسىز ەلەستەتۋ قيىن.

بولات سارىبايەۆ قازاق مۋزىكا اسپاپتارىن قالايدا كەڭىنەن زەرتتەيمىز دەپ ەڭبەك ەتكەنىن بۇعان دەيىن جازعان بولاتىنبىز. ءبىرشاما رەكونستۋكتسيا بولدى، سان ءتۇرلى تاجىريبەلەر وتكىزدى. تۇپتەپ كەلگەندە بۇگىندە قولىمىزدا بار بايلىعىمىزدى قالدىرىپ كەتتى. وسى بايلىقتىڭ اراسىندا ۇرمالى اسپاپتاردىڭ ورنى ەرەكشە.

«ۇرمالى اسپاپتار» دەپ قولدىڭ نەمەسە باسقا كومەكشى قۇرالدىڭ كومەگىمەن الدىندا تۇرعان قۇرالعا ۇرۋ (سوعۋ) ارقىلى ءۇن شىعاراتىن مۋزىكالىق اسپاپتار توبىن ايتادى. بۇگىنگى ماقالامىز وسى قازاق حالقىنىڭ ۇرمالى اسپاپتارىنا ارنالادى. ال نەگىزگى دەرەككوز رەتىندە بولات سارىبايەۆتىڭ «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» ەڭبەگىن قولدانامىز.

ۇرمالى اسپاپتاردىڭ اسا كوپ تارالۋى قازاقتارمەن قاتار وزبەكتەر، ۇيعىرلار، ازەربايجاندار، قالماقتار جانە موڭعولدار سياقتى حالىقتارعا دا ءتان قۇبىلىس. ءاربىر اسپاپتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار جانە ولاردىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭ بولعان. ولار اڭشىلىق، اسكەري جورىقتار، ءدىني جورالعىلار جانە حالىقتىق جيىنداردا پايدالانىلعان. بولات سارىبايەۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە قازاق حالقىنىڭ ۇرمالى اسپاپتارىنىڭ مادەني- تاريحي ءرولىن ەرەكشە اتاپ وتكەن.

دابىل - جاۋىنگەرلەردىڭ سەرىگى

دابىل - قازاق حالقىنىڭ كونە ۇرمالى اسپاپتارىنىڭ ءبىرى. بۇل اسپاپ اسكەري ماقساتتا قولدانىلىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋگە، شابۋىلعا شاقىرۋ نەمەسە كەرىسىنشە سوعىستى توقتاتۋ بەلگىسى رەتىندە پايدالانىلعان. دابىلدىڭ قازاق فولكلورىندا، اتاپ ايتقاندا جىرلاردا كەزدەسۋى ونىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «قامبار باتىر» جىرلارىندا دابىلدىڭ اسكەري قولدانىسىن ايقىن كورىنىس تابادى دەپ ەسەپتەيدى ب. شامعالي ۇلى.

تاريحي دەرەكتەردى قاراپ وتىرساق، دابىلدىڭ قازاق حالقىنىڭ اسكەري جانە تۇرمىستىق ومىرىندەگى ماڭىزى وتە جوعارى بولعان. ول سوعىستاردا ارنايى قولدانىلسا، سونىمەن قاتار ەلگە ءبىر قاۋىپتى حابارلاۋدا، اڭشىلىقتا، ءتىپتى حالىق جينالىستارىندا بەلگى بەرۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلعان. بايىرعى قازاقتىڭ تۇرمىسىندا دابىلدىڭ داۋسى شالعاي قاشىقتىققا تارالىپ، بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ باستالعانىن حابارلاپ وتىرعان.

دابىلدىڭ ءوزىن قازاق حالقى ۇمىتا باستاعانىمەن، ونىڭ اتاۋى تىلدە ساقتالعان. بولات سارىبايەۆ اتاپ وتكەندەي، «دابىل قاعۋ» دەگەن تىركەس ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستا بار. مۇنداي اسپاپتار باسقا حالىقتاردا دا كەزدەسەدى: قىرعىزداردا - دووبۋل، تاتارلاردا - دابۋل، وزبەكتەردە - داۋل دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى.

داڭعىرا مەن كەپشىك - ءدىني جانە تۇرمىستىق اسپاپتار

داڭعىرا - بەتى تەرىمەن قاپتالعان ۇرمالى اسپاپتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ەرەكشەلىگى - ىشكى قۋىسىنا ءارتۇرلى مەتالل ساقينالار مەن پلاستينكالار ىلىنەدى. بۇل اسپاپتى باقسىلار كەڭىنەن قولدانعان دەسەدى. بولات سارىبايەۆتىڭ جازۋىنشا، داڭعىرانىڭ دىبىسى ترانس جاعدايىنا ەنۋگە كومەكتەسەتىن ەرەكشە اكۋستيكالىق اسەرگە يە بولعان.

داڭعىرا تەك ءدىني جورالعىلاردا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حالىقتىق مەرەكەلەردە، ويىن-ساۋىقتاردا دا پايدالانىلعان. ونىڭ دىبىسى وتە اشىق جانە قاتتى بولعاندىقتان، ەرەكشە كوڭىل كۇي تۋدىرىپ، ادامداردى ەرىكسىز بيلەتكەن ەكەن. تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا دا كەڭ تارالعان: ۇيعىرلاردا - داپ، وزبەكتەردە - دويرا دەگەن اتاۋلارمەن كەزدەسەدى.

كەپشىك - داڭعىراعا ۇقساس اسپاپ، ءبىراق مەتالل سىلدىرماقتار جوق. تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالعان. ونىڭ دىبىسى جەڭىل ءارى اشىق، سوندىقتان بي سۇيەمەلدەۋگە ءجيى قولدانىلعان.

كەپشىكتىڭ ەرەكشەلىگى - ونىڭ سالماعى جەڭىل جانە ۇستاۋعا ىڭعايلى. ول كوبىنە انسامبلدەردە سۇيەمەلدەۋشى اسپاپ رەتىندە وينالعان. قازاقتىڭ حالىق بيلەرىندە بۇل اسپاپ ىرعاقتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قولدانىلعان.

داۋىلپاز جانە شىڭداۋىل - اڭشىلىق پەن اسكەري اسپاپتار

داۋىلپاز - قازاق حالقىنىڭ كونە سوقپالى اسپاپتارىنىڭ ءبىرى. ول اعاشتان جاسالىپ، بەتى تەرىمەن قاپتالعان. داۋىلپاز تەك مۋزىكالىق اسپاپ ەمەس، سونىمەن قاتار اڭشىلىق پەن اسكەري ماقساتتا پايدالانىلعان. اڭ اۋلاۋ كەزىندە داۋىلپازدىڭ قاتتى داۋسى قۇستار مەن اڭداردى ۇركىتىپ، ولاردى دۇرىس باعىتقا ايداۋعا كومەكتەسكەن.

اقىن مۇرات موڭكەي ۇلىنىڭ (1843- 1906) داستانىندا داۋىلپاز تۋرالى مىناداي شۋماق بار:

داۋىلپاز سوقسا استىنان،

جەلبەگەي كۇرەڭ اتپەنەن،

باۋىرى شۇبار، سىرتى كوك،

قارشىعا قۇسقا جاراسار.

«داۋىلپاز 1934 -جىلى قۇرمانعازى اتىنداعى حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ قۇرامىندا قايتا جاڭعىرتىلدى» دەپ جازعان بولات سارىبايەۆ.

بۇگىندە داۋىلپازدىڭ ەكى ءتۇرى قولدانىلادى. وركەسترلەرگە لايىقتالعان نۇسقاسىندا تۇياقتارى بار جانە ورىنداۋشى ارنايى تاياقپەن ۇرادى. ال انسامبلدەر نەگىزىنەن يىق ارقىلى اسىپ الاتىن داۋىلپازداردى قولدانادى. ول جەردە دىبىس الاقاننىڭ سوعۋىمەن پايدا بولادى.

شىڭداۋىل - داۋىلپازعا ۇقساس، ءبىراق شاناعى مەتالدان جاسالعان اسپاپ. ونىڭ سالتاناتتى شارالاردا قولدانىلۋى ءجيى كەزدەسكەن. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا بۇل اسپاپ اسكەري شەرۋلەردە، ۇلكەن جيىنداردا جانە اڭشىلىقتا پايدالانىلعان.

لەنينگرادتاعى مەملەكەتتىك ەتنوگرافيا مۋزەيىندە شىڭداۋىلدىڭ 1902 -جىلى تۇركىستاننان اكەلىنگەن داناسى ساقتاۋلى. ونىڭ مەتالدان جاسالعان شاناعى ادەمىلەپ ويۋ- ورنەكپەن بەزەندىرىلگەن. الىكەي مارعۇلان ءوز ەڭبەكتەرىندە شىڭداۋىل جايلى سيپاتتاپ كەتكەن.

قۇرمەتتى وقىرمان، بۇل ماقالامىزدىڭ باستى ماقساتى - ۇلتتىق بايلىعىمىزدى كورسەتۋ جانە سول بايلىقتى زەرتتەگەن عالىمنىڭ سوزىمەن ءتۇسىندىرۋ. ءسوزسىز، بۇگىنگى تاڭدا ءبىز جازىپ كەتكەن ۇرمالى اسپاپتار فولكلور انسامبلدەرىندە كەڭىنەن قولدانىلادى. مىسالى، «تۇران»، «حاسساق»، «جوشى» سەكىلدى كوپتەگەن انسامبل قۇرامىنان كورۋگە بولادى. ءوز ەلىمىزدە، الىس-جاقىن شەتەلدە تانىستىرىپ، قازاقتىڭ مۋزىكالىق بايلىعىنىڭ ءبىر ۇشىن ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر بار.

رۇستەم نۇركەنوۆ

دەرەككوز aikyn.kz