رەفەرەندۋم: قوعامنىڭ ورتاق كەلىسىمى قالاي قالىپتاسادى

استانا. KAZINFORM - بيىلعى 6-قازان قازاقستان ءۇشىن ەلەۋلى داتا بولعالى تۇر. قوعامدا ۇزدىكسىز تالقىعا ءتۇسىپ كەلگەن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا رەفەرەندۋم وتپەك. ونىڭ قۇرلىسىنا، كەلەشەك سالدارىنا بايلانىستى كوزقاراستار جەتەرلىك.

ەندى سوڭعى شەشىمدى قابىلداۋ حالىق ەنشىسىندە. بۇل تۇستا Kazinform ءتىلشىسى ا ە س سالۋ باستاماسىن كوتەرۋگە قانداي فاكتورلار تۇرتكى بولعانىن، رەفەرەندۋم قانداي رەگلامەنتتەر بويىنشا وتەتىنىن شولىپ كوردى.

ەل تاريحىنداعى ءتورتىنشى تالقى

قازاقستاندا «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ بار. بۇل قۇجاتقا سايكەس، رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى كونستيتۋتسيالىق جوبالار، زاڭدار مەن شەشىمدەر بويىنشا حالىقتىڭ داۋىس بەرۋى دەپ انىقتاما بەرىلگەن. رەفەرەندۋمدى وتكىزۋ قۇقىعى مەملەكەت باسشىسىنا بەرىلىپ، ەل اۋماعىن تۇگەل قامتيدى. ازاماتتار وعان ەرىكتى تۇردە قاتىسادى. قاتىسۋشىلاردىڭ جاسى 18 دەن جوعارى بولۋعا ءتيىس. رەفەرەندۋمعا سوت شەشىمى بويىنشا ءىس-ارەكەتكە قابىلەتسىز دەپ تانىلعاندار، باس بوستاندىعىنان ايىرىلعاندار قاتىسا المايدى.

ايتپاقشى، ا ە س قۇرىلىسىنا بايلانىستى وتەتىن رەفەرەندۋم -تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا وتكەلى تۇرعان ءتورتىنشى رەفەرەندۋم سانالادى. ەلدەگى العاشقى رەفەرەندۋم 1995-جىلى 29-ساۋىردە وتكىزىلدى. قازاقستان تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋ بويىنشا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم بولىپ، داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 95,46 پايىزى كەلىسىمىن بەردى. ناتيجەسىندە وكىلەتتىك 2000-جىلعا دەيىن ۇزاردى.

ەكىنشى رەفەرەندۋم دا ءدال سول 1995-جىلدىڭ 30-تامىزىندا ءوتتى. وندا 1995 -جىلى 1-تامىزدا باسپا سوزدە جوباسى جاريالانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلدايسىز با؟» دەپ سۇراق قويىلدى. جاڭا كونستيتۋتسيانى داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 90 پايىزى قولدادى. سودان بەرى 30-تامىز كونستيتۋتسيا كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەنىن بىلەمىز.

ءۇشىنشى رەفەرەندۋم وسىدان ەكى جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن، ناقتىراق ايتساق، 2022-جىلدىڭ 5-ماۋسىمىندا ءوتتى. ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جايى ۇسىنىلعان قۇجاتقا قاتىسۋشىلاردىڭ 77,18 پايىزى كەلىسىم بەردى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستان سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسىنەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋگە، بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا بولۋگە، پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋعا، ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋگە جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك الدى.

ءار قاتىسۋشى نەنى ەسكەرۋى كەرەك؟

رەفەرەندۋمدا ۇسىنىلعان وزگەرىستى قۇپتاۋ نەمەسە قارسى داۋىس بەرۋ - ءار ازاماتتىڭ ءوز تاڭداۋى. دەسەك تە، قاتىسۋشى رەفەرەندۋم نە ءۇشىن ءوتىپ جاتقانىن، ونىڭ ءمان-ماڭىزىن، قانداي پىكىرتالاستار بارىن تولىق بىلگەنى ابزال. ەندى وسى جونىندە از-كەم بەيتاراپ اڭگىمە قوزعاساق.

ەڭ الدىمەن قازاقستاندا ۋراننىڭ ايتارلىقتاي قورى بارىنا، وسى ستراتەگيالىق شيكىزاتتى وندىرۋدە الەمدەگى جەتەكشىلەردىڭ ءبىرى ەكەنىنە نازار اۋدارىپ كورەيىك. الايدا وسى كۇنگە دەيىن ەلدىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى جوق. كەيىنگى ونجىلدىقتا قازاقستان كۇن جانە جەل ەلەكتر ستانسيالارى ءتارىزدى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن بەلسەندى دامىتتى. وسىعان قاراماستان ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ايتارلىقتاي وسپەدى. ماسەلەن، ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە، 2023-جىلى قازاقستان 112,8 ميلليارد ك ۆ ت/ساعات ەلەكتر ەنەرگياسى ءوندىرىلدى، سونىڭ بار بولعانى 3 پايىزى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنەن الىنعان.

ا ە س قۇرىلىسى بۇل ماسەلەنى شەشىپ قانا قويماي، كومىرسۋتەكتەرگە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا، كومىرقىشقىل گازى شىعارىندىلارىن كەمىتىپ، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، ەكولوگيانى جاقسارتۋعا سەپتەسەدى. دەگەنمەن جوبانى ىسكە اسىرۋعا بايلانىستى ايتارلىقتاي ينۆەستيتسيالار قاجەت جانە قاۋىپسىزدىك جايى بار. حالىقتى الاڭداتاتىن تۇس تا - وسى.

كەيىنگى جىلدارى قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگى وزەكتى بولا ءتۇستى. كورشى ەلدەردەن ەنەرگيا يمپورتتاۋ بويىنشا كەلىسسوزدەرگە ءجيى جۇگىنەدى. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ەل ەڭ جوعارى جۇكتەمە كەزەڭىندە رەسەيدەن ەلەكتر ەنەرگياسىن يمپورتتاۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا ساتىپ الۋ كولەمى 5 ميلليارد كۆت/ساعاتتان استى. 2022-جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە وسكەن.

اتوم ەنەرگەتيكاسىن جاقتاۋشىلار ۇسىناتىن نەگىزگى دالەلدەردىڭ ءبىرى - ونىڭ كومىرمەن نەمەسە مۇنايمەن جۇمىس ىستەيتىن ءداستۇرلى ج ە س- پەن سالىستىرعاندا ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگى. اتوم ەلەكتر ستانسياسى ءىس جۇزىندە كومىرقىشقىل گازىن شىعارمايدى. بۇل كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەس جونىندەگى حالىقارالىق مىندەتتەمەلەر اياسىندا قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ينۆەستيتسيالاردىڭ كوپ كولەمىن قاجەت ەتكەنىمەن، ولاردىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمى 40-50-جىلدان اسۋى مۇمكىن. ياعني، ەكونوميكالىق تۇرعىدان تيىمدىلىگى بار. ونىڭ قازىرگى ا ە س- تەر بۇرىنعى بۋىن قوندىرعىلارىمەن سالىستىرعاندا قاۋىپسىز سانالادى. ماسەلەن، ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى بۋىن رەاكتورلارىندا اپات ءقاۋپىن ازايتاتىن جەتىلدىرىلگەن قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى ورناتىلعان.

ال اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قارسى دالەلدەردى قارار بولساق، تاريحتاعى چەرنوبىل جانە فۋكۋسيما-1 ا ە س- ىندەگى ءىرى اپاتتاردى ەسكە الامىز. تەحنولوگياداعى پروگرەسكە قاراماستان، كوپتەگەن قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ اپات بولعان جاعدايدا ەكولوگيا مەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ءتۇرلى سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن دەپ قورقادى.

بيۋجەت تاپشىلىعى اياسىندا ستانتسيا قۇرىلىسىنىڭ قۇنى دا وزەكتى سانالادى. اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن جوبالاۋ مەن قۇرىلىستان باستاپ قالدىقتاردى جويۋعا دەيىنگى بارلىق كەزەڭدە ايتارلىقتاي ينۆەستيتسيا قاجەت. الەمدىك ەكونوميكانىڭ تۇراقسىزدىعى كەزىندە مۇنداي ينۆەستيتسيالار قازاقستان ءۇشىن قاۋىپ-قاتەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتۋشىلار بار.

اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ باستى كەمشىلىكتەرىنىڭ ءبىرى - جۇزدەگەن جىل بويى قاۋىپتى بولىپ قالاتىن راديواكتيۆتى قالدىقتاردى قاۋىپسىز ساقتاۋ جانە كادەگە جاراتۋ ماسەلەسى. قازاقستان بۇل قالدىقتاردى قايدا جانە قالاي ساقتايتىنىن الدىن الا شەشكەنى ءجون.

مەملەكەتتىڭ ۇستانىمى اۋەلدەن انىق. ەل ۇكىمەتى اتوم ەنەرگەتيكاسىن ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن ەنەرگەتيكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ ستراتەگياسىنىڭ بولىگى رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. قازاقستان پاريج كەلىسىمىنە قول قويىپ، تازا ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋدى تالاپ ەتەتىن پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن ازايتۋعا مىندەتتەمە الدى. بيلىكتىڭ پىكىرى بويىنشا، ا ە س سالۋ - تۇراقتى دامۋ جولىنداعى نەگىزگى قادام. جوبا رەفەرەندۋمدا ماقۇلدانعان جاعدايدا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى الداعى جىلداردا باستالۋى مۇمكىن.

رەفەرەندۋم رەگلامەنتتەرى

جالپى، ا ە س قۇرىلىسىنا قاتىستى وسى جولعى رەفەرەندۋمدى التى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعان ءجون. ەڭ الدىمەن، رەفەرەندۋم باستاماسى. ا ە س سالۋ ماسەلەسى بويىنشا رەفەرەندۋمدى الاتىن بولساق، وسىنداي قادامنىڭ قاجەتتىلىگىنە ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تۇرعىدان نەگىزدەمە جاساي وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى باستاماشىلىق ەتتى.

ەكىنشىدەن، رەفەرەندۋم كۇنىن جاريالاۋ. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى باستامانىڭ كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا سايكەستىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قورىتىندىسىن العاننان كەيىن رەفەرەندۋم وتكىزۋ كۇنىن ايقىندايدى. ادەتتە رەفەرەندۋم كۇنى ونى وتكىزگەنگە دەيىن كەمىندە ءبىر اي بۇرىن بەلگىلەنەدى، بۇل ازاماتتاردىڭ داۋىس بەرۋگە دايىندالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەك.

ءۇشىنشىسى، قاتىسۋشىلاردى تىركەۋ. قازاقستاندا سايلاۋشىلاردى مىندەتتى تىركەۋ قاراستىرىلعان. 18 جاسقا تولعان جانە بەلسەندى سايلاۋ قۇقىعى بار ازاماتتار جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى ۇسىنعان مالىمەتتەر نەگىزىندە سايلاۋشىلار تىزىمىنە ەنگىزىلەدى. رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ تەك ءتيىستى تىركەۋ بولعان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولاتىندىعىن بىلگەن ءجون.

تورتىنشىدەن، حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ. رەفەرەندۋمدى ۇيىمداستىرۋشىلار ازاماتتاردى ماسەلە تۋرالى كەڭىنەن حاباردار ەتكەنى ابزال. رەفەرەندۋم الدىندا ب ا ق جوبانىڭ جاقتاۋشىلارى مەن قارسىلاستارىنىڭ ءسوز سويلەۋىنە تەڭ جاعداي جاساۋعا مىندەتتەلەدى.

بەسىنشىدەن، داۋىس بەرۋ كۇنى. داۋىس بەرۋ ازاماتتاردىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا ۇيىمداستىرىلعان سايلاۋ ۋچاسكەلەرىندە وتەدى. رەفەرەندۋم كۇنى ۋچاسكەلەر تاڭعى 7:00 دەن باستاپ كەشكى 20:00 گە دەيىن اشىق بولادى. ازاماتتار جەكە كۋالىگىن نەمەسە ءتولقۇجاتىن كورسەتۋ ارقىلى داۋىس بەرە الادى.

سوڭعىسى، داۋىس بەرۋدى قورىتىندىلاۋ. رەفەرەندۋم اياقتالعاننان كەيىن سايلاۋ كوميسسيالارى داۋىستاردى ەسەپتەيدى. ەگەر تىركەلگەن سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزدان استامى قاتىسسا رەفەرەندۋم وتكىزىلدى دەپ ەسەپتەلەدى. ال شەشىم قاراپايىم، قاي نۇسقا كوبىرەك داۋىس جيناسا، ناتيجە سوعان وراي بولادى.