رۋعا ءبولىنۋدىڭ پايداسى مەن زيانى قانداي
اقتوبە. KAZINFORM - كيىز ءۇي تىگىپ، ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىپ اس بەرۋ باسەكەگە اينالىپ كەتپەدى مە؟ ءبىر رۋدان تاراعان اعايىن ءبي مەن باتىرىن دارىپتەگەندە نەنى كوزدەيدى؟ Kazinform ءتىلشىسى مامانداردىڭ پىكىرىن ءبىلدى.
قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا قازىر رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، اس بەرۋ، شەجىرە جازىپ، جەتى اتانى ءتىزۋ، ءسويتىپ اتا-بابانى ۇلىقتاۋ جيىنى كەزدەسىپ جاتادى. الۋان-الۋان رۋ الىنە قاراي جينالىپ، داستارحان جايىپ، ۇرپاقتارى عانا ەمەس، اۋىلدى شاقىرىپ، ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندار ويناتادى، كيىز ءۇي تىگەدى. بۇل قوعام اراسىندا ءتۇرلى پىكىر تۋعىزدى.
اسبەرۋ بولىنۋگە اكەلمەيدى، ولاتا-بابانى ەسكە الۋ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋ- كارتوگراف
قازاق تاريحشىلارى ءۇش ءجۇز تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزدى، ءالى دە وسى توڭىرەكتەگى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ناقتىلاۋ ءۇشىن ارحيۆتەردى اقتارىپ ءجۇر. ءبىر عانا سۇراق ەمەس، جالپى قازاق تاريحى جىلدار بويى زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ كەلەدى.
Kazinform اكادەميك عيزات تابۋلديندى اڭگىمەگە تارتىپ، عالىم-كارتوگرافتىڭ وي-پىكىرىن ءبىلدى.
-قازاق ەتنوسىنىڭ نەگىزى عاسىرلار، جىلدار بويى قالاندى. اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق تاريحىن زەرتتەدى، جازدى. قازاقتىڭ ارعى تەگى وسى زەرتتەۋدەن باستالدى دەسە دەبولادى. قازاق رۋدان تۇرادى. قازىرگى كەزدە 192 رۋبەلگىلى. ءبىراق ادامدار اراسىندا 70 كە جۋىعى عانا ايتىلىپ ءجۇر. ال120 دان استامى جويىلىپ كەتپەدى، ولار ۇلكەن رۋقۇرامىنا كىرىكتىرىلدى. بۇل اكادەميك اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ زەرتتەۋى. ءبارىمىز بىلەمىز، ونىڭ 12- ءى رۋعا جاتپايدى. ولار قوجا، تورە، قىرعىز، تولەڭگىتتەر دەپ كەتە بەرەدى. ءالۇش جۇزگە ءبولىنۋ جايىنا كەلەر بولساق، التىن وردا ىدىراپ، جوشى ۇلىسى قۇلاعاننان كەيىن قازاق رۋ-رۋعا بىرىكتى. ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز- ەتنومادەني ەرەكشەلىگىمىزدىڭ كورىنىسى. بۇل ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ دەپ ايتار ەدىم. قازىر عالىمدار وسى باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. جاڭا ادىستەمە، ارحيۆ قۇجاتتارى مەن ماتەريالدار كەرەك ەكەنى جاسىرىن ەمەس، - دەدى عيزات تابۋلدين.
ءيا، قازىر تەك قازاقتار عانا ەمەس، قازاق جەرىندە تۇراتىن وزگە ەتنوس تا جانىم قازاق دەپ ايتادى. ءتىپتى كەيبىرى اناسىنىڭ رۋىن ءتىزىپ ءجۇر. اكادەميك مۇنى سوتسيولوگيزاتسيا ەكەنىن، دەگەنمەن گەن ەشقاشان وزگەرمەيتىنىن جەتكىزدى.
- قىتاي، وڭتۇستىك- ءسىبىر تاتارلارى، كورەي، سلاۆيان، وزبەك، قىرعىز دا وسى جەرگە ءسىڭىسىپ، نەمەرەلەرى ءوزىن قازاق دەپ ءجۇر. «قازاقتىڭ اراسىندا تۇرامىن، تەك ءتانىم دۇڭگەن، ال ءوزىمنىڭ جانىم قازاق» دەيدى. بۇل سوتسيولوگيزاتسيا دەپ اتالادى. ءبىر ەمەس، ءدال وسىنداي بىرنەشە مىسال بار. دۇڭگەن دە بالاسىن قازاق دەپ، اناسىنىڭ رۋىن ايتادى. مەن ول ادامداردى بىلەمىن، تانيمىن. سوتسيولوگيزاتسيا دەگەنىمىزبەن گەن جويىلمايدى. ءار ەتنوستىڭ ءوز گەنى ساقتالادى. ال اتا-باباسىنا اس بەرۋگە كەلەر بولساق، بۇل - دۇرىس. ءبولىنۋ ەمەس، رۋحىنا قۇران باعىشتاۋ، وتكەندى ەسكە الۋ. كەڭەس وداعى كەزىندە مۇنىڭ بارىنە تىيىم سالىندى. ۇلتتىق مەرەكەلەر، سالت- ءداستۇرىمىز تۇنشىقتى. قازىر ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قايتا تانىپ، تەگىمىزدى ءبىلىپ جاتىرمىز. ودان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. كەيدە اسىرا سىلتەپ جىبەرۋى مۇمكىن. جالپى العاندا قازاق ءوز تاريحي سالت-ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ، دارىپتەپ جاتىر. ونىڭ ولقى تۇسىن كورىپ تۇرعانىم جوق. كارتوگراف رەتىندە ماعان اتا-باباسى جەرلەنگەن جەردى ىزدەپ كەلەتىن ادام كوپ. ىزدەپ، تاۋىپ بەرەمىن. سوڭعى كەزدە كوبەيدى. قاراپايىم ادامدار دا، شەنەۋنىكتەر دە بار اراسىندا. ءسويتىپ كارتوگرافيا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. عالىمدار ادامداردىڭ اتا- باباسىن ىزدەگەن كەزدە كوپتەگەن باتىردى تاپتى. ومبى، ورىنبور، يركۋتسك سەكىلدى رەسەي قالالارىنداعى ارحيۆتەن العان قۇجاتىمىز بۇل. ودان قورىقپايىق، بۇل ءبىزدىڭ ناعىز ءومىرىمىز. ەسكەرە كەتەرلىگى، قولىندا بار ادام اس بەرەدى. كەيبىرى 500 ادامعا جاساسا، كەيبىرى 10-15 ادام جينايدى. ادام سانى ماڭىزدى ەمەس، - دەدى عيزات تابۋلدين.
تاريحي-تانىمدىق، گەنەالوگيالىق ماقساتتا قۇپ ءىس-توپونيميكا زەرتتەۋشىسى قايىر رىسبايەۆ
توپونيميكا زەرتتەۋشىسى قايىر رىسبايەۆ اس بەرۋگە جينالعان ۇرپاقتارى ءبىر كۇننىڭ ەمەس، بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قامىن ويلاۋى ءتيىس. قامىن ويلاسا، ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەيدى، كەرىسىنشە مۇرا قالدىرادى.
- قازاق رۋعا بولىنبەيدى، رۋدان قۇرالادى دەپ ايتادى. رۋ ىشىندە بىرلىك بولسا، قازاق حالقىندا دا بىرلىك بولادى دەپ ويلايمىن. ءارى ءبىر اتانىڭ بالالارى ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەدى. زاڭ بۇزباسا، اس بەرەتىن قارجى ادال كەلگەن، جينالعان بولسا مۇنىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. تەك اس تا توك ىسىراپشىلدىق تا كەرەك ەمەس. سونىمەن بىرگە 10-20 جىلدا ءبىر رەت وتكىزسە دە جارايدى. ءارى شەجىرە كىتاپتارى شىعادى، تۋىستارى ءبىر-ءبىرىن تانيدى. ءسويتىپ تاريحتىڭ ساقتالۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. مۇندا ۇلتتىق ويىنداردى دا دارىپتەۋگە بولادى. اس بەرۋدە ات جارىس، كوكپار، جامبى اتۋ وتكىزسە، سپورتشىلار ماشىقتانادى ءارى تابىس تابادى. ءبارى بىردەي مۇنداي كەڭ كولەمدە وتكىزە الماۋى مۇمكىن. وعان بولا جازعىرۋعا، ءبىرىن-ءبىرى تومەندەتۋگە بولمايدى، - دەدى قايىر رىسبايەۆ.
قازاق قانا ەمەس، الەم ەلدەرى دە ءوز ىشىندە ءومىر سالتى مەن ادەپ-عۇرپىنا قاراي بولىنەدى. ءبارى ءبىرتۇتاس ەل ەكەنىن بىلەدى، وزدەرىن سونىڭ ءبىر بولشەگى سانايدى. ودان قورقۋدىڭ، ۇركە قاراۋدىڭ ەش قاجەتى دە جوق. بۇل دا زەرتتەۋشى ويى.
- بىزدە ترايباليزم، ءبولىنۋ دەگەن قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. ناعىز ترايباليزم ۇجىمداستىرۋدان كەيىن جويىلعان. ءبولىنۋ بارلىق ەلدە بار. يسلانديادا IX عاسىردان باستاپ گەنەولوگياسى جازىلعان اقپاراتتىق جۇيەلەرى بار. ولاردىڭ شەجىرە ءبىلۋى دامۋىنا دا، پاراقورلىقتى جەڭۋىنە دە ەشقانداي كەدەرگى بولمادى. كەرىسىنشە تۋىستار اراسىنداعى نەپوتيزم، كوررۋپتسيالىق سحامەلاردى شەجىرە اقىلى اشىپ ونىمەن كۇرەسۋگە بولادى. ا ق ش- تا باتىس، شىعىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك دەپ بولىنەدى. ءتىپتى ۋنيتارلىق فرانتسيانىڭ وزىندە دە مارسەلدىكتەر پاريجدىكتەردى جاقتىرمايدى. جەرگىلىكتى بولىنۋشىلىك بولادى. ول سەپاراتيزم ەمەس، ەرەكشەلىكتەر. ادامداردىڭ بارىنە ءبىر كيىم كيگىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل دا سونداي. ءار جەردىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار، - دەدى ول.
اتا-باباعا اس بەرۋدە كەمشىلىكتەرىمىز دە كەزدەسىپ جاتادى. ماسەلەن كوبى ەسكەرتكىش قويۋعا اۋەس.
باتىرلاردىڭ ناعىز بەت-بەينەسىن بىلمەسە دە جالپى وبرازدى الىپ، وعان ميلليوندار جۇمسايدى. بۇل قۇر ىسىراپشىلدىقتىڭ كورىنىسى.
ءدال سول قارجىنى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە، شەجىرە جازۋعا، ارحيۆتەردە كوپتەگەن ماتاريالداردى الىپ زەرتتەۋگە باعىتتاسا قۇبا-قۇپ.
- ءوڭىردىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ⅩⅨ عاسىرداعى رەسەي دەرەكتەرىنە سۇيەنسە دەيمىز. شەجىرەنى تولىققاندى جازسا، وعان قىزداردى دا قوسسا دۇرىس. ول كوپ كومەك بەرەدى. تاستى الىپ، ميلليوندار جۇمساپ، كەز كەلگەن جەرگە ەسكەرتكىش قويعاننان گورى تاريحي زەرتتەۋ جاساعان ۇتىمدى. جەرلەنگەن جەرى ايان، ءبىراق ەشقانداي بەلگى قويىلماعان اتا-بابالارعا بەلگى تاس قويسا ءجون بولار ەدى. وعان اتى-ءجونىن، رۋىن جازسا جەتكىلىكتى. تاريحي-تانىمدىق، گەنەالوگيالىق ماقساتتا قۇپ ءىس وسى، - دەيدى قايىر رىسبايەۆ.
رۋ قان تازالىعى مەن جەردى ساقتاۋعا عانا قاجەت بولدى - ۇمبەتحان سارسەمبين
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ۇمبەتحان سارسەمبين رۋ-رۋعا ءبولىنۋدىڭ ەكى-اق پايداسىن ايتتى.
ءبىرىنشىسى، قان تازالىعى. ەكىنشىسى، جەردى ساقتاۋ. ودان اسىپ دارىپتەي بەرسە، جىكشىلدىككە اكەلۋى بەك مۇمكىن.
- تاريح دەگەنىمىز نە؟ وسى تۇستا الاش زيالىلارىنىڭ تاجىريبەسىن، يدەيالارىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. سەبەبى تاريح، تاريحي سانا ماسەلەسىن كوتەرگەن، عىلىمي، فيلوسوفيالىق تۇرعىدا كوڭىل بولگەن وسى الاش زيالىلارى ەدى. سول كەزدە دە وسى ماسەلە قوزعالدى. رۋدىڭ ءرولى قانداي؟ رۋ ەكى جاعدايدا عانا قاجەت. ءبىرىنشىسى، قان تازالىعىن ساقتاۋ، ەكىنشىدەن، جەردى ساقتاۋ. وتارشىلىق زاماندا باي-بولىستار جەردى ساقتاۋ ءۇشىن اتالىققا ءبولىپ، شاعىن اۋىلدارعا قونىستاندىردى. ءبىر عانا ماقسات - جەردى تولىق پايدالانۋ. ەگەر جەر بوس جاتسا، پاتشا ۇكىمەتى الىپ كەتەدى. ءسويتىپ 10 ءۇي، 2-3 اتالىق بىرىگىپ وتىردى. ال ونىڭ ءار جاعىنداعى حاندار زامانىن قارايتىن بولساق، قازاق جايلاۋى مىڭ شاقىرىمعا دەيىن سوزىلعان. ءبىراق تۇركىستان، سىر وڭىرىنە قىستادى. رۋدىڭ قاجەتتىلىگى وسى كەزدە انىق كورىندى، - دەدى ول.
بۇل - قازاقتى قازاق قالپىندا ساقتاپ قالعان مىقتى تۇسىمىز. تەك پاتشا ۇكىمەتى وسى كۇشتى قارسى پايدالاندى. ءسويتىپ ۇلتتى ىشتەي ءىرىتىپ، السىرەتۋگە تىرىستى.
- قازىرگى رۋعا ءبولىنۋىمىز، تۇلعالاردى رۋدىڭ دەڭگەيىندە عانا ۇلىقتاۋىمىز پاتشا زامانىنان قالىپ قويعان ساياساتىنىڭ جارقىنشاعى دەپ تۇسىنەمىن. ەگەر بۇل كۇش السا، وتە زيان. بىزگە ءبىرىنشى ۇلتتىڭ تۇتاستىعى، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى كەرەك. عىلىمدا تاريحي سانا، تاريح ماسەلەسى دەگەن بار. مىسالى فرانسۋزدار، نەمىستەر XVIII- XIX عاسىرلاردا پروگرەسس يدەياسىن كوتەرگەن كەزدە ءۇش- اق سۇراقتى قويدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز قايدان باستاۋ الادى؟ ءبىزدى الەممەن نە بايلانىستىرادى؟ ءبىز الەمگە نە بەرەمىز؟ وسى ءۇش-اق سۇراق. الاش زيالىلارى وسى ماسەلەنى كوتەردى. ءبىزدى الەممەن بايلانىستىراتىن بوتاي وركەنيەتى، ساقتار تاريحى، تۇركىلەردىڭ تاريحى، يسلام ءدىنى، IX- XII عاسىرلارداعى عۇلامالار، حاندارىمىز، باتىرلارىمىز، اۋليەلەرىمىز، ابايدى، الاش زيالىلارىن ايتۋىمىزعا بولادى. ءبىز تاريحىمىزدىڭ قايتان باستاۋ الاتىنىن، الەممەن نە بايلانىستىراتىن بىلەمىز. بۇگىنگى ۇرپاققا جۇكتەلەتىن مىندەت - «ءبىز الەمگە نە بەرەمىز؟» دەگەن سۇراق. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن، مەملەكەتشىلدىگىن الەمگە ورنىقتىرامىز دەسەك، وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك. قازىرگىنىڭ باتىرلارى، جىراۋلارى عىلىمدا، تەحنولوگيادا الدا جۇرەتىن ادامدار بولۋى كەرەك، - دەدى ۇمبەتحان سامسەمبين.
تاعى ءبىر اتتەگەن-اي بار. ارعى تەگىن بىلگىسى كەلەتىن ادام تاريحشىعا جۇگىنەدى، ال تاريحشى تەرەڭگە بويلاماي، جالپىعا ورتاق دۇنيەنى ۇسىنادى. بۇل دەگەنىمىز دەرەگى مەن دايەگى جوق، قۇر سوزدەن قۇرالعان قويىرتپاق.
ءسويتىپ اداسۋ ءتىنى ۇزىلمەي، جالعاسىپ كەلەدى. ءتىپتى اتاسىنىڭ اتىن عانا بىلەتىن، ونىڭ ناعىز تۇلعالىق قاسيەتىنەن بەيحابار جان كوپ.
- ءار رۋدىڭ ىشىنەن شىققان تۇلعالاردىڭ باستى ماقساتى - ەلدىڭ تاۋەلسىزدى، تۇتاستىعى، جەردىڭ اماندىعى. سول ءۇشىن دە كۇرەستى. ولاردىڭ دا اماناتى مەملەكەتتىك تۇتاستىعى، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى. اس بەرگەندە مىنا ماسەلەگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. تاريحتى دۇرىستاپ زەرتتەۋ، تاريحتىڭ فيلوسوفياسى. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن باتىرلاردىڭ تابيعاتى، باتىرلاردىڭ فەنومەنى تولىق زەرتتەلمەدى. مەملەكەتتە «مادەني مۇرا»، «حالىق تاريح تولقىنىندا»، «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ» باعدارلامالارى بار. مۇمكىندىك كوپ، تەك عالىمدار، عىلىمي ورتا وسىعان ءالى تولىق دايىن بولماي جاتىر. تۇلعانى ۇلىقتاپ، اس بەرگەن كەزدە «نە پايدامىز تيەدى؟ بىزگە نە پايداسى بار؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بولۋى ءتيىس. تۇلعانىڭ بىزدەن كۇتەتىنى ءوزىنىڭ اماناتى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى، قوعامنىڭ پاراساتتىلىعى. ال ۇرپاققا كەرەك نارسە سول تاريحتى دۇرىستاپ زەرتتەپ، تۇلعانىڭ تابيعاتىن اشۋ. قور قۇرىلىپ، قارجى جينالىپ جاتسا، مەكتەپ، بالاباقشا، جول، كوپىر سالۋ كەرەك، - دەدى ول.
ءدال وسى تۇستا سپيكەر ۇلتتىڭ تۇلعالارىنىڭ فەنومەنىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت قۇرۋدى ۇسىندى. باتىر دەگەن كىم؟ اۋليە كىم؟ جىراۋ كىم؟ ءبي كىم؟ ءارقايسىنىڭ قابىلەتى، ەرەكشە قاسيەتى، قىزمەتى بار، دەمەك ونى بۇگىنگى ۇرپاق تا اجىراتا ءبىلۋى ءتيىس.
- قازىر باتىرلاردى ۇلىقتايمىز، اس بەرەمىز. ءبىراق شىن مانىندە تابيعاتى قانداي ەكەنىن دە بىلمەيمىز. باتىر قولىنا نايزا الىپ، جاۋعا شاپقان ادام دەپ ويلايمىز. شىن مانىندە ەرەكشە قابىلەتكە يە ادامدار، - دەدى ول.
ۇمبەتحان سارسەمبين قازىرگى كەزدە ەلدىڭ ارحيۆتەرىن اقتارىپ، اشارشىلىق كەزىندەگى ناۋبەتتىڭ قۇجاتىن تۇگەندەپ ءجۇر. بۇل دا تالاي جاننىڭ ءوز تىنىنەن اجىراپ قالعان كەزەڭ. ول كەزدى زەرتتەۋ مۇلدە قيىن.
- جەكە تاريحشىلار دا كوبەيىپ كەتتى. ول وتە زيان. ماعان دا كەلەدى. مەن عالىم رەتىندە، مەملەكەت ازاماتى رەتىندە ونداي قادامعا بارمايمىن. سەبەبى عىلىم جەكە ادامنىڭ ەمەس، ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. عالىمدار حالىقتىڭ اڭعالدىعىن پايدالانباۋى قاجەت. حالىق سەنەدى. عالىم رەتىندە سەنەدى، مەنەن كۇتەدى، ءبىراق مەن ونى پايدالانباۋىم كەرەك. باتىرلاردى زەرتتەۋ ءۇشىن رەسەيدەگى اسكەري ارحيۆكە دەيىن بارۋىمىز كەرەك. ول مەملەكەت اراسىندا شەشىلەتىن نارسە. ال كىتاپقا كەلەر بولساق، كىتاپتى شىعارا بەرەدى. ءبىراق تاريحتىڭ فاكتىسى، عىلىمنىڭ فاكتىسى ەموتسيانى قاجەت ەتپەيدى. بۇل جەردە پايىم، ساراپتاما كەرەك. دەرەكتەردى سالىستىرىپ قانا شىعارۋ كەرەك. جازعان دۇنيە شىندىق بولعانى دۇرىس، - دەدى ول.
سوڭعى كەزدە مەشىتكە دە رۋ اتاۋى بەرىلىپ ءجۇر. ءتۇرلى بويتۇمارلار شىقتى. رۋ تاڭبالارى دا سانگە اينالىپ بارادى.
- سول رۋدى ەرەكشە اتاپ، ول تۇلعانى رۋدىڭ تۇلعاسى رەتىندە ايتار بولساق، وندا جىكشىلدىككە اكەلەدى. مەنىڭ اتامنىڭ جەرى دەپ ايتا بەرسەك، جاقسىلىق ەمەس. وعان ساق بولۋ كەرەك. جەر - ۇلتتىڭ دۇنيەسى، - دەدى عالىم.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇعان دەيىن مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالايەۆا «ونوماستيكادا جەرشىلدىك پەن رۋشىلدىققا جول بەرمەيمىز» دەگەن بولاتىن.
