قىزىلوردادا قازاقى ءيت تۇقىمى - تازى مەن توبەت قۇرىپ بارا ما

قىزىلوردا. KAZINFORM - قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان سىر وڭىرىندە كەزىندە تازى مەن توبەت ءوسىرىپ، ساياتشىلىق ونەردى دارىپتەگەن ازاماتتار از بولعان جوق. وكىنىشكە قاراي، قازىر ولاردىڭ قاتارى كەمىپ كەتتى.

كەزىندە ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە كەزدەسەتىن تازى مەن توبەت بۇگىندە ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن بولدى. ولار نەگە كەمىپ كەتتى؟ وڭىردە اتالعان ءيت تۇقىمدارىن ساقتاۋ جولى قانداي؟ Kazinform ءتىلشىسى اتالعان تاقىرىپقا بايلانىستى مامانداردىڭ، جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ وي-پىكىرىن بىلگەن ەدى.

energyprom پورتالىنا سەنسەك، 1939-جىلعى ەسەپ بويىنشا ەلىمىزدە شامامەن 7000 تازى بولعان. اراعا 26 جىل سالىپ، ياعني 1965-جىلى ونىڭ سانى ارتىپ، 10 مىڭعا جەتكەن.

دەگەنمەن 1983-جىلعا دەيىن تازىنىڭ 70 پايىز جويىلىپ، تەك 3 مىڭى قالعان.

2014-جىلى تۇقىم-تەگى تازىعا ۇقساس ءيت سانى 1 مىڭ بولدى. ونىڭ ىشىندە اسىل تۇقىمدىسى - 300 شاماسىندا عانا.

قازاقستان كينولوگتار وداعىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا قازىر 3000-3500 تازى بار. ءبىراق بۇل - قۇجاتى بار، تىركەلگەن يتتەردىڭ سانى، ال اۋىل-اۋىلدا ەشقانداي پاسپورت الماعان قانشاما تازى ءجۇر.

وداق ءتوراعاسى باۋىرجان سەرىكقالي قازىر جەر-جەردەگى تازى اتاۋلى سانالىپ جاتقانىن، وسى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە اسىل تۇقىمدى ءيتتىڭ سانى 2-3 ەسە وسەتىنىن ايتقان ەدى.

ال ەلىمىزدەگى ءيت-مىسىقتى تىركەءيتىن Tanba پلاتفورماسىنىڭ اقپاراتىنا سەنسەك، بيىل ءيت تۇقىمى ىشىندە الابايدىڭ سانى 3,8 مىڭعا جەتكەن، وعان توبەت تۇقىمى دا، توبەت رەتىندە كورسەتىلگەن يتتەر دە كىرۋى مۇمكىن.

سونىڭ ىشىندە قىزىلوردا وبلىسىندا 252 تازى مەن الاباي تۇقىمدى 262 ءيتتى كەزدەستىرۋگە بولادى.

كەيىنگى جىلداردا تازى مەن توبەت تۇقىمىن كوبەيتۋ باعىتىندا ناتيجەلى ىستەر اتقارىلدى. جاقىندا حالىقارالىق كينولوگيا فەدەراتسيانىڭ (FCI) باس كوميتەتى قازاق تازىسىن (Kazakh Tazy) رەسمي تۇردە ءيت تۇقىمى دەپ الدىن الا تانۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى، قازاقستانعا تازى تۇقىمىنىڭ يەسى دەگەن مارتەبە بەرىلدى.

ق ر پرەزيدەنتى ءىس باسقارماسىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى بۇل شەشىم قازاقى تازى تۇقىمىن حالىقارالىق دەڭگەيدە تولىق تانۋ، ياعني مويىنداۋ الدىنداعى نەگىزگى ءارى سوڭعى كەزەڭ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

سونداي-اق بىلتىر ەلىمىزدە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قازاقى ءيت تۇقىمىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.

زاڭ جوباسىنىڭ نورمالارىن ىسكە اسىرۋعا 1,4 ميلليارد تەڭگە جۇمسالماق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە يتتەردىڭ گەنەتيكالىق ساپاسىن عىلىمي باعالاۋ، سەلەكتسيالىق ساراپتاما جاساۋ، جيناقتاۋ ارقىلى قاجەتتى عىلىمي بازا قۇرۋعا جول اشىلدى.

شەتەلدەن كەلگەنگە شەكتەۋ بولسا…

وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنا دەيىن ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە تازى مەن توبەت الدىمىزدان شىعاتىن. قاشاننان ساياتشىلىققا جانى قۇمار اعايىن تازىسىن ەرتىپ، جىلقىسىن جاراتىپ اڭ اۋلاۋعا اتتاناتىن ەدى. ال توبەت نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان شارۋا ادامىنىڭ جانسەرىگى بولدى.

ودان بەرىدە جايىلىم ءتوسى تولعان ءتورت تۇلىك تە ازايدى. تازى مەن توبەتتى دە ىزدەءيتىن جاعدايعا تۇستىك. ءتىپتى ولاردىڭ تۇقىمىن ساقتاۋ ماسەلەسى دە تارازىعا تارتىلدى. توقسانىنشى جىلداردان بەرى ەكىنىڭ ءبىرى شەتەلدەن شىققان تەگى بەلگىسىز ءيت تۇقىمىن الىپ كەلۋگە اۋەس بولدى.

- جالپى، شەتەلدىك يتتەردى قازاقستانعا كىرگىزۋ ماسەلەسىن ويلانۋ قاجەت. ويتكەنى، ودان قانداي زيان بولاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازىر كوشەگە شىقساڭىز، ولاردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كورۋگە بولادى. تۇقىمىن اجىراتا الماءيتىن جاعدايعا جەتتىك. بۇل تازا قاندى تازى مەن توبەت تۇقىمىن ساقتاپ قالۋعا دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىن. تەگىمىز ءبىر تۇركىمەن حالقى الاباي تۇقىمىن ساقتاپ قالۋ ءىسىن ەرتەرەك قولعا الدى. وكىنىشتىسى، ءبىز قانشاما ۋاقىتتى قۇر جىبەرىپ الدىق. «جاقسىلىقتىڭ ەرتە-كەشى جوق» دەيدى قازاق. ەندىگى كەزەكتە كەتكەن قاتەلىكتى تۇزەۋگە كۇش سالايىق. جاڭا زاڭ سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىن. سونداي-اق، ءبىز شەتەلدەن كەلەتىن ءيت تۇقىمىن ۇدايى باقىلاۋ ماقساتىندا كارانتيندىك بەكەت ۇيىمداستىرۋىمىز قاجەت. شەتەلدىڭ كوبىسىندە سولاي جاسالعان. ءتىپتى، ءبىرقاتارىندا كەيبىر ءيت تۇرلەرىنە تىيىم سالىنعان. ماسەلەن، شۆەتسيا، دانيا، ۇلى بريتانيا، فرانسيا، گەرمانيا، نيدەرلاند، بەلگيا، شۆەيتساريا، جاڭا زەلانديا مەن لاتۆيادا وسىنداي تالاپتار قويىلعان. ەندىگى كەزەكتە قولعا الىناتىن ءاربىر جۇمىستىڭ ورىندالۋىنا تياناقتى بولۋىمىز قاجەت. ەشقانداي ولقىلىققا جول بەرۋگە بولمايدى. اسىرەسە، تازى مەن توبەت تۇقىمى مۇقيات زەرتتەلسە دەگەن ۇسىنىسىم بار. وعان عالىمدار تاراپىنان ساراپتاما جاسالعانى ارتىقتىق ەتپەيدى. سوندا عانا ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزە الامىز. بۇل ناۋقاندىق شارا ەمەس ەكەنىن ۇمىتپايىق. قازاق حالقىنىڭ ەرتە كەزدەن بەرگى ومىرىندە ورنىن ويىپ الاتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى لايىقتى باعالاي بىلەيىك، -دەيدى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ورازحان ايداروۆ.

ايتا كەتەرلىگى، جاڭا زاڭدا تازى مەن توبەت تۇقىمىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ باعىتىندا قۇقىقتىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ەكونوميكالىق نەگىزدەر بەلگىلەندى. وسى ماقساتتا نەگىزگى قاعيداتتار قاراستىرىلعان. وعان جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمدار ايقىندالىپ، ولاردىڭ قۇزىرەتى انىقتالدى.

قازاق حالقى ءيتتى جەتى قازىنانىڭ ءبىرى رەتىندە باعالادى. «ءيت جاقسىسى - تازى» دەگەن تۇسىنىك وسىنداي راۋىشتە ايتىلسا كەرەك-ءتى. سونداي-اق، ەسكىدەن كەلە جاتقان «تاۋداعى تۇلكىنى تابىنداعى تازى الار» دەگەن ءتامسىل بار.

تازى قازاق دالاسىنا ساق زامانىندا كەلگەن دەگەن اڭىز بار. ول شامامەن 2000-2500-جىلدار بۇرىنعى كەزەڭدى قامتيدى. تاسقا قاشالعان كەيبىر پەتروگليفتەردە تازىعا ۇقساس اڭشى يتتەرى بەينەلەنگەن. ال تاقىر ءجۇندى تازىلار وسىدان بەس-التى مىڭ جىل بۇرىن پەرعاۋىندار زامانىندا ءومىر سۇرگەن دەگەن دەرەك ايتىلادى.

قازاق جەرىندە قۇماي، قايىڭ قاپتال، اۋعان، ورىس، تۇرىكمەن دەگەن تۇرلەرى ۇشىراسقان. قازاقى تازىنى تاۋ جانە دالا تازىسى دەپ بولگەن.

ەل اراسىندا ناسيحات از

تازى مەن توبەتتى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق برەندى رەتىندە قالىپتاستىرۋ - ماڭىزدى مىندەت. راس، ەلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق داستۇرگە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن ازاماتتار بارشىلىق.

ونشاقتى جىلداي بۇرىن شيەلى اۋدانىندا «قار ۇستىندەگى قانسونار» دەگەن اتاۋمەن ساياتشىلىق ونەرگە ارنالعان اۋقىمدى شارا وتكىزىلگەن. يگى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن بەلگىلى ايتىس اقىنى كەنجەباي ءجۇسىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، وعان تازى مەن توبەتىن ەرتىپ كەلگەن تۇرعىندار سانى از بولماعان.

- بىلتىر تازى مەن توبەت تۇقىمىن ساقتاۋعا باعىتتالعان جاڭا زاڭ قابىلدانعانىن ەستىپ، قۋانىپ قالدىق. بيىل حالىقارالىق كينولوگيا فەدەراتسياسى قازاق تازىسىن رەسمي تۇردە ءيت تۇقىمى دەپ تانۋ تۋرالى شەشىم شىعارعانىن ەستىپ جاتىرمىز. بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتى كەڭ اۋقىمدا دارىپتەۋگە جول اشادى دەگەن ويدامىن. قايسىبىر جىلدارى ءبىزدىڭ شيەلى اۋدانىنىڭ وزىندە قازاقى تازى وسىرۋگە نيەت بىلدىرگەن تۇرعىنداردىڭ سانى ءوستى. ولاردىڭ قاتارىندا ءوزىم دە بولدىم. ءوزىم تۇراتىن اۋىلدىڭ وزىندە تازى وسىرگەندەر سانى 30 عا دەيىن جەتتى. قازىر مۇنداي ازاماتتاردىڭ سانى ءتورت-بەسەۋدەن اسپايدى. سەبەبى، كوبىسى تازىنىڭ بابىن جاساۋدىڭ سىرىن بىلمەيدى. وتە نازىك بولعاننان كەيىن وعان ارنايى قامقورلىق جاساۋىڭ كەرەك. سىر وڭىرىندە بۇعان قاتىستى كەڭەس بەرەتىن ورتالىقتار مۇلدەم جوق. ەندىگى كەزەكتە وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كوڭىل بولىنسە دەيمىن. مەملەكەت تاراپىنان ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا ارنايى ورتالىقتار جۇمىس جاساسا قۇبا-قۇپ. قازىر تازى مەن توبەتتىڭ جايىن بىلەتىن كونەكوز قاريالار ازايىپ كەتتى. ۇلتتىق قۇندىلىقتى دارىپتەۋگە ەندىگى كەزەكتە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل بولىنسە دەگەن ۇسىنىسىم بار، - دەدى كەنجەباي ءجۇسىپوۆ.

سىر وڭىرىندە تازى مەن توبەتتىڭ ناقتى سانى قانشا؟ كەزىندە كەتكەن ولقىلىقتىڭ سالدارىنان ازىرگە ولاردىڭ سانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ەندىگى كەزەكتە سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كۇش سالۋىمىز قاجەت.