قالالانۋ قازاقستان كەلەشەگىنە قالاي اسەر ەتپەك
وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا «ەڭبەك رەسۋرستارىن دامىتۋ ورتالىعىنا» قاراستى بولجاۋ جانە زەرتتەۋ دەپارتامەنتىنىڭ ساراپشىلارى دەموگرافيالىق بولجام ازىرلەپ، «2050 -جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 70 پايىزى قالادا تۇرادى» دەپ تۇجىرىمدادى.

كەيىنگى دەرەكتەردە قازاقستانداعى 20,2 ميلليوننان استام ادامنىڭ 60 پايىزدان (12,7 ميلليون استام) كوبى قالا تۇرعىنى بولىپ ۇلگەرگەنى كورسەتىلگەن. ياعني، كەلەشەكتە اۋىل حالقى ازايا بەرمەك. بۇنى تەرىس قۇبىلىسقا جاتقىزىپ، قالالانۋدىڭ زيانى تۋرالى ايتىپ جۇرەتىندەردى قۇلاق شالادى. دەگەنمەن ۋربانيزاتسيا تەرىس قۇبىلىس پا، ەل كەلەشەگىندە قانداي ءرولى بار؟ Kazinform ءتىلشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە وسى جايتقا كوز جۇگىرتتى.
سونىمەن، ورتالىق بولجامىندا 2030 -جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ قالا حالقىنىڭ سانى 13 پايىزعا ارتىپ، 14 ميلليون ادامعا جەتەتىنى، ال 2050 -جىلعا قاراي 57 پايىزعا ءوسىپ، 19,3 ميلليوندى قۇرايتىنى جازىلعان. بۇل كەزدە اۋىل حالقىنىڭ سانى 8,2 ميلليون ادامعا جەتەدى- مىس.
الماتى قالاسى حالقىنىڭ سانى 2,6 ميلليون ادامنان اسسا، استانا تۇرعىندارى 1,9 ميلليون، شىمكەنت حالقى 1,4 ميلليون مەجەدەن اسادى ەكەن. بۇدان بولەك، ماڭعىستاۋ مەن اقتوبە، تۇركىستان وبلىسى حالقىنىڭ سانى ءوسىپ، شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان مەن پاۆلوداردا ادام كەميتىنگە ۇقسايدى. ال اۋىل حالقى وڭتۇستىك پەن باتىس وڭىرلەردە عانا وسپەك. ەندى وسى باعىت قانداي وزگەرىستەرگە سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن تالدايىق.

قالالانۋ بالا تۋۋ كورسەتكىشىنە قالاي اسەر ەتەدى؟
دەموگراف- ساراپشى اياۋلىم ساعىنبايەۆانىڭ پىكىرىنشە، جوعارىدا اتالعان «2050 -جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 70 پايىزى قالادا تۇرادى» دەگەن بولجام «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنداعى نىسانالى كورسەتكىشتەن شىققان بولۋى مۇمكىن. قازىر قالالانۋ 59-60 پايىزدىق دەڭگەيدە. ءبىراق ءبىر قىزىعى، قازاقستانداعى دەموگراف، الەۋمەتتانۋشى، ساياساتتانۋشى عالىمدار ەلدەگى ۋربانيزاتسيانىڭ ناقتى كورسەتكىشىن تاپ باسىپ ايتىپ، بىلە الماي وتىر ەكەن. سەبەبى ەلدە اكىمشىلىك- تەرريتوريالىق وزگەرىستەر كوپ بولىپ جاتىر.
- الىسقا بارماي-اق، كەيىنگى 5-10 جىلعا كوز جۇگىرتەيىك. 2021 -جىلى استانا ىرگەسىندەگى قوسشى اۋىلىنا قالا ستاتۋسىن بەردى. 2018 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شىمكەنت قالاسى جانە تۇركىستان وبلىسى بولىپ ەكىگە ءبولىندى.
جالپى، بولەك ءوڭىر بولۋ ءۇشىن حالىق سانى 1 ميلليون ادامنان اسۋ كەرەك نەمەسە جۋىقتاۋ كەرەك. شىمكەنت قالاسى بولىنگەن كەزدە قۇرامىنا جاقىن جاتقان ەلدى مەكەندەر ەندى، استانا قالاسىنا قاراوتكەل سەكىلدى اۋىلدار قوسىلدى. ياعني، ءبىز ۋربانيزاتسيا دەڭگەيىن ادامداردىڭ قالاعا كوشۋىمەن قاتار، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق وزگەرىستەر ارقىلى دا كوتەردىك، - دەيدى مامان.
ستاتيستيكاعا قاراساق، اكىمشىلىك- تەرريتوريالىق وزگەرىستەر جاساعان كەزدە حالىق ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ كەتۋ كەرەك نەمەسە كوشىپ كەلۋ كەرەك ەكەن. سوندا قالاعا قوسىلعان اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى اۆتوماتتى تۇردە «قالاعا كوشىپ كەلدى» دەگەندەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتەدى.
- ءبىز قازاقستانداعى قالالانۋ پروتسەسىن جالعان ۋربانيزاتسياعا كەلتىرەمىز. نەگە؟ شىنايى ۋربانيزاتسيادا قالاداعى ادام سانى ارتقان سايىن سوعان ساي جۇمىس ورىندارى دا ارتىپ وتىرادى. ال بىزدە ادام سانى ارتقانىمەن، جۇمىس ورىندارىنىڭ كوبەيۋى وعان سايكەس كەلىپ جاتقان جوق. شاھارعا كەلگەندەر ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيدى، تاكسي جۇرگىزۋشىسى، تاماق جەتكىزۋشى بولىپ، شاعىن ءسان سالوندارىندا قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان مەن قازاقستانداعى قالالانۋدى جالعان ۋربانيزاتسياعا جاتقىزامىن، - دەپ تولىقتىردى اياۋلىم ساعىنبايەۆا.
دەموگراف سوزىنشە، شىنايى ۋربانيزاتسيا يندۋستريالىق دامۋمەن سايكەس كەلگەندىكتەن، 20-عاسىردا قالالاردىڭ دامۋى قاتتى بىلىنگەن. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، قالالاردىڭ كوبەيۋى دەموگرافياعا دا اسەر ەتتى. كەي عالىمدار قالالاردىڭ دامۋىمەن «دەموگرافيالىق ريەۆوليۋتسيا» بولعانىن نەمەسە دەموگرافيالىق اۋىسىم كەلەسى ساتىعا وتكەنىن ايتادى. ياعني، قالالاردا بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ ازايۋى بولادى.
دەگەنمەن بالا تۋۋ كورسەتكىشى ۋربانيزاتسيادان كەيىن بىردەن تومەندەپ كەتپەيدى ەكەن، جىلدام جۇرەتىن پروتسەسس ەمەس. مىسالى، بالا قالاعا اتا- اناسىمەن بىرگە اۋىلدان كوشىپ كەلدى دەلىك. سول ءبىرىنشى ۇرپاق تا اتا-اناسىنىڭ اۋىلداعىداي تۋۋ كورسەتكىشىن، رەپرودۋكتيۆتى كوزقاراسىن ساقتاپ قالۋعا جاقىن بولادى.
- ناعىز قالالىق ايەلدەردە تۋۋ كورسەتكىشى از بولادى. ويتكەنى اۋىلداعىداي ەمەس، بالا كوبەيسە قوسىمشا ءۇي سوعا سالۋعا قالادا مۇمكىندىك جوق. پاتەرلەردىڭ شەكتەۋى بار، تۋۋ دەڭگەيىنە بۇل فاكتور دا اسەر ەتەدى.
سونىمەن قاتار، بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ ازايۋىنا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق فاكتورلارمەن قوسا، كوزقاراستار مەن قۇندىلىقتار ىقپال جاسايدى. ءبىراق ناقتى الەۋمەتتىك ساۋالنامالار بولمايىنشا، قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋىن پايىزبەن نەمەسە ولشەممەن كورسەتىپ ايتا المايمىز. كوپ فاكتورلاردىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ ءبىلىمى، ەكونوميكاعا بەلسەندى ارالاسۋى بار، - دەدى ساراپشى ا. ساعىنبايەۆا.
مامان بۇل تۇستا قالادا تۇراتىن حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا دا قاراعانىمىز ءجون ەكەنىن ايتادى. وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى قازاقتاردىڭ 28 پايىزى عانا قالادا تۇرعان. سودان بەرى قازاقتاردىڭ قالالانۋى 2 ەسەدەن استام ءوستى. 90-جىلدارى قالا تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى ەۋروپالىق ەتنوستان بولاتىن. ياعني، ورىستار، ۋكرايندار، نەمىس جانە پولياكتار. ودان كەيىن يمميگراتسيالىق وزگەرىستەر ءجۇردى، قالادا قازاقتاردىڭ ۇلەسى كوبەيدى. سوندىقتان بالا تۋۋ كورسەتكىشىنە ادامداردىڭ رەپرودۋكتيۆتى كوزقاراسى دا اسەر ەتەدى.
- شىنايى ۋربانيزاتسيانىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن بىزگە ستاتيستيكانى قاراعان كەزدە قوسىمشا اسەر ەتۋشى فاكتورلار دەرەگى بولعانى ءجون. دامىعان ەلدەر، سونىڭ ىشىندە ەۋروپا ەلدەرىن الىپ قاراساق، ۋربانيزاتسيامەن قاتار قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرگەنىن بايقايمىز. ولاردا ءتىپتى ء«بىر بالانىڭ قۇنى» دەگەن ەسەپتەۋلەر بار. ازىرگە باتىس جۇرتى مەن وتانداستارىمىزدىڭ تۇسىنىگىنىڭ اراسىن «بولەك عالامشار» دەپ سۋرەتتەي الامىز، - دەپ قورىتىندىلادى دەموگراف.
بىزگە ەكى جايت بايقالدى. ءبىرىنشىسى، قازاقستانداعى ۋربانيزاتسيا دەرەكتەرى ءالى دە ناقتىلاۋدى، زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. ەكىنشىسى، ۋربانيزاتسيا شىنايى دامىعان كۇننىڭ وزىندە قازاقستاندا جۋىق ارادا بالا تۋۋ كورسەتكىشى قاتتى تومەندەي قويماۋى مۇمكىن.
دامىعان ۋربانيزاتسيا - دامىعان ەكونوميكاعا جەتۋ جولى
حالىق قالاعا اسىق دەگەنىمىزبەن، قازاقستاندا اۋىلداردىڭ ۇلەسى ءالى دە اۋقىمدى ەكەنىن رەسمي سانداردان كورە الامىز. مىسالى، ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ ەسەبىنشە، ەلىمىزدە قالا مارتەبەسىن العان ءىرىلى- ۇساقتى 90 شاھار بار. ال كەنت سانى - 29، اۋىلدىق وكرۋگ - 2165، اۋىل - 6208. بىلتىر ۇكىمەت وتىرىسىندا كەيىنگى 10 جىلدا رەسپۋبليكا اۋماعىندا 582 اۋىل جابىلعانى ايتىلعان ەدى. بۇل قارقىنمەن شامالاساق، قازاقستان الداعى جارتى عاسىردا دا تولىعىمەن قالالانىپ ۇلگەرمەيتىنىن بايقايمىز.

جالپى، ۋربانيزاتسيانى ەكونوميكالىق سالا ارقىلى باعامدار بولساق، اسا قاتتى جاعىمسىز قۇبىلىس ەمەس ەكەنىن بايقايمىز. ونىڭ ءبىر مىسالى، الەمدە الدىڭعى قاتاردا تۇرعان دامىعان ەلدەردىڭ قالالانۋ پروتسەسىنە تەرەڭدەپ بويلاعانى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دەرەگى بويىنشا، 2020 -جىلدىڭ وزىندە قالالانۋ دەڭگەيى ا ق ش-تا - 82,5، گەرمانيادا - 77,4، جاپونيادا - 91,7، ۇلى بريتانيادا - 83,7، فرانسيادا - 80,7، يتاليادا 70,7 پايىز بولعانىن كورە الامىز. حالقى تىم كوپ بولسا دا دامىعان قىتايدىڭ ۋربانيزاتسيا كورسەتكىشى قازاقستاننان ءسال وزىق بولدى - 60,3 پايىز.
ەلىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ءبىر سىرىن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنان، اۋىلداردى كوركەيتۋدەن ىزدەپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. R-Finance كومپانياسىنىڭ قارجىلىق كەڭەسشىسى ارمان بايعانوۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى اۋىل حالقىنىڭ سانىنا بايلانىستى ەمەس.
- راسىمەن ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردە ۋربانيزاتسيا دەڭگەيى جوعارى. ءبىز دە سوعان كەلەمىز جانە بۇل قالىپتى پروتسەسس. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ، اۋىل حالقىنىڭ، اۋىلدىق جەرلەردىڭ ۇلەس سالماعى تىم جوعارى ەلدەر دامۋدا كەنجەلەيدى. مىسالى، وزبەكستاندا دا ۋربانيزاتسيا جاقسى ءجۇرىپ جاتىر، ءبىراق ولاردا ءبارىبىر اۋىل حالقى بىزگە قاراعاندا تىم كوپ. ءوندىرىسى جاقسى، قازاقستانعا، رەسەيگە ەكسپورتتاي الادى جانە ءوز قالالارىن دا قامتاماسىز ەتىپ وتىر. وسى جەردە ەكىنشى ماسەلە شىعادى، ول - ەڭبەك ونىمدىلىگى. ال بىزدە ەڭبەك ونىمدىلىگى جاقسى دەڭگەيدە ەمەس. سوندىقتان ءبىز قانشا اۋىل شارۋاشىلىعى دەگەنىمىزبەن، ونىممەن ءوزىمىزدى دە تولىق قامتاماسىز ەتە الماي كەلەمىز.
اۋىل شارۋاشىلىعىندا قازاقستان ورتا ەسەپپەن بەلارۋستەن 5-6 ەسە از ءونىم شىعارادى، ءبىراق حالقىمىزدىڭ سانى 2 ەسەدەي ارتىق. سەبەبى بىزدە نەگىزىنەن ۇساق شارۋا قوجالىقتارى بار. جوعارى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ نەگىزگى درايۆەرى - ءىرى اگروحولدينگتىڭ تيىمدىلىگىندە. بەلارۋستە زاماناۋي اگروتەحنولوگيالاردى قولداناتىن، بانكتىك رەسۋرستارى مول ءىرى اگروحولدينگتەر جەتەرلىك. جەر اۋماعى مەن حالقىنىڭ سانى جاعىنان بەلارۋس وزىنەن بىرنەشە ەسە ۇلكەن رەسەيگە ءسۇت ونىمدەرى مەن شۇجىقتاردى ەكسپورتتاۋدا، - دەدى ول.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، بەلارۋستە اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ماركەتينگى، ساتۋ قىزمەتى جەتىلگەن، سوندىقتان قيىندىقسىز ەكسپورتتاي الادى. ياعني، ارزانعا ءوندىرىپ، جوعارى قۇنعا ساتادى. ءتىپتى، دۇكەندەردى تىكەلەي نارىققا باعىتتاۋعا مۇمكىندىك بار. اۋىلدىق جەردە حالىق از بولعانىمەن، جوعارى ءارى ءتيىمدى تاۋار ءوندىرىسىن قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىنىڭ دالەلى - وسى.
- ال قازاقستان ۇساق شارۋاشىلىقتارمەن شەكتەلۋدە. بۇل قوجالىقتاردا جالاقى از، ونىڭ ۇستىنە كەيدە كەشىكتىرىلەدى، جۇمىسشىلار تومەن دەڭگەيدە ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر. بىلاي قاراساڭىز بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى بار، ءبىراق تابىسى تومەن. اۋىلداردا بيۋدجەت ەسەبىنەن جۇمىس ىستەيتىن مەكتەپ جانە شاعىن امبۋلاتوريالار عانا بار. ارينە، وسىدان سوڭ اۋىل حالقى قالاعا كوشۋگە اسىعادى.
الايدا قورقاتىن دانەڭە جوق، اۋىلداردا حالىق از قالسا دا، ءتيىمدى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. شالعاي جەرلەردە ءىرى اگروحولدينگتەر قۇرىلسا، ءتاۋىر جالاقىعا قاجەتتى جۇمىسشىسىن قالادان دا تارتا الادى. بۇعان تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق، ەڭ باستىسى، وسىعان اپارار جاعداي جاسالۋى كەرەك، - دەپ قوستى ارمان بايعانوۆ.
ەكونوميست پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، ورتالىق، شىعىستاعى وبلىستارىنىڭ كەي اۋىلدارى جويىلىپ جاتىر، سەبەبى كەز كەلگەن جاس وتباسى بالالارىنا جايلى جاعداي جاساۋعا تىرىسادى. اۋىلداردا قاراپايىم باسسەيندەر دە جوق. ايتسە دە ينفراقۇرىلىمى بار اۋدان ورتالىقتارىندا دا بۇل پروتسەسس قايتالانۋدا، ءوز سالاسىندا ۇزدىك بولىپ جۇرگەندەر ءىرى قالاعا كەتەدى. سوندىقتان حالىق سانىنىڭ از نەمەسە كوپ بولۋى ماڭىزدى ەمەس، ماڭىزدىسى - ازاماتتاردىڭ ساپالى ءومىر سۇرۋگە، جوعارى جالاقى الۋعا ۇمتىلىسى.
قورىتا ايتقاندا، تاقىرىپ توڭىرەگىندە تالداۋ جاساي وتىرىپ، ۋربانيزاتسيانىڭ قالىپتى قۇبىلىس ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ەندىگى «اۋىل حالقى ازايدى» دەپ، ونى جاعىمسىز جاڭالىق رەتىندە قابىلداۋدىڭ ءجونى جوق ىسپەتتى. جوعارىدا اتاعانىمىزداي، دامىعان ەلدەردە ورتا ەسەپپەن قالا حالقى 75-85 پايىزدىق كورسەتكىشتەن اسىپ جاتادى. تەك اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن ءتيىمدى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا دامىتىپ، وزگە ەلدەرگە دە ەكسپورتتاۋدىڭ جولىن تابا العان.