قۇز باسى - بۇل دا ءبىر ەلسىزدىك
استانا. قازاقپارات - جازۋشى الىبەك اسقاروۆتىڭ «ساڭعال تاۋلار. سامال بەلدەر. ساعال جوندار» كىتابى حاقىندا.
اقىلعا سىيماس اقىماقتىق.
ءبىراق... بۇلاي دەيىن دەسەڭ، ولاردىڭ جىگەرى مۇزدان قاتتى، سەنىمدەرى قۇزدان بيىك. بۇلار - قۇزدان ۇشىپ ولەسىڭ دەگەنگە ەشقاشان سەنبەيتىندەر. سول شىڭ باسىندا مىڭنان استام ادامنىڭ ولىگى جاتىر دەسەڭ دە ءدىلى ءدىرر ەتپەيتىندەر. بۇلار - كىمدەر؟ شاماسى، بۇلار - ومىردە تەك ساتتىلىككە سەنەتىندەر. بۇلاردىڭ قۇدايى - ساتتىلىك سياقتى. بۇلار - الپينيستەر.
ال وسى ءالپينيزمنىڭ نە قاجەتى بار؟ نە... ودان قوعام دامىپ كەتە مە؟ الدە ەڭبەكاقى كوبەيە مە؟ ءتىپتى، ول دا ءبىر ەرلىك دەيىك. ال سول ەرلىكتەن حالىققا نە پايدا؟ شىڭ باسىنا شىعام دەپ باسىن بايگەگە تىگىپ، ول جاققا بارىپ، قازا تاپسام، وعان ەشكىم جاۋاپتى ەمەس دەپ حات جازىپ تاۋەكەل ەتۋدە نە ءمان بار ءوزى؟ قانشاما ادام قالدى سول شىڭداردىڭ ۇشار باسىندا. ولاردىڭ دەنەلەرى اق قارداعى قارا نۇكتە بولىپ بالەن جىلدان بەرى ءالى جاتقان كورىنەدى. نە بولدى ال؟ دەپ ويلايمىز عوي ادەتتە.
جازۋشى- الپينيست الىبەك اسقاروۆتىڭ باياعىدا ءوزىمىز وقىعان «تايگا تولعاۋى»، «ەرتە تۇسكەن بوزقىراۋ»، «ءور التاي، مەن قايتەيىن بيىگىڭدى» جانە تاعى دا باسقا شىعارمالارىنان تاۋ تۋرالى تالاي تولعاۋىن وقىدىق. مۇزتاۋ تۋرالى جولجازبا- ەسسەسىنەن العان اسەرىمىزدى كەزىندە «تۇمار» جۋرنالىندا جاريالاعان ەدىك. الەكەڭ جاقىندا عانا جارىق كورگەن «ساڭعال تاۋلار. سامال بەلدەر. ساعال جوندار» دەگەن كىتابىن سىيعا تارتتى. بىردەن «مۇزتاۋى» مەن «اسپانتاۋى» ەسىمە ءتۇستى. الەكەڭنىڭ سول قارلى شىڭدارعا، ونىڭ الاساپىران بورانىنا ادەيى بارىپ سوقتىعىساتىنى قىزىق. «مۇزتاۋىنىڭ» ءبىر جەرىندە: «اياعىڭ ءمۇلت كەتسە بولدى - سىرعاناپ اناۋ ءۇش ءجۇز مەتر ەتەكتەگى مۇزدىقتى بارىپ سۇزەرىڭ ءسوزسىز» دەيدى. وقىپ وتىرىپ «مۇزدىڭ نەسى كەتەر دەيسىڭ، ال ونى سۇزگەن ادامنىڭ جاعدايى بەلگىلى عوي» دەپ ويلايسىڭ ىشىڭنەن. جازۋشى ءارى قاراي جازادى: «ءاي- ي- ي، وسىدان امان قايتسام، كورمەگەنىم تاۋ بولسىن!» دەپ. تاعى دا جازادى: «... ويپىرماي، ءوزىمىزدى وسىنشا قينايتىنداي، نە كۇن تۋدى باسىمىزعا. ... بۇدان ءارى اتام دەسەڭ، اتتاپ باسپايمىن» دەپ.
قايداعى!
مىنا كىتابىن اشىپ قالسام، قارلى شىڭنىڭ قاھارمانى بولىپ العان جازۋشىمىز التايدىڭ باۋىرىندا «تابانىم تيمەي قالعان جەر بار ما ەكەن» دەپ، شاتقال-شاتقالدىڭ ۇستارانىڭ جۇزىندەي مۇزىنا تايعاناقتاپ، سابالاعان جەلمەن جەكپە-جەككە ءتۇسىپ تاعى كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ارقاسىندا - وتىز كەلەلىك دورباسى. «مۇزتاۋدىڭ تۇبىنە جەتكەندە كوز الدىمىزدا قىزىلدى-سارىلى دوڭگەلەكتەر ويناپ، تىزەمىز دىرىلدەپ، تالتىرەكتەپ قالدىق» دەپ جازعان ەدى «مۇزتاۋىندا». قۇدايىم-اي! نەنىڭ الەگى دەسەڭشى؟! ەندى مىنا جەردە «سەندەر بارا جاتقان جاقتارىڭ - ادام اياعى باسپاعان يەن ءتۇز» دەپ ەسكەرتىپتى جولباستاۋشى جانبولات جانە ول ءوڭىردىڭ قاسقىر مەن قار بارىسىنىڭ مەكەنى ەكەنىن، ءتىپتى ايۋدىڭ دا كوپتىگىن ايتسا دا، ەسكەرتكەن سايىن ەكپىندەپ بارا جاتىر. قاۋىپ-قاتەردىڭ قىزىق كورىنەتىنى نەسى ەكەن؟!
مۇزتاۋدىڭ بيىگىن باعىندىرعان الىبەك اسقاروۆتىڭ تاۋ-مىنەز تولعاۋلارى كەي جەرىندە ايۋدان دا ۇرەيلى. كەي تۇسى مۇزدان بەتەر مۇزداي. «دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن» قۇز باسىنان قاراپ تۇرىپ سۋرەتتەيدى. «ءشوبى تىقىر، ءتىس شۇقىر اعاشتان ادا» دەيدى. جانە ونىڭ «ءتۇزدىڭ اڭى بولماسا، شايتان سيراعىن سىندىرارداي وگەي الاپ» ەكەندىگىن دە باياندايدى. قۇز بەن مۇزدىڭ كوركەمدىگىن جانە كوركەمدىكتەن دە اسىپ تۇسەتىن ۇرەيلىلىگىن ءدال وسى كىسىدەي ايتا العان قازاعىم جوق شىعار.
«مۇزتاۋىن» وقىپ پا ەدىڭىز؟ ونى وقىپ وتىرعاندا وزىڭە دە كيسلورود جەتپەي قالاتىنداي. تاس توبەدەن ءتونىپ، انە-مىنە قۇلاپ كەتەردەي بولىپ تۇرعان اسپانداي زور مۇز-قاباقتان وتەردەگى جول باستاۋشىنىڭ «جوتەلمەڭدەر. قاتتى سويلەمەڭدەر!» دەگەنى كىتاپ وقىپ وتىرعان ساعان دا ايتىلىپ جاتقانداي. «... بيىكتەن قورقاتىن بولساڭدار، استە تومەن قاراماڭدار»! وقىپ وتىرعان ءوزىڭ دە جان-جاعىڭا قاراماۋىڭ كەرەك سياقتى. ءدال قازىر مىنا ورىندىعىڭنان تايىپ جىعىلاتىن سياقتىسىڭ. اياعىڭا الپينيستەردىكىندەي «كوشكا» كيىپ وتىرىپ وقۋ كەرەك سياقتى ول كىتاپتى. «ءيىن تىرەسە ەڭىسكە قاراي ەنتەلەگەن ۇيدەي-ۇيدەي قالىڭ مۇزدىڭ اراسى تۇيە سىيارداي، كۇيمە سىيارداي ساڭىرايعان ساڭىلاۋلار. ونىڭ تومەنگى جاعى ۇڭىرەيگەن، ومىرايعان جارىقتار. جاقىنداي بەرسەڭ جۇرەك سۋىرعانداي ءتۇپسىز قۇردىم» دەپ جازادى. وقىعان سايىن زارەڭ ۇشادى. وقىپ وتىرىپ-اق گيمالاي اسقانداي بولاتىن وزىندىك «الپينيستىك» جاعدايداسىڭ. كىتاپتى جابا سالعىڭ كەلەدى. ءبىراق ولەرمەندەنىپ، ءارى قاراي وقيسىڭ.
قاي كىتاپتان وقىدىم ەكەن - قۇزار شىڭنىڭ ۇشار باسىندا ەشكىم ەشكىمگە كومەكتەسپەيدى دەگەندى. اا، ايتپاقشى...، وسى اۆتوردىڭ «اسپانتاۋىنان» وقىدىم عوي. «اسپانتاۋدى» جۇرەگىنىڭ سىرقوسى بارلار وقىماعانى دۇرىس. شىنىندا دا، ونىڭ ءوزى دە وكپەسى ەنتىگە ورتەنىپ كەلە جاتادى ەكەن. «شىقپا جانىم، شىقپالاپ» دەمىن ۇنەمدەپ كەلە جاتادى ەكەن. ءسويتىپ كەلە جاتىپ، قۇز باسىنا جەتكىزەر ءبىر ۇرلەم دەمىن كىممەن بولىسكەندەي؟ جانكەشتى جاعدايدا اركىم ءوز ءومىرىن قۇتقارا السا، بۇ جاقتا سول ولجا.
سۇمدىعى سول - قۇز باسىندا الپينيستەر جولدا جاتقان مايىتتەردى اتتاپ ءوتىپ كەتە بەرەتىن دە جاعدايلار بولادى ەكەن. بۇل دا قارا جەردىڭ بەتىندە ەسى دۇرىس ادامنىڭ ءداتى بارماس اۋىر جاعداي.
«2006-جىلى، - دەيدى اۆتور سول «اسپانتاۋىندا»، - «الدەبىر جارتاستىڭ تۇبىندە سۋىقتان كوگەرىپ ءۇسىپ بارا جاتقان 34 جاستاعى اعىلشىن دەۆيد شارپتىڭ ءدال قاسىنان 42 الپينيست وتە شىعادى. بۇرىلىپ اياۋشىلىقپەن قاراعاندارى بولماسا، ەشكىم دە وعان قولۇشىن بەرمەيدى. ارالارىنداعى بىرەۋى عانا بۇرىلىپ كەلىپ، ەرنى كۇپ بوپ ءىسىپ، ءتىلى اۋزىنا سيماي جاتقان الپينيستەن ءيىلىپ سۇحبات الماقشى بولادى. ول ارەكەتىنەن تۇك شىقپاعان سوڭ، بىرنەشە رەت سۋرەتكە باسادى دا، جولىنان قالماي، ءارى قاراي كەتە بارادى. دەۆيد ءتىل جوق، كوزى جاۋدىرەپ، سول ورنىندا كەمسەڭدەپ قالا بەرەدى. ... ويتكەنى ولار الدى مەن ارتى قوعامدالعان تار سۇرلەۋدە باعىتىنان ساتكە بولسا دا اۋىتقۋدان زارەدەي قورقادى».
ءيا، بۇل دا ءبىر - دۇرىس-بۇرىس دەپ قارا جەردەگىلەر باعا بەرە الماس قۇز باسىنىڭ تراگي- دراماسى. اقىل ايتۋ - جەر بەتىنىكى. قۇز باسىندا ءوز اياعىڭ ايلا تابۋ كەرەك ەكەن. قولىڭ دا تەپە-تەڭدىكتىڭ «موزگوۆوي سەنترىنە» اينالماسا، بىتكەنىڭ. «كەلسەڭ، كەل!» دەپ تۇرعان جالاما قۇز باسىنداعى قىراعىلىعىڭ قىراندى دا جولدا قالدىرارداي، ساقتىعىڭ سايتاننىڭ ءوزىن دە سان سوقتىرارداي، ياعني، ىشكى الەم دەگەن قويماڭدا نە بار ەكەندىگىن كوزىڭە كورسەتەتىن جاعداي ەكەن. بۇلاردى وسى كىتاپتاردى وقىعاندا ۇعادى ەكەنسىڭ. تاعى ءبىر ۇققانىم - الپينيستەردىڭ ەرجۇرەكتىگى - بيىكتەگەن سايىن قورقىنىش پەن ۇرەيدىڭ قۇرساۋىندا كەلە جاتاتىندىعىندا. جانە دە تاعى ءبىر ەرجۇرەكتىگى - قىر سوڭىنان قالماي كەلە جاتقان ۇرەيدەن ۇرەيلەنبەيتىندىگىندە. الپينيزم تۋرالى ءبىر كىتاپتا «الپينيزم دەگەنىمىز -ءوزىن-ءوزى باقىلاي الۋ قابىلەتىن شىڭداۋ» دەپ جازىپتى. عاجاپ قوي. كوپشىلىگىمىزگە جەتىسپەيتىن نارسەنىڭ ءبىرى - وسى «ءوزىن ءوزى باقىلاي الۋ قابىلەتى» شىعار، بالكىم.
ماسەلە تاۋعا شىعۋدا ەمەس. ءا. اسقاروۆتىڭ بۇل كىتاپتارىنداعى ماسەلە - ءار قازاقتىڭ بالاسى قيىندىقتان تايسالماستاي بولۋى ءۇشىن كەيدە تاۋەكەلگە بارا الۋ يدەياسىن تۇجىرىمداۋ. «مۇزتاۋعا شىق» دەمەيدى. ءبىراق ءوزىنىڭ وسى ءجۇرىسى ارقىلى - انە-مىنە جانى شىعىپ كەتەردەي جاعدايعا كەلتىرەتىن قيىندىقتى باستان كەشىرىپ، امان-ەسەن ەتەككە تۇسكەندە، جەر بەتىندەگى قيىندىقتىڭ قيىندىق قۇرلى بولمايتىندىعىنا سىلتەمە جاساۋى جانە مۇنىڭ ادامعا سەرپىلىس بەرەر جاعداي ەكەندىگىن ۇعىندىرۋى. تاپ وسىلاي تاۋعا شىققاندار بار عوي، ارينە. ءبىراق سىرتتاي تامسانۋ ءبىر باسقا، ادەيى بارىپ قارىمەن قار بولىپ كەتە جازداپ، تاسىمەن تاس بولا جازداعان جانكەشتىلىك تۋرالى جازۋ - ءبىزدىڭ قازاقتا سيرەك.
شىڭنىڭ شىرقاۋ بيىگى وي-سانانى تازارتاتىن شىعار، قارا جەرگە تۇسكەن كەزدە جاڭا ادام بولىپ جاڭعىرىپ، دۇنيەگە اق قارداي تازالىقپەن، بيىك شىڭداي بيىكتىكپەن قارايتىن شىعار. شىڭعا شىقپاعانداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى قيىندىق دەپ جۇرگەنى ءجاي عانا ءبىر ءتۇيىر قيىرشىق تاس كوتەرگەندەي جاعداي ەكەندىگىن سەزىنەتىن شىعار. ءوز بيىگىنە كوتەرگەنى ءۇشىن عانا ەمەس، امان-ەسەن جەرگە تۇسىرگەنى ءۇشىن دە سول شىڭعا راحمەت ايتاتىن شىعار. ەندىگى ومىرىمدە سول شىڭعا، سول بيىككە لايىقتى بولايىن دەگىزەتىن شىعار. بالكىم، دجەنتلمەندىكتىڭ ءبىر كورىنىسى شىعار. الدە قاسيەتتى ورىنعا بارىپ ءتاۋ ەتكەندەي مە ەكەن؟ ايتەۋىر، الپينيستەر، ونىڭ ىشىندە الپينيست- جازۋشىلار - باسقاشا ويلايتىندار.
«اتى اڭىزعا اينالعان دجوردج مەللوريدەن «ءسىز نەلىكتەن ەۆەرەستكە بارا جاتىرسىز؟» دەپ سۇراپتى. سوندا مەللوري «ول ەۆەرەست بولعاندىقتان دا!» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. «بۇل جاۋاپتى قالاي ۇقساڭىز دا ەركىڭىزدە!» دەپ كەلتىرىپتى اۆتور. سول ايتقانداي، بۇلار نەگە جايلى ورىندىعىن تاستاپ، شۇبەرەككە ءتۇيۋلى جاندارىن شىرقىراتىپ قۇز باسىندا ءجۇر، ا؟ ويتكەنى ونىڭ تەرەڭى دە، بيىكتىگى دە ءوز جەرىڭ. اتاجۇرتىڭ. ءوزىڭ اياق باسپاساڭ، باسقا جاقتان باسقالار كەلىپ، وزدەرى «امەريكا» اشىپ، وعان وزدەرى تاڭداعان اتتارىن قويىپ كەتكەن جاعدايى ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرىندە دە بار. بۇل كىتاپتا دا اۆتور سونداي دەرەك كەلتىرىپتى.
«عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاق اتاۋلارىن... قاشقىن كەرجاقتار، كەيىنگى عاسىرلاردا قارۋ اسىنعان كازاكتار... ءوز تىلدەرىندە اتتار قويىپ، كارتاعا دا سولاي بەلگىلەپ كەتىپتى. وسىلايشا، قازاقتىڭ ەجەلگى قوڭىرجونى - ليستۆياعا، مۇزتاۋى - بەلۋحا، تاسشوقى - شەبەنيۋحا، شايانباي كولى - حاريۋسوۆوە، قاۋمىش كولى - چەرنوۆوە، قاراكولى - يازيەۆوە، بۇلاندى كولى - لوسينوە» جانە تاعى باسقا بولىپ اتالىپ كەتكەن كورىنەدى. دەمەك، ءوز جەرىڭنىڭ ءار نۇكتەسىنە ءىز سۋىتپاي بارىپ تۇرۋ، تابان ءىزدى جاڭعىرتىپ تۇرۋ دا ۇلتتىق- ساياسي ماسەلە. دەگەنمەن ءالى ساقتالىپ تۇرعان نەبىر جەر اتتارى بار ەكەن.
«ايۋدىڭ الىستى كورە المايتىن سىعىر كوز جىرتقىشتىعىنىڭ» ارقاسىندا ايۋدان امان قالىپ، «مەرگەننىڭ اسۋىنان اسىپ، كوكتاسقا ويىسىپ، ودان ءارى جىڭىشكەنىڭ باسىن اينالىپ، اقتۇيەگە جەتە اتتان تۇسكەندەرىن» سۋرەتتەيدى. «ەلەڭشادىردىڭ ەل كوشكەندەي ەنسىز قاپتالى، جوعارىداعى قاپشالدىڭ قاپساعاي جوندارى» دەپ كەلەتىن كورىنىستەردى وقىپ وتىرىپ، سول «ەنسىز قاپتالدار» مەن «قاپساعاي جونداردىڭ» اراسىمەن ءوزىڭ دە قىستىرىلىسىپ كەتىپ بارا جاتقانداي بولاسىڭ.
قازاق دالاسىنىڭ ءار بەلەسىندە ۇلت تاعدىرىنىڭ تاريحي تراگەديالارى جاتىر عوي. ءا. اسقاروۆتىڭ بۇل «ساڭعال تاۋلار. سامال بەلدەر. ساعال جوندار» كىتابىندا دا ءار نۇكتەگە توقتاعان سايىن ونىڭ وتكىر ماسەلەلەردى دە قوزعايتىن وتكەن شاعىن سويلەتەدى. بەيبىت زامانداعى تاستىڭ دا تراگەدياسى، قاراعايدىڭ دا قايعىسى، كولدىڭ دە كوز جاسى از بولماعاندىعى جازىلعان بۇل كىتاپتا دا. وقي وتىرىپ، كوڭىلدى ءبىر وكىنىشتەر قاماپ الادى، ساعىنىشتار ساز بەرەدى. تاۋ تۋرالى جازعان ءبىر شۋماق ولەڭىمىز ەسكە تۇسەدى:
وكىنىشتەر بەزەسە ورتتەي ءتىلىن،
ساعىنىشىم - كوكەيدەن كەتپەيتىن ءۇن.
تاۋلار ما؟ تاۋلار دەگەن - ەپوپەيا!
وقۋعا ءبىزدىڭ ورە جەتپەيتۇعىن، - دەيمىز ىشتەي.
ال ونى وقۋعا ورەسى جەتسە - تابانىن تاسقا جانىپ، مۇزىنا قۇرسانىپ، تاۋتانۋدىڭ تارلانى بولعان تاۋقۇمار جازۋشى الىبەك اسقاروۆتار جەتەر. چومولۋنگماعا شىعۋ مىندەت ەمەس. ودان ءسال بەرىگە شىعۋدىڭ دا ءوز كايفى الىبەك جازۋشىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىتابىن تولتىرىپ تۇر.
ءجاي عانا تولتىرىپ تۇرعان جوق.
كوركەم ءتىلدىڭ كورمەسىندەي كىتاپ بولىپ تۇر.
جازۋشى- ءالپينيستىڭ قاي شىعارماسى دا ءسوز مايەگىن ساقتاپ تۇرعان قازىنا. ولاردى تەك وقۋ كەرەك. ورىستاردىڭ «چەرتوۆسكي ۋۆلەكاتەلنىي» دەگەن تىركەسى بار (قازاقشالاپ كورىپ ەدىم، رەڭكى ءدال سولاي شىقپادى) . ءا. اسقاروۆتىڭ الپينيستىك جورىقتارىن وقۋ دا ءدال سونداي اسەر بەرەدى. بۇل دا وزىندىك حيت- جانر!
قۇز باسى - بۇل دا ءبىر ەلسىزدىك. مۇزداردىڭ حاوسى جايلاعان قاتالدىق. ودان نە ىزدەيدى ادام؟ نەنى ىزدەيتىنىن مەن دە بىلمەيمىن. ءبىراق الپينيست بولماسا دا، الپينيستەر تۋرالى كىتاپتاردى وقىعانداردىڭ ءبارىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە قيىندىقتان تايسالماۋعا، تاۋەكەلگە تاستاي بولۋعا دەگەن ءبىر ۇشقىننىڭ ويانارى انىق. كەزدەيسوقتىقتىڭ قاندايىنا دا دايىن جۇرۋگە دەگەن، قانداي قيىندىقتىڭ دا مۇزتاۋعا ورمەلەگەننەن قيىن ەمەستىگىن سەزدىرەتىن عاجايىپ ءبىر ىشكى وتتى ۇرلەپ جىبەرەرى ءسوزسىز. كوڭىل تورىڭدە شىڭدالۋعا شابىت بەرىپ تۇراتىن ءبىر لوگوتيپ پايدا بولعانداي. ناعىز ەكسترەمالدار تەك تاۋ باسىندا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە دە كەرەك. سونداي جاعدايعا وزدەرىن شىڭدايتىن نەمەسە تۋمىسىنان سونداي حاريزماسى مىقتى ادامدار بولادى. ولاردىڭ ۇستانىمدارى - ناعىز تاربيە مەكتەبى. الىبەك اسقاروۆتىڭ تاۋتانۋ جولىنداعى تۋىندىلارى وسىنداي قىرىمەن دە قۇندى.
گيمالاي - اسپاننان عانا الاسا.
قازاقتىڭ مۇزتاۋىن دا ءوزىمىز سولاي قابىلدايمىز جانە ماقتان ەتەمىز.
گيمالايدى اڭىزعا اينالدىرعاندار - ادامدار.
مۇزتاۋدى دا اڭىزعا اينالدىرعان - قازاق قالامگەرلەرى. ال وعان ورمەلەپ جۇرگەندەردىڭ تاۋ تۋرالى جازعاندارى تاۋ-مىنەزدىلىكتى، تاۋ-تالعامدىلىقتى، تاۋ-ءتوزىم مەن ونىڭ اق قارىنداي ادالدىقتى قالىپتاستىراتىن وقۋ قۇرالى ىسپەتتەس.
«ساڭعال تاۋلار. سامال بەلدەر. ساعال جوندار» - سونىڭ ءبىر دالەلى.
اۆتور: وڭايگۇل تۇرجان
«ايقىن» گازەتى
