ۇرپاق سۇيگىڭ كەلسە، ەرتە ەمدەل
استانا. قازاقپارات - بىلتىرعى دەرەك بويىنشا ەلىمىزدە مولشەرمەن 5,8 ميلليون وتباسى بار. حالىق سانى جانە دەموگرافيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى وتباسىلار سانى دا ءوسىپ كەلەدى. قازاقستاندا ورتاشا وتباسى قۇرامى شامامەن 3,5 ادامنان تۇرادى. بۇل كورسەتكىش اۋىلدىق جەرلەردە جوعارىراق بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى اۋىل-ايماقتاردا كوپبالالى وتباسىلار كوپ. الايدا ەلىمىزدە وتباسىلار سانى ارتىپ وتىرعانىمەن، سوڭعى جىلدارى وتباسى قۇرامى كىشىگىرىم بولا باستاعان. بۇعان ۋربانيزاتسيا جانە ەكونوميكالىق فاكتورلار اسەر ەتىپ وتىر دەيدى ماماندار.
2023 -جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا قازاقستانداعى بالالار سانى 6,5 ميلليونعا تاياۋ. بۇل جالپى حالىقتىڭ شامامەن 33,5 پايىزى، ياعني ەلدەگى ءاربىر ءۇشىنشى ادام - بالا. ەلىمىزدە تۋۋ كورسەتكىشى جوعارى دەڭگەيدە ساقتالىپ وتىر. ماسەلەن، جىل سايىن 400 مىڭنان استام بالا دۇنيەگە كەلەدى. بۇل كورسەتكىش سوڭعى جىلدارى تۇراقتى بولعانىمەن، 2022 جانە 2023 -جىلدارى كەيبىر ايماقتاردا دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ ءسال تومەندەۋى بايقالعان. مۇنىڭ سەبەپتەرى دە ءارتۇرلى. ءبىز بۇگىن ۇرپاق، بالا، دونورلىق ماسەلەسىن قاۋزاپ كورگەلى وتىرمىز.
20-25 پايىز وتباسىندا مۇلدەم بالا جوق
تاقىرىپتى جان-جاقتى قامتۋ ءۇشىن ەلىمىزدەگى وتباسىلار تۋرالى عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءبىراز اقتاردىق. «رۋحاني جاڭعىرۋ» قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» 2021 -جىلى اجىراسقان ەرلى- زايىپتىلار اراسىندا ىشكەرىلەي سۇحبات جۇرگىزە وتىرىپ، «اجىراسۋ جانە ونىڭ سالدارى» الەۋمەتتانۋ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا تالداما ەسەبىن جاريالاپتى.
ءار ءتۇرلى زەرتتەۋ مەن ساۋالنامالار بارىسىندا الىنعان ناتيجەلەر اجىراسۋدىڭ بىرنەشە سەبەبىن انىقتاعان. رەسپوندەنتتەر اجىراسۋعا زياندى ادەتتەر (ماسكۇنەمدىك، ويىنقۇمارلىق، ەسىرتكىگە تاۋەلدىلىك)، ماحاببات سەزىمىن جوعالتۋ، قىزعانىش، وتباسىلىق مىندەتتەرگە جاۋاپسىزدىق تانىتۋ (ماتەريالدىق قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، جۇمىسسىزدىق)، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وپاسىزدىعى، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق، مىنەز-قۇلىقتىڭ سايكەس كەلمەۋى، كوزقاراستارىنىڭ ۇقساماۋى، اتا-انانىڭ جانە باسقا تۋىستاردىڭ ارالاسۋى، بالالاردىڭ بولماۋى سەبەپ بولعانىن ايتقان. اتالعان زەرتتەۋ ورتاق بالالارى جوق ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءجيى اجىراساتىنىن كورسەتىپ وتىر.
كورسەتكىش كوڭىل كونشىتپەيدى. ەلىمىزدە ۇرپاق سۇيە الماعاندىقتان 34,9 پايىز وتباسى اجىراسىپ كەتەدى.
ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەلىمىزدە ءاربىر التىنشى وتباسى بالالى بولا المايدى. جالپى، قازاقستاندىقتاردىڭ شامامەن 20 پايىزى ورتاق بالا بولماسا، اجىراسقان ءجون دەپ سانايدى ەكەن.
بىلتىرعى مالىمەتتەرگە سايكەس ەلىمىزدە 20-25 پايىز وتباسىندا مۇلدەم بالا جوق. بۇل پايىزدىق كورسەتكىشكە بالا سۇيمەگەن نەمەسە بالالى بولۋدى كەيىنگە قالدىرعان وتباسىلار كىرەدى. بالاسى جوق وتباسىلاردىڭ سانى كوبىنە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن، سونىڭ ىشىندە ۋربانيزاتسيامەن، مانساپقا باسىمدىق بەرۋمەن، سونداي-اق دەنساۋلىق نەمەسە بەدەۋلىك ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ەلىمىزدە ءسابي سۇيە الماي جۇرگەن ەرلەردىڭ ورتاشا جاسى 37، ال ايەلدەردىڭ ورتاشا جاسى 34 دەپ مالىمدەدى.
جالپى، ەكو، دونور ارقىلى بالالى بولعان وتباسىلاردا اجىراسۋ سيرەيتىنى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ويتكەنى پەرزەنت ءسۇيۋدى كوپتەن ارمانداعان ەرلى- زايىپتىلار بالا ومىرگە كەلگەن سوڭ جاعىمدى ەموتسيالىق سەزىمدەردى باستان كەشىپ، وتباسىنىڭ بەرىكتىگى نىعايا تۇسەدى ەكەن.
تۇرعىنداردىڭ 52,5 پايىزى دارىگەرگە قارالمايدى
ءبىزدى 2022 -جىلى جارىق كورگەن «قازاقستاندىق وتباسىلار» ۇلتتىق بايانداماسىنداعى «ەرلەردىڭ جانە ايەلدەردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىعى» تاراۋىنداعى مالىمەتتەر قىزىقتىردى. ەلىمىزدە 2021 -جىلى 18 جانە ودان جوعارى جاستاعى ادامداردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەتىن نەسەپ- جىنىس جۇيەسى اۋرۋلارىنىڭ جيىلىگى ەر ازاماتتارعا قاراعاندا (274044 جاعداي) ايەلدەر اراسىندا (878 524 جاعداي) جوعارى ەكەن.
ايىرماشىلىق 604480 ادام. سونىمەن قاتار نەسەپ- جىنىستىق جۇيەسىنىڭ بۇيرەك جانە نەسەپ جولى تاستارى سياقتى اۋرۋلارى ايەلدەر مەن (12495 ادام) قاتار ەرلەردە دە (10819 ادام) بىردەي ەكەنىن بايقادىق. بۇيرەك تۋبۋلوينتەرستيسيالدى اۋرۋى ايەلدەردە - 226484 جاعداي، ال ەرلەردە - 97284 جاعدايدى قۇرايتىنى الاڭداتادى. سونداي-اق ايەلدەردە جاتىر موينى ەروزياسى مەن ەكتروپيونى ءجيى كەزدەسەتىنى ايتىلادى.
ەرلەردىڭ بەدەۋلىگى 2020 -جىلى 1372 پاتسيەنتتە كەزدەسسە، ال 2021 -جىلى 1515 ەر- ازامات تىركەلگەن. ايەلدەردىڭ بەدەۋلىگى 2020 -جىلى 16187 پاتسيەنتتە، ال 2021 -جىلى 19880 ايەلدە بولعان. ياعني، بايقاعانىمىزداي، ەلىمىزدە ەرلەر جانە ايەلدەر بەدەۋلىگى ارتىپ وتىر. بۇل جەردە ءبىز تەك تىركەلگەن ەر مەن ايەلدەر سانىن عانا كورىپ وتىرعانىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. اۋرۋىن جاسىرىپ جۇرگەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ناقتى سانى قانشا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
«قازاقستاندىق وتباسىلار» جيناعىنان وتانداستارىمىزدىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىق جاعدايى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەردى كوزىمىز شالدى. ساۋالناماعا قاتىسقان قازاقستاندىقتاردىڭ 52,5 پايىزى سوڭعى 5 جىلدا رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىقتى قورعاۋ (دارىگەرلەرگە تەكسەرىلۋ، سكرينينگتەن ءوتۋ) سالاسىنداعى قىزمەتتەردى پايدالانباعانىن كورسەتكەن. قالعان 44,8 پايىزى عانا دارىگەرگە قارالىپ تۇراتىندارىن ايتسا، 2,8 پايىزى جاۋاپ بەرۋگە قينالعان.
ءدال وسى سۇراققا ەر ادامدار ايەلدەرگە قاراعاندا «ءيا» دەگەن جاۋاپتى 1,5 ەسە از تاڭداعان. بۇل دا ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن اشاتىن مالىمەت ەكەنىن ءىشىمىز سەزىپ وتىر. بۇل ءسوزىمىزدى سوڭعى 5 جىلدا رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى قىزمەتتەردى پايدالانعان ەر ادامداردىڭ ۇلەسى - 34,4 پايىز، ايەلدەر 53,4 پايىز دەگەن ستاتيستيكا دا قۋاتتاي تۇسەدى. بۇل ەر-ازاماتتاردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا مىندەتتى سكرينينگتىك تەكسەرۋدەن شۇعىل ءوتۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى دەيدى ماماندار.
جۇكتىلىككە دايىندالۋ - جاۋاپتى كەزەڭ
دارىگەرلەر 35 جاسقا دەيىن تۇرمىسقا شىققان ايەلدەر ءبىر جىل ىشىندە جۇكتى بولا الماسا، كۇيەۋىمەن بىرگە گينەكولوگ، رەپرودۋكتولوگ ماماندارعا قارالۋ كەرەگىن ايتادى. ال 35 جاستان اسىپ تۇرمىس قۇرسا، جۇكتى بولۋ مەرزىمىن التى اي عانا كۇتۋى كەرەك. ياعني، جارتى جىلدىڭ ىشىندە جۇكتى بولماسا، دەرەۋ ماماندارعا قارالۋى ءتيىس. ويتكەنى جاس ۇلعايعان سايىن ۇرىق سانى ازايىپ، ساپاسى تومەندەيدى. ال بالالى بولۋدى جىلدار بويى كۇتىپ جۇرگەندەر 40 جاستا مۇلدەم ۇرىق قالمايتىنىن ءتۇسىنۋى كەرەك دەيدى ماماندار.
دونورلىق جۇمىرتقا جاسۋشالارى وزدىگىنەن جۇكتى بولا المايتىن ايەلدەر ءۇشىن - بالالى بولۋدىڭ بىردەن- ءبىر جولى. مەديتسينا سالاسىندا مۇنداي ايەلدەردى ەكى ۇلكەن توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. ءبىرى - ايەلدىڭ جۇمىرتقا جاسۋشالارى جوق نەمەسە بالا كوتەرۋگە جارامسىز.
- 40 جاستان كەيىن ە ك و جاساۋدىڭ ءوزى ناتيجەسىز بولۋى مۇمكىن. ەكو-نى قىرىقتان اسقاندارعا دونورلىق ۇرىقپەن جاسايدى، ال وعان ۇرىنباس ءۇشىن ەر مەن ايەل ۋاقىتىلى وتباسىن قۇرۋعا تىرىسۋى كەرەك. ايەل زاتى 30 جاسقا تولعانعا دەيىن 1-2 بالالى بولعانى دۇرىس، تابيعاتتىڭ زاڭى سونداي. ءبىراق بۇگىندە الەۋمەتتىڭ زاڭى باسقا بولىپ تۇر. قىزدارىمىز وقۋ، قىزمەت، مانساپ قۋىپ، جاعداي جاسايمىن دەپ ءجۇرىپ كەش تۇرمىسقا شىعىپ، الەۋمەتتىك بەدەۋلىككە تاپ بولىپ جاتىر. بۇگىندە كەش تۇرمىسقا شىعۋ، اكە بولۋدى كەيىنگە شەگەرۋدىڭ زاردابىن تارتىپ جاتقاندار از ەمەس. جاس ۇلعايعان سايىن بالالى بولۋ مۇمكىندىگىنىڭ دە ازاياتىنىن ۇمىتپاعان دۇرىس، - دەيدى بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، رەپرودۋكتولوگ-ەمبريولوگ سالتانات بايقوشقاروۆا.
پروفەسسوردىڭ بۇل ءسوزىن دارىگەر- رەپرودۋكتولوگ يسلام ەرعالييەۆ تە قۇپتايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەگەر ەرلى- زايىپتى ۇيلەنگەننەن كەيىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە جۇكتىلىك بولماسا، بۇعان ەر دە، ايەل دە بەي-جاي قاراماۋى كەرەك.
- رەپرودۋكتولوگ مامان ەرلى-زايىپتىنىڭ دەنساۋلىعىنداعى كىناراتتى دەر كەزىندە انىقتاپ، لايىقتى ەمدەۋ تاسىلدەرىن ۇسىنادى. ادامنىڭ ءوزىنىڭ جانە جۇبىنىڭ دەنساۋلىعىنا قامقورلىق تانىتۋى - تولىققاندى وتباسىن قۇرۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى فاكتور. بالالى بولا الماي جۇرگەندەرگە جولداسىڭىز دا، ءوزىڭىز دە مىندەتتى تۇردە دارىگەردىڭ تەكسەرىسىنەن ءوتىپ، دۇرىس تاماقتانۋ مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا كوڭىل ءبولىڭىز دەگىم كەلەدى. ويتكەنى جۇكتىلىك پروتسەسىنە دايىندالۋ - ءار جۇپ ءۇشىن جاۋاپتى كەزەڭ. بۇل كەزەڭدە فيزيكالىق، پسيحولوگيالىق جانە ەموتسيونالدىق دەنساۋلىقتى نىعايتۋ قاجەت، - دەيدى دارىگەر-رەپرودۋكتولوگ.
ەرلەردىڭ ۇرىعىنا سۇرانىس جوعارى
مامان سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ەر ادامداردىڭ ۇرىعىنا سۇرانىس ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. بۇعان كوبىنەسە قىزدارىمىزدىڭ تۇرمىسقا شىقپاۋى سەبەپ ەكەن. الايدا ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. بۇرىن قىزدارىمىز ەر ادامنىڭ بيوماتەريالىن شەتەلدەن تاڭدايتىن. بۇل ولارعا مورالدىق جاعىنان دا، قارجىلىق جاعىنان دا قيىنعا سوعاتىن. ال قازىر قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى قازاقتىڭ ۇرىعىن سۇرايدى ەكەن.
نازىك جاندىلار بۇل ماسەلەگە وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن كورىنەدى. ولار دونوردىڭ قاي جەردە تۋىپ-وسكەنىن، رۋىن بىلگىسى كەلەدى.
نەگىزىنەن، ايەلدەرگە جالپىلاما انكەتالىق مالىمەت قانا ۇسىنىلادى. ولار ەركەكتىڭ ۇرىعىن انكەتاداعى وسى سيپاتتارى بويىنشا تاڭدايدى. وندا ەر ادامنىڭ ۇلتى، رۋى، بويى، سالماعى، ءبىلىمى، بالا كەزىندەگى فوتوسى كورسەتىلەدى.
ەلىمىزدە ەرلەردىڭ بيوماتەريالىنا سۇرانىس ارتقانىمەن، دونور تاپشى.
- بۇگىندە ەر ادام ۇرىعىنىڭ ءبىر پورتسياسى 40 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى. ون رەت تاپسىرسا - 400 مىڭ تەڭگە. ۇرىق تاپسىرۋشىلار سانى كوپ ەمەس. كوبىندە ەرلەر «ءبىر رەت تاپسىرىپ كورەيىنشى» دەگەن قىزىعۋشىلىقپەن كەلەدى. الايدا 10 ادامنىڭ تەك ەكەۋىنىڭ عانا بيوماتەريالى دونورلىققا جارامدى بولىپ شىعادى. ۇرىعى جاراماعان ەركەك بالالى بولا المايدى دەگەن ءسوز ەمەس. بالاسى بار ەركەكتەردىكى دە جارامسىز بولىپ جاتادى. بۇل ولار بەلسىز نەمەسە ەندى ۇرپاق سۇيە المايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. تەك دونورلىق ۇرىققا قويىلاتىن تالاپ وتە جوعارى بولعاندىقتان عانا «سىننان» وتپەي قالادى، - دەپ ءتۇسىندىردى ۋرولوگ ارمان ەسەن ۇلى.
ماماننىڭ تالاپ جوعارى دەۋى بەكەر ەمەس. ەڭ اۋەلى ۇرىقتى 200 گرادۋسقا دەيىن قاتىرىپ، سوسىن ەرىتەدى. بۇل بيوماتەريالدىڭ قانشالىقتى شىدامدى ەكەنىن كورسەتەدى. ماسەلەن، جىنىستىق جولمەن جۇعاتىن ادامنىڭ يممۋندىق تاپشىلىعىنىڭ ۆيرۋسى، مەرەز، سارى اۋرۋدىڭ ۆ، س تۇرلەرىنە تەكسەرەدى. بۇل تەكسەرۋدەن سوڭ ۇرىقتى تاعى ءۇش ايعا قاتىرادى، سوسىن قايتا تەكسەرىپ بارىپ، تاعى ءۇش ايعا قاتىرادى. ياعني، ۇرىق التى اي كارانتيندە بولادى. زەرتتەۋ قورىتىندىلارى جاقسى ناتيجە كورسەتسە عانا ونى قولدانۋعا بولادى. بيوماتەريالدان جوعارىدا اتالعان اۋرۋ تۇرلەرى انىقتالسا، ول ۇرىق جارامسىز دەپ ەسەپتەلەدى.
ەلىمىزدە دونور سانىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن دارىگەر-رەپرودۋكتولوگ يسلام ەرعاليەۆ مەنتاليتەتىمىزبەن بايلانىستىرادى. ونىڭ ۇستىنە بەرىلەتىن سىياقى مولشەرى دە از. ونىڭ ايتۋىنشا، 100 ەر ادامنىڭ 5-6 سىنىڭ عانا ۇرىعى تولىق تالاپقا ساي كەلەدى.
- ەر ادام ۇرىعىنىڭ ساپاسىنىڭ جارامسىز بولۋىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى - ۇرىق تۇزىلەتىن اتالىق بەزدىڭ ءارتۇرلى اۋرۋلارى، ەكىنشىدەن ارتىق سالماق، زياندى تاماق، ءۇشىنشى - گەنەتيكالىق بۇزىلىستار، ءتورتىنشىسى - يممۋندىق بەدەۋلىك، بەسىنشى جىنىستىق جولمەن جۇعاتىن ينفەكسيالىق اۋرۋلار، التىنشىسى تۋا بىتكەن جىنىستىق اقاۋلار، - دەپ تالداپ بەردى مامان.
دونور ورتالىقتارىن زەرتتەگەنىمىزدە بيوماتەريالدار سىياقىسىنىڭ دا ءارتۇرلى ەكەنىن بايقادىق. ەرلەردىڭ ۇرىعى كەي ورتالىقتاردا 40 مىڭ بولسا، كەي جەرلەردە 80 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى ەكەن. ايەلدەردىكى دە سولاي. 100-120 مىڭنان 350 مىڭعا دەيىن.
بۇل ماسەلەدە تاعى ءبىر ولقىلىق نازارىمىزدى اۋداردى. ەلىمىزدە ءوزىنىڭ بيوماتەريالىن وتكىزەتىن ەر- ازامات- تاردىڭ ناقتى سانى بەلگىسىز. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ولاردىڭ سانى 200-گە جۋىق دەيدى. ناقتى سانىنىڭ بەلگىسىز بولۋىنىڭ باستى سەبەبى دونورلاردى تىركەيتىن ورتاق بازا جوق. مينيسترلىك الداعى ۋاقىتتا سيفرلىق تەحنولوگياعا سۇيەنىپ، ووتسيت جانە شاۋەت دونورلارىنىڭ ءبىرىڭعاي رەگيسترىن جاساۋدى جوسپارلاعالى بىرنەشە جىل ءوتتى.
الايدا بۇل ءىستىڭ العا جىلجيتىن ءتۇرى بايقالمايدى. ويتكەنى ءبىز حابارلاسقان بارلىق ورتالىق ورتاق بازانىڭ ءالى قۇرىلماعانىن جەتكىزدى. شەتەلدە مۇنداي جۇيەلەر الدەقاشان جولعا قويىلعان. الايدا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ بيوماتەريالدارىن ساقتاۋعا الەمنىڭ ءبىرشاما ەلىندە تىيىم سالىنعان. دامىعان گەرمانيا، يتاليا، وڭتۇستىك كورەيا سىندى ەلدەر مەن كورشىلەس وزبەكستاندا ووتسيت دونورلىعىنا مۇلدەم رۇقسات جوق. ال فرانسيادا بۇل قۇپيا تۇردە ىسكە اسىرىلادى ەكەن.
قازاقستاندا دونورلىقتى جۇرگىزۋ جانە جىنىستىق جاسۋشالاردى ساقتاۋ ەرەجەسى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. دونورلارعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ بارلىعى زاڭ شەڭبەرىندە جاسالعان. دونور ءوز بيوماتەريالىن 10 رەتتەن ارتىق بەرە الادى، ءبىراق ونىڭ ۇرىعىنان 10 بالا تۋسا، بۇل دونوردان الىنعان بيوماتەريالدى ودان كەيىن قولدانۋعا بولمايدى. ياعني، ءبىر دونوردىڭ بيوماتەريالىنان 10 بالا ومىرگە كەلسە، ونىڭ بيوماتەريالى پايدالانىلمايدى.
ۋرولوگقا بارۋ ۇيات ەمەس
شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ قوعامدا ەر ادامداردىڭ ۋرولوگقا قارالۋى ۇيات سانالادى. وسى ءبىر ستەرەوتيپتەن ارىلاتىن دا كەز كەلگەن سەكىلدى. ويتكەنى قوعام تاڭىپ بەرگەن جالعان نامىستى بالادان بيىك قويۋ ارقىلى كوپتەگەن جىلىن جوعالتقان وتباسىلار از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، وتباسىندا بالا بولماسا ەڭ اۋەلى ايەلدىڭ دەنساۋلىعىنا جاباتىن قاساڭ كوزقاراستىڭ دا ءالى تىگىسى سەتىنەي قويمادى. ءوزىمىز سىرتتاي باقىلاعان وسى جايت تۋرالى ۋرولوگ ارمان ەسەن ۇلىنان سۇراعانىمىزدا:
- ەرلەر اراسىنداعى مۇنداي ستەرەوتيپ جايلاپ بۇزىلىپ كەلە جاتىر. كوزى اشىق، ءبىلىمدى جاستار ۇيلەنەردەن بۇرىن دەنساۋلىعىنا ءمان بەرىپ، تەكسەرىلۋگە كەلىپ جاتادى. الايدا ءسىز اتاعانداي كوزقاراسپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار ءالى دە بار. ولار اسىرەسە ەلىمىزدىڭ شالعاي ەلدى مەكەنىندە تۇراتىندار، - دەدى دارىگەر.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، دونورلار تۋىستىق جانە تۇراقتى دەپ بولىنەدى. ماسەلەن، ەر ادامنىڭ تابيعي جولمەن بالالى بولۋ مۇمكىندىگى جوق بولسا، باۋىرىنىڭ بيوماتەريالىن پايدالانا الادى.
- ەگەر باۋىرى بولماسا، ۇرىقتى كريوبانكتەن الادى. الايدا مۇندايعا كەلىسەتىن ايەل بار، كەلىسپەيتىن ايەل بار. شاريعات بويىنشا مۇنداي دونورلىققا تىيىم سالىنعاندىقتان، ءبىز ولارعا بالا اسىراپ الۋدى ۇسىنامىز. وسى ارادا ماسەلە اينالىپ شاريعاتقا تىرەلەدى. كەيدە ەرلى-زايىپتىلار دونورلىق جولمەن بالالى بولۋعا كەلىسپەي ءجۇرىپ الادى دا، ون جىلدان سوڭ ويلارىنان اينىپ جاتادى. الايدا بالالى بولۋ كەزىندە ءار جىل ماڭىزدى، ايەلدىڭ اعزاسى جىل وتكەن سايىن بالالى بولۋعا قارسى جۇمىس ىستەي باستايدى. بۇل - جاراتىلىستىڭ زاڭى. سوندىقتان نەعۇرلىم ەرتە قيمىلداپ، تەزىرەك شەشىم قابىلداعان دۇرىس، - دەيدى ۋرولوگ ارمان ەسەن ۇلى.
عىلىم دامىعان سايىن ادامنىڭ بالالى بولۋ مۇمكىندىگى دە ارتىپ كەلەدى. بۇگىندە شەتەلدە جاستار وزدەرىنىڭ بيوماتەريالىن الدىن الا ساقتاپ قويادى. مۇنىڭ باستى سەبەبى - ولاردىڭ وتباسىلىق ومىرگە اسىقپايتىنى، كەش ۇيلەنىپ، جاسى كەلگەندە تۇرمىسقا شىعاتىنى. سونداي كەزدە بالالى بولا الماي جاتسا، ساقتاۋلى تۇرعان ءوز بيوماتەريالىن پايدالانادى. جۇمىرتقا جاسۋشالارىن قاتىرىپ ساقتاۋعا جانە ءبىر سەبەپ - قاتەرلى ىسىك.
شەتەلدە ەگەر ايەل جامان اۋرۋعا شالدىقسا، حيميا، ساۋلەلىك ەمدەردى باستاماس بۇرىن انالىق جاسۋشاسىن قاتىرىپ قويۋدى ۇسىنادى. سەبەبى مۇنداي ەمنەن كەيىن انالىق ۇرىق قالمايدى، ايەل تابيعي جولمەن جۇكتى بولا المايدى. ال بۇگىنگى مەديتسينا انالىق ۇرىقتى 5-15 جىلعا دەيىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەرلەر بەدەۋلىگى 50 پايىزدان اسادى
سوڭعى مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ەرلەر بەدەۋلىگى 50 پايىزدان اسىپ بارا جاتىر. ۋرولوگ- اندرولوگ دارىگەر باحادىر تاشپۇلاتوۆ سوڭعى 30 جىلدا 20-30 جاس ارالىعىنداعى جىگىتتەردىڭ وزىندە سپەرموگرامما كورسەتكىشتەرى ناشار ەكەنىن ايتتى.
- ەرلەردىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىق ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا كۇيزەلىس، قولايسىز ەكولوگيا، دۇرىس تاماقتانباۋ، سەمىزدىك، ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى اسەر ەتەدى. ال بەدەۋلىكتىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى - تۋا بىتكەن بەدەۋلىك، ەكىنشىسى - جۇرە پايدا بولعان اۋرۋلار. بۇگىندە سپورتپەن اينالىساتىن ەر ادامداردىڭ اراسىندا دا بەدەۋلىك كەزدەسەدى. ويتكەنى ولار بۇلشىقەتتەرىن جاساندى تۇردە وسىرەدى، دارىگەردىڭ كەلىسىمىنسىز ءتۇرلى پرەپاراتتى قابىلدايدى. سونداي-اق شىلىم شەگۋ جانە ىشىمدىك ءىشۋ دە ەرلەردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەدى، - دەيدى ۋرولوگ-اندرولوگ دارىگەر.
قازاقستاندىق رەپرودۋكتيۆتى مەديتسينا قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى ۆياچەسلاۆ لوكشين بەدەۋلىكتىڭ 35-40 پايىزى ايەل دەنساۋلىعىنا، 30-35 پايىزى ەرلەرگە قاتىستى، ال قالعان 30 پايىز جاعدايدا ەردە دە، ايەلدە دە كىنارات شىعادى دەيدى.
- ە ك و جاساۋعا كەلگەن ەرلى-زايىپتىلار اراسىندا ەرلەردىڭ بەدەۋلىگى - 51 پايىز. بۇگىندە ۇرىقتىڭ ساپاسى السىرەپ، سانىنىڭ ازايۋىنا ينفەكتسيالار، دۇرىس تاماقتانباۋ اسەر ەتىپ وتىر. سوندىقتان ءبىز تەكسەرۋدى ىلعي دا ەر ادامنان باستايمىز. ءاربىر ەر-ازامات نەكەگە تۇرار الدىندا سپەرموگرامما جاساتسا دەيمىن، ال ۇيلەنبەي تۇرىپ ەكەۋى كاريوتيپتەرىن انىقتاسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. كاريوتيپ - ادامنىڭ حروموسومالارىنىڭ جيىنتىعىن، ولاردىڭ مولشەرى، سانى، ءپىشىنى سەكىلدى بارلىق سيپاتتاماسىن كورسەتەتىن زەرتتەۋ ءتۇرى. بۇل ءادىستىڭ باعاسى دا قولجەتىمدى. ال ايەلدەر گورمونعا اناليز تاپسىرىپ، ۋ د ز جاساتىپ، گينەكولوگيالىق اۋرۋى بار-جوعىن انىقتاپ السا، قانشاما بەدەۋلىكتىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى، - دەيدى ۆياچەسلاۆ لوكشين.
