قىتايمەن سۋ ءبولۋ كەلىسىمى 60 پايىزعا ماقۇلداندى - ءمينيستردىڭ ەكسكليۋزيۆ سۇحباتى

ەلىمىزدە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى دەيتىن دەربەس ۆەدومستۆو قۇرىلىپ، نۇرجان نۇرجىگىتوۆ مينيستر بولىپ تاعايىندالعان ەدى. جاڭا قىزمەتكە كەلگەنىنە 100 كۇن تولعان شاقتا سۋ جاڭا مينيسترلىكتىڭ سۋ جاڭا باسشىسى Kazinform اگەنتتىگىنە سۇحبات بەردى.

- بيىل ەرتىستىڭ بويىنداعى بۇقتىرما سۋ قويماسىنىڭ كەيبىر تۇسى جاعادان الىستاپ كەتكەنى تۋرالى ۆيدەولار تارادى. بۇل ماسەلەنى قىتاي جاعىمەن تالقىلادىڭىزدار ما؟

- بىلتىر بۇقتىرما سۋ قويماسىندا جينالعان سۋ كولەمى از بولدى. ول، بىرىنشىدەن، قويماعا ەرتىستەن كەلەتىن سۋدىڭ كولەمىنە بايلانىستى. ال ەرتىستەن سۋدىڭ از كەلۋىن قۇرعاق تسيكلمەن بايلانىستىرىپ وتىرمىز. سەبەبى، قازىر بۇقتىرما سۋ قويماسىنداعى سۋ دەڭگەيى بىلتىرعىدان 3 تەكشە شاقىرىم ارتىق. سوندىقتان بيىل الاڭدايتىن ماسەلە جوق دەۋگە بولادى.

جالپى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز دەگەنگە كەلسەك، 2015-جىلدان باستاپ ەكى ورتادا جۇمىس توبى قۇرىلعان. سول توپتىڭ ىشىندە بىرنەشە باعىت بويىنشا ارنايى توپتار بار. بىزدەن سول جۇمىس توبىنا 20 ادام كىرەدى. بۇرىن ول توپتى ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ دەپارتامەنت باستىعى باسقاراتىن. سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى قۇرىلعاننان بەرى ونىڭ دەڭگەيىن كوتەردىك. جۇمىس توبىنداعى قازاقستاننىڭ ارنايى توبىنا مەنىڭ ورىنباسارىم نۇرلان الدامجاروۆ جەتەكشىلىك ەتەدى.

بۇگىندە ماسەلەلەردىڭ 60 پايىزى بويىنشا ورتاق شەشىمگە كەلدىك دەۋگە بولادى. 40 پايىزداي جۇمىس قالدى. كەلىسىمدى رەسمي قۇجاتقا اينالدىرۋعا ەكى جاق تا مۇددەلى بولىپ وتىر.

- كەيىنگى 6-7 جىلدا قىتاي مەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ەرتىس سۋىن بىرلەسىپ پايدالانۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ رەسمي ءماتىنى ەشقايدا جاريالانبايدى. ءتىپتى كەلىسسوزدىڭ ءوزى جابىق وتەدى. وسى پروتسەستى اشىق ەتۋ كەرەك دەيتىندەر كوپ. بۇل ۇسىنىستى قولدايسىز با؟ ەگەر قولداماساڭىز، سەبەبى قانداي؟

- سىزگە قىتايمەن قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانىمىز جايىندا ەكى مىسال كەلتىرەيىن. قورعاس دەگەن وزەن بار. شەكارا سىزىعى ول وزەندى قاق ءبولىپ وتەدى دەۋگە بولادى. سول وزەننىڭ بويىندا قىتايمەن بىرگە گيدروتەحنيكالىق نىسان سالدىق. ونىڭ جۇمىسى 100 پايىز اۆتوماتتاندىرىلعان. نىساننىڭ شليۋزدەرى سۋ شەكارا سىزىعىنىڭ ەكى جاعىنا بىردەي اعاتىنداي ەتىپ جاسالعان. ءبىر تاراپ ءشليۋزدى كوبىرەك نەمەسە ازىراق اشقىسى كەلسە، ەكىنشى جاعىنا دا اۆتوماتتى تۇردە تۋرا سونداي سۋ اعادى. ءدال وسىنداي اۆتوماتتى نىسان سۇمبە وزەنىنىڭ بويىنا دا سالىنعان. وعان ەندى ەلەكتر قۋاتىن تارتۋ كەرەك. ول ءۇشىن بيۋدجەتتەن 119 ميلليون تەڭگە ءبولىندى. ەندى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ۇلكەن لاستى دەگەن وزەن بار. ول دا شەكارانى بويلاپ اعادى. وعان دا ءدال وسى ءتاسىلدى قولدانامىز دەگەن كەلىسىم بار. ازىرگە ارامىزدا ورتاق سۋ كوزدەرى بار باسقا مەملەكەتتەردىڭ ەشقايسىسىمەن مۇنداي كەلىسىمگە كەلىپ كورگەن جوقپىز.

ال كەلىسسوزدەردىڭ اشىقتىعى تۋرالى ايتساق، سۋدى ءبولۋ، پايدالانۋ، جيناقتاۋ ماسەلەلەرى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك شىعار. كەيبىر پوزيتسيالاردى جاريا ەتۋگە بولمايدى. ونى اشىق ايتۋىمىز قاجەت. حالىق ءبىلۋى كەرەك مالىمەتتى رەسمي كوزدەر ارقىلى بەرىپ كەلەمىز. مىسالى، قازان ايىندا وتكەن كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى قورىتىندىلارىن باسپا ءسوز قىزمەتى ارقىلى، رەسمي سايتىمىز ارقىلى جاريالادىق. سوندىقتان ءبىرىڭعاي جابىق دەپ ايتپاس ەدىم. جالپى 20 دان استام وزەن بويىنشا قىتاي تاراپىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ونىڭ ىشىندە سىزدەر كوپ جازاتىن ەرتىس تە، ىلە دە بار. ءوزىڭىز ايتقانداي، ءتورت ءىرى ترانسشەكارالىق وزەنىمىز بار. ولار باستى نازارىمىزدا. قالعاندارى بويىنشا كەلىسىمگە كەلەمىز دەپ ويلايمىن.

- رەسەيمەن جايىقتىڭ سۋىن بىرلەسىپ پايدالانۋ، ونداعى پروبلەمالاردى بىرلەسىپ زەرتتەۋ جونىندە كەلىسىم بار. سول زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسى شىقتى ما؟ رەسەي اۋماعىنداعى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ سۋ پايدالانۋ بالانسى قازاقستان مۇددەسىن قانشالىقتى ەسكەرىپ بەكىتىلەدى؟

- 2019-جىلى ءسىز ايتىپ وتىرعان جول كارتاسى بەكىتىلگەن. جايىقتىڭ بويىنداعى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ ينۆەنتاريزاتسياسى جول كارتاسىندا كورسەتىلگەن مەرزىمدەرگە ساي ءجۇرىپ جاتىر. ءار مەكەمە ءوز جۇمىسىن ىستەپ جاتىر. ينۆەنتاريزاتسيانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءسىز اتاعان سۇراقتىڭ بارىنە جاۋاپ تابۋىمىز كەرەك. رەسەي ءوز جاعىنداعى نىساندار تۋرالى مالىمەت ۇسىنادى، ءبىز ءوز جاعىمىزدان مالىمەت بەرەمىز.

كوپجىلدىق زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىر. سۋ مول جىلدارى جايىقتان بىزگە جىلىنا 8 تەكشە شاقىرىم سۋ كەلەدى. بيىل 7,8 تەكشە شاقىرىم كەلدى.

- جالپى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان بەرى جايىقتىڭ بويىنا نەشە گيدروتەحنيكالىق نىسان سالىنعان؟ ونىڭ نەشەۋى قازاقستاندىكى، نەشەۋى رەسەيدىكى؟ رەسەي تاراپى جايىقتىڭ بويىنا قانداي دا ءبىر گيدروتەحنيكالىق نىسان سالعان كەزدە قازاقستاننىڭ رەسمي كەلىسىمىن الىپ وتىر ما؟

- باتىستا رەسەيدەن كەلىپ قۇياتىن بىرنەشە وزەن بار. جايىقتان باسقا قيعاشتىڭ ماسەلەسى بار دەگەندەي. ول وزەندەردىڭ ءبارىن بىرلەسىپ پايدالانۋ تۋرالى العاشقى كەلىسىمدەر 1960-جىلى بەكىتىلگەن. 1982-جىلى ول كەلىسىمدەر قايتا قارالدى. ودان كەيىنگى كەلىسىم 2010 -جىلى جاسالدى. وسى كەلىسىمشارتتىڭ 6- بابىندا جازىلعان: ەگەر تاراپتاردىڭ ءبىرى گيدروقۇرىلىم سالاتىن بولسا، مىندەتتى تۇردە ەكىنشى جاققا ەسكەرتۋ كەرەك. نىسان سالىنعاننان كەيىن دە ونىڭ ەكى جاققا قالاي اسەر ەتكەنىنە زەرتتەۋ جۇرگىزىلەدى. تاراپتاردىڭ ءبىرىنىڭ ەسەبى بويىنشا، نىساننىڭ كەرى اسەرى كوپ بولسا، ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ماسەلەنى بىرگە زەرتتەيدى. كەلىسىمشارتتىڭ 12-بابىندا تۋرا وسىنداي شارت بار. وسى باپتاردىڭ قانشالىقتى ورىندالعانىن جاڭاعى جول كارتاسىنىڭ زەرتتەۋلەرى اياسىندا انىقتايمىز. ول جۇمىس ءالى بىتكەن جوق.

- زەرتتەۋلەردىڭ الدىن الا مالىمەتتەرى بار ما؟ رەسەي نەمەسە قازاقستان جاعىندا جايىقتىڭ تابيعي تىرشىلىگىنە زيان كەلتىرىپ جاتقان نىساندار انىقتالدى ما؟

- ازىرگە ونى ايتۋ ەرتە. ايتىپ وتىرمىن عوي، رەسەي تاراپى ءوز مالىمەتىن ۇسىنادى، ءبىز ءوز جاعىمىزداعى مالىمەتتى ۇسىنامىز.

- سوندا ءبىر-بىرلەرىڭىزدىڭ رەسمي مالىمەتتەرىڭىزگە كوز جۇمىپ سەنگەلى وتىرسىزدار ما؟

- جوق. رەسەي ۇسىنعان مالىمەتتى جايىقتىڭ پروبلەماسىن بىلەتىن سۋ ماماندارىمەن، سۋ ديپلوماتتارىمەن تالقىلايمىز، ياعني ماماندار تەكسەرىپ، بىزگە باعاسىن بەرەدى.

- جايىقتىڭ ماڭىنداعى قۋاڭشىلىق تسيكلى قاي جىلعا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن؟ بۇل تۋرالى ناقتى زەرتتەۋلەر بار ما؟

- جاڭا ايتقانىمداي، بيىل سۋدىڭ جىلدىق كولەمى 7,8 تەكشە شاقىرىم بولدى. سۋ مول جىلدارى بىزگە تيەتىن ۇلەس - 8 تەكشە شاقىرىم. كەڭەس زامانىندا جاسالعان كەلىسىمدە وسىنداي ۇلەس بەكىتىلگەن. بيىل سۋ مول جىلدارداعى ۇلەستەن 0,2 تەكشە شاقىرىم عانا از سۋ كەلدى. ەڭ سۋ تاپشى جىلدارى 3,4 شاقىرىم عانا سۋ كەلگەن. 2020-جىلى سونداي جاعداي تىركەلدى، ياعني 2020-2021-جىلدارى قۋاڭشىلىق بولدى. سۋ دەڭگەيى سودان ءتۇستى. ال ءقازىر قاراساق، جاقسارىپ كەلەدى.

- بالقاشتىڭ جانىنداعى ۇلكەن كەنتىندە اەس سالىنۋى مۇمكىن دەگەن اڭگىمە شىققان كەزدە ول ءۇشىن ىلەنىڭ باسىندا تۇرعان قىتايدىڭ رەسمي كەلىسىمىن الۋ كەرەك ەكەنى بەلگىلى بولدى. ءقازىر وزبەكستان دا شاردارا سۋ قويماسىنا جاقىن جەردە اەس سالۋعا كىرىسىپ جاتىر. تاشكەنت استانانىڭ كەلىسىمىن الدى ما؟ ول كەلىسىم قانداي قۇجاتپەن بەكىتىلگەن؟ وزبەكستان سىرداريا الابىندا اەس سالىنسا، ەرتەڭ ترانسشەكارالىق وزەنگە كەرى اسەرى بولمايتىنىنا تەحنولوگيالىق كەپىلدىك بەرىپ وتىر ما؟

- ول ەندى ەنەرگەتيكا مەن ەكولوگيا مينيسترلىكتەرىنىڭ قۇزىرىنداعى شارۋا.

- سوندا سۋ ديپلوماتياسىنىڭ سىزدەرگە قاتىسى جوق پا؟

- ءبىزدىڭ ەستۋىمىز بويىنشا، ولار ۇلكەن ەلەكتر ستانسا سالعالى جاتقان جوق، شاعىن- شاعىن مودۋلدىك ستانسا عانا بولادى. وزبەكستان سول جولمەن كەلە جاتىر دەگەن مالىمەت بار. دەگەنمەن، ول جەردە ماسەلە سۋعا بايلانىستى ەمەس.

- سىرداريا سۋىن بويىنداعى ءتورت مەملەكەتتىڭ بىرلەسىپ پايدالانۋىن رەتتەيتىن سىرداريا باسسەيندىك شارۋاشىلىق بىرلەستىگى دەيتىن ورتاق مەكەمە بار. ارداگەر مامان ناريمان قىپشاقبايەۆ سياقتى ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، 1988-جىلدان بەرى سول مەكەمەگە تەك وزبەكستان ازاماتتارى تاعايىندالىپ كەلە جاتىر ەكەن. وسىنىڭ كەسىرىنەن سۋ ءبولۋ، وعان مونيتورينگ جاساۋ كەزىندە قازاقستاننىڭ مۇددەسى دۇرىس قورعالماي جاتىر دەيتىن پايىم بار. ءسىز مينيستر رەتىندە وسى تەندەنتسيانى بۇزۋعا نيەتتىسىز بە؟

- دۇرىس ايتاسىز، سەكسەنىنشى جىلداردان بەرى وسى ماسەلە قويىلىپ كەلە جاتىر. نەگىزى و باستا ول بىرلەستىكتىڭ باسشىسىن سىرداريانى بولىسەتىن ەلدەردىڭ وكىلدەرى كەزەكپەن، روتاتسيا بويىنشا باسقارىپ وتىرۋى كەرەك بولعان. تاشكەنتكە بۇل ماسەلەنى قويىپ وتىرمىز. بۇيىرسا، 2024 -جىلدان باستاپ الداعى ءۇش جىلدا قازاقستان ارالدى قورعاۋ جونىندەگى حالىقارالىق قورعا ءتوراعالىق ەتەدى. وسى ءتوراعالىق بارىسىندا ءسىز اتاعان ماسەلەنى كوتەرمەكپىز. ارينە، ول جەردە قارجى ماسەلەسى دە بار، ياعني بىرلەستىكتىڭ جۇمىسىن قارجىلاندىرۋ جاعىن ءبىز شەشۋىمىز كەرەك.

- ول سونشالىق كوپ اقشا ما؟

- ونى زەرتتەيمىز.

- ناريمان قىپشاقبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، 1982-جىلعى كەلىسىمدە جالپى سىرداريا باسسەينىنىڭ جىلدىق سۋ قورى ورتا ەسەپپەن 37 تەكشە شاقىرىم دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. وسىنىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ۇلەسى 17,4 تەكشە مەتر سۋ بولۋ كەرەك. دەمەك، 37 تەكشە شاقىرىمنىڭ 38 پايىزى وزبەكستاندىكى، 52 پايىزى قازاقستاندىكى. قالعان 10 پايىزى قىرعىزستان مەن تاجىكستاندىكى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ءتورت مەملەكەتتىڭ مينيسترلەرى وسى كەلىسىمدى كۇشىندە قالدىرىپتى. دەگەنمەن، ءقازىر سىرداريادان ءبىر جىلدا ءبىز الاتىن سۋدىڭ كولەمى 12 تەكشە شاقىرىمنىڭ ماڭىندا. قالعان 5,4 تەكشە شاقىرىم سۋ قايدا كەتىپ جاتىر؟

- ونى بىلاي ءتۇسىنۋ كەرەك. سۋ دەڭگەيى جىل سايىن وزگەرىپ وتىرادى. سۋ كوپ جىلى قازاقستان جىل بويىندا 12 تەكشە شاقىرىم سۋ الۋ كەرەك. بيىل 12,4 تەكشە شاقىرىم سۋ الدىق. سۋ از جىلدارى ءبىزدىڭ ۇلەس 8 تەكشە شاقىرىمنان از بولماۋ كەرەك. 17 تەكشە شاقىرىم سۋ العان كەزىمىز بولعان. ءبىراق ول كەزدە سىرداريانىڭ جىلدىق سۋ اعىنى 37 تەكشە شاقىرىمعا جەتكەن. ءقازىر سىرداريادا ونداي كولەمدە سۋ جوق. ءبىراق ول كەلىسىمدە قازاقستاننىڭ ۇلەسى 17,4 تەكشە شاقىرىم بولۋ كەرەك دەپ جازىلدى دەگەن ءسوز ەمەس. كەلىسىم بويىنشا، ءبىزدىڭ ۇلەس سۋ كوپ جىلدارى 12 تەكشە شاقىرىمنان، از جىلدارى 8 تەكشە شاقىرىمنان كەم بولماۋ كەرەك.

- ال وسى ۇلەستىڭ ورىندالۋىن قالاي باقىلاپ وتىرسىزدار؟ سۋدىڭ قاجەتتى مولشەردە بەرىلىپ جاتقانىنا كۇمانمەن قارايتىن ساراپشىلار بار. سول ءۇشىن عارىشتان باقىلاۋ ورناتۋدى ۇسىنىپ ءجۇر. ءسىز وعان نە دەيسىز؟

- گيدروبەكەتتەر ارقىلى باقىلايمىز. مىسالى، شاردارا سۋ قويماسىنا قانشا سۋ كىرىپ، شىققانىن وزىمىزدەگى گيدروبەكەت ارقىلى كورىپ وتىرامىز. كوكسارايدا دا سولاي. قىزىلوردا وبلىسىندا ءتورت گيدروقۇرىلىم بار. سونىڭ ءارقايسىسىنان قانشا سۋ ءوتىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرامىز. تۋرا وسىنداي ءتاسىل وزبەكستاندا دا قولدانىلادى. 4 مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق سۋ شارۋاشىلىعى كوميسسياسى بار. وسىعان دەيىن ول كوميسسيا جىلىنا ەكى رەت كەزدەسىپ، ماسەلەلەردى تالقىلايتىن، ءبىر- بىرىمىزگە ەسەپ بەرەتىنبىز. وتكەن جولى تاشكەنتتە كەلىستىك - ەندى جىلىنا ءتورت رەت كەزدەسىپ تۇرامىز. سونىڭ ءبارى دەرەكتەردى سالىستىرىپ، بەتتەستىرۋگە ارنالعان. سايكەس كەلمەۋ جاعىنا كەلسەك، ايىرماشىلىق 4 پايىزدان اسپايدى.

كوسموستان باقىلاۋعا كەلسەك، بىزدە «قازاقستان عارىش ساپارى» دەگەن مەكەمە بار. كەيىنگى ەكى جىلدىڭ ىشىندە بۇرىنعى ەكولوگيا ءمينيسترى اقپاراتتىق جۇيە ورناتىپ باستاعان. ءبىز سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى سول جوبانى ءارى قاراي جالعايمىز، ياعني سۋ كولەمىن عارىشتان انىقتاۋ دا جولعا قويىلىپ كەلەدى. ءقازىر ءبىزدىڭ اۋماققا كىرىپ، شىعاتىن سۋدىڭ 30 پايىزىن عارىشتان، 70 پايىزىن گيدروبەكەتتەر ارقىلى ەسەپتەپ وتىرمىز. بولاشاقتا سۋ اعىنىن ولشەيتىن قوسىمشا قۇرالدار ورناتساق دەيمىز. سونىڭ ءبارىن بىرىكتىرگەندە قولىمىزداعى اقپارات ناقتىراق بولا تۇسەدى. ەندى ونىڭ ءبارى بولاشاقتىڭ جۇمىسى.

- سىرداريانىڭ بويىنداعى ءتورت مەملەكەت تە سۋدى ۇنەمدەمەي پايدالانادى دەگەن تۇسىنىك بار. 21-عاسىردا وتىرىپ باقشانى كەتپەنمەن سۋاراتىندار بار ەكەنى ايتىلادى. ناقتى وزىمىزگە كەلسەك، شارۋالاردى سۋ ۇنەمدەۋگە مىندەتتەيتىن شارالار قابىلدانا ما؟

- اعىن سۋعا كەلسەك، جاڭبىرلاتىپ جانە تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگيالارىن بىلەسىز. جەردى تەگىستەۋ دەيتىن تاعى ءبىر باعىت بار. ءقازىر لازەرلىك تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن تەگىستەيتىن ارنايى تەحنيكا بار. كەتپەنمەن سۋارۋ دەپ وتىرسىز عوي. بىلايشا ايتقاندا، بۇل دا تۋرا سول سياقتى. جەر تۇتاستاي تەگىس بولسا، سۋ ەش كەدەرگىسىز، تەز جايىلادى. وسى ءتاسىل ارقىلى ىلعالدى 20 پايىز ۇنەمدەۋگە بولادى. ەكى كۇن بۇرىن وزبەكستاننان ءبىر ازامات مالىمەت بەردى. وزبەكستانداعى 4 ميلليون گەكتاردان استام سۋارمالى القاپتىڭ 1 ميلليون گەكتاردان استامى سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارى ارقىلى سۋارىلادى. ءبىراق سونىڭ 50 پايىزىندا وسى لازەرمەن جەر تەگىستەۋ ءتاسىلى قولدانىلادى.

ال قازاقستاندا سۋارمالى جەردىڭ 20 پايىزدايىندا جاڭبىرلاتىپ جانە تامشىلاتىپ سۋارۋ تاسىلدەرى قولدانىلادى. بۇل - 280 مىڭ گەكتار القاپ دەگەن ءسوز. وسى پروبلەمانى ءارى قاراي شەشۋ ءۇشىن شارۋا قوجالىقتارىنا شىعىنداردىڭ ءبىر بولىگىن وتەپ بەرۋ ماسەلەسىن قايتا كوتەرىپ جاتىرمىز. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن سول سۋبسيديانى كوبەيتۋ ماسەلەسىن زەردەلەي باستادىق. كوبەيسە، شارۋالار قارقىندى ارتتىرار ەدى. ناقتى ايتساق، جاڭبىرلاتىپ جانە تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگيالارىن ءوندىرۋ شىعىندارىن، جەراستى سۋىنا ۇڭعىما قازۋ شىعىندارىن، سۋ جاياتىن ارىق تارتۋ جانە ۇڭعىماعا ەلەكتر قۋاتىن تارتۋ شىعىندارىنىڭ ءبىر بولىگىن مەملەكەت وتەپ وتىر. سول مەملەكەت تولەيتىن ۇلەستى كوبەيتسەك دەگەن وي بار.

- سۋ ديپلوماتياسىنا قاتىسى بار عالىمدار رەسەيمەن، قىتايمەن وتەتىن كەلىسسوزدەردە قارسى جاقتان 20-30 ادام كەلەتىنىن، ءبىز جاقتان ساۋساقپەن سانارلىق ادام عانا قاتىساتىنىن ايتادى. مامان تاپشىلىعىنىڭ كەسىرىنەن ولاردىڭ قارقىندارىنا ۇلگەرمەي جاتاتىندارىن ايتىپ ءجۇر. وسى ماسەلەنى قالاي رەتتەمەكسىز؟

- جالپى ونداي پروبلەما بار. جاڭا قۇرىلعان مينيسترلىكتەگى ەڭ ۇلكەن دەپارتامەنت - وسى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ دەپارتامەنتى. ونىڭ ىشىندە ءۇش باسقارما بار. سول باسقارمالارعا بۇرىن وسى سۋ سالاسىندا ىستەگەن مامانداردى قايتادان جيناپ جاتىرمىز. سۋ ساياساتى دەپارتامەنتىن بولەك اشتىق. ول دەپارتامەنتكە باسشى قىلىپ وسى سالادا ءومىر بويى ىستەپ كەلە جاتقان، قىتايمەن اراداعى جۇمىس توبىنىڭ 12 وتىرىسى وتسە، سونىڭ توعىزىنا قاتىسقان ماماندى تاعايىندادىق. بۇرىن بۇل جۇيەدەن كەتىپ قالعان بولاتىن. سونى قايتاردىق. عىلىم جانە يننوۆاتسيا دەپارتامەنتى بار. سول جەرگە وسى سالادا 20 جىل ىستەگەن، كەيىنگى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتكەن ماماندى ديرەكتور ەتىپ اكەلدىك. وسىنىڭ ارقاسىندا الماتىدا رەسەيدىڭ جۇمىس توبىمەن كەزدەسۋگە ءبىز دە 20 ادام بولىپ باردىق. جاڭاعى قىزمەتكە العان دەپارتامەنت باسشىلارى توپتىڭ مۇشەسى رەتىندە قاتىسادى. قىسقاسى، سالانى جاقسى بىلەتىن مامانداردىڭ لاۋازىمىن كوتەرىپ وتىرامىز.

- اۋىز سۋ ءتاريفىن، كوممۋنالدىق سۋ ءتاريفىن بەكىتۋ ىسىندە سىزدەردىڭ مينيسترلىكتەرىڭىزگە قانداي قۇزىرەت بەرىلدى؟

- ءتاريفتى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى بەكىتەدى. ءبىراق مىندەتتى تۇردە ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىزدى الادى. ءبىز ءوز ۇسىنىستارىمىزدى، ۇستانىمدارىمىزدى ايتىپ، دالەلدەيمىز. وسىنداي ءتۇرلى ۇسىنىستاردىڭ نەگىزىندە ءبىر شەشىم قابىلدانادى.

- ءوزىڭىز اقىل- كەڭەسىن سۇراپ جۇرگەن ناريمان قىپشاقبايەۆتىڭ ءبىر سۇحباتىندا ايتقان ءسوزى بار: «قازاقستاندا سۋ جەتپەيدى ەمەس، جەتكىلىكتى. سونى ۇقساتاتىن باس جەتپەي جاتىر» ، - دەپ. جالپى، قازاقستان جەرىنىڭ استىنداعى جانە ۇستىندەگى سۋ قورى قازىرگى 20 ميلليون ادامنىڭ قاجەتتىلىگىن نەشە پايىز وتەپ وتىر؟

- بۇل سۇراعىڭىز ءسال دۇرىس ەمەس. ءويتىپ ايتا المايمىز. سەبەبى، ءار جىلى سۋدىڭ كولەمى ءار ءتۇرلى بولادى.

- سوندا كوپجىلدىق، ورتاشا ەسەپتەۋلەر جوق پا؟

- ءدال بۇگىن ءبىزدىڭ اۋماققا جىل سايىن كەلەتىن سۋدىڭ كولەمى قازىرگى قاجەتتىلىكتەرىمىزگە جەتكىلىكتى. ءقازىر رەسپۋبليكا اۋماعىندا قالىپتاساتىن سۋدىڭ 25 پايىزىن عانا پايدالانىپ وتىرمىز.

- بۇرىنعى ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ القا ماجىلىسىندە وسى ۆەدومستۆونىڭ ۆيتسە- ءمينيسترى سەرىك قوجانيازوۆ 2040 -جىلعا قاراي سۋ تاپشىلىعى 50 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى. ال ءسىز جىلدىق قوردىڭ 25 پايىزىن عانا پايدالانىپ وتىرمىز دەيسىز. وسى سانداردىڭ سايكەسسىزدىگىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى...

- تاپشىلىق بولادى دەگەن بولجام راس. ونىڭ قانشالىقتى تەز بولاتىنى كليماتقا بايلانىستى. سايكەسسىزدىك سانداردا ەمەس، تۇسىنىكتەردە. جىل بويىندا قازاقستان اۋماعىندا قالىپتاساتىن سۋدى 100 پايىز پايدالانۋ كەرەك دەگەن ماقسات بولماۋ كەرەك. تابيعات تەپە- تەڭدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن سۋدى تىم كوپ تۇتىنۋعا بولمايدى. تاپشىلىق دەگەن وسىدان تۋىندايدى. ادام قاجەتىنە دەپ تابيعاتتىڭ اۋزىنان جىرساق، كليماتتىڭ وزگەرۋى جىلدامدايدى، ەكولوگيالىق ازىپ- توزۋ باستالادى. تاپشىلىق تۋىندايدى دەگەن ءسوزدى وسىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. اقساقالدىڭ «سۋدى ۇقساتاتىن باس جوق» دەگەنى دە وسى اڭگىمە.

- جاڭاعى 25 پايىز تۇتىنىلاتىن سۋدىڭ ىشكى قۇرىلىمى قانداي؟ اۋىز سۋعا، وندىرىسكە، اۋىل شارۋاشىلىعىنا نەشە پايىزدان كەتىپ جاتىر؟

- ول سۋدىڭ 65 پايىزى اۋىل شارۋاشىلىعىنا، 15 پايىزى ونەركاسىپكە، 2 پايىزدايى اۋىز سۋعا پايدالانىلادى. قالعانى كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق، اباتتاندىرۋ سياقتى ءتۇرلى سالاعا جۇمسالادى.

- «سۋدى ۇقساتاتىن باس كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر جاعى سۋدى جيناقتاۋ ماسەلەسى تۋرالى بولسا كەرەك. بۇعان دەيىن سۋ قويمالارىنا بولىنگەن قاراجاتتى ىسىراپ ەتكەن كوميتەت باسشىسىنىڭ سوتتالعانىن دا كوردىك قوي. وسى باعىتقا قانداي تىڭ جاڭالىق اكەلمەكسىز؟

- پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا ەل اۋماعىندا 20 سۋ قويماسىن سالۋ، 15 گيدروقۇرىلىمدى كۇردەلى جوندەۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. ونىڭ ءبارى قازاقستان اۋماعىندا قالىپتاساتىن سۋدىڭ كولەمىن جيناقتاۋ ءۇشىن كەرەك. وسى 20 نىسان سالىنىپ بىتكەندە ەل اۋماعىندا قوسىمشا 4 تەكشە شاقىرىم سۋ جيناقتاي الامىز.

- ول سۋ تاپشى وڭىرلەردىڭ پروبلەماسىن قانشالىقتى شەشە الادى؟ ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە ەلدىڭ ءار وڭىرىندە سالىنادى عوي.

- ءيا، 20 نىسان ەلدىڭ ءار تۇكپىرىندە سالىنادى، ياعني ءبىر ءوڭىردىڭ عانا ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالماعان. ءبىراق، سانمەن ايتساق، قىزىلوردا وبلىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى جىلىنا شامامەن 4 تەكشە شاقىرىم سۋ تۇتىنادى. تۇركىستان وبلىسىندا دا تۋرا سونداي. جامبىل وبلىسىندا داقىل سۋارۋعا ءبىر جىلدا 1 تەكشە شاقىرىم سۋ كەرەك. سوندا سالىناتىن 20 نىسان جامبىل وبلىسىنىڭ قاجەتتىلىگىن 4 ەسە وتەيدى دەگەن ءسوز.

جەمقورلىق جاعىنا كەلسەك، كونكۋرستى ءبىز ويناتپايمىز - قارجى مينيسترلىگى وتكىزەدى. ءبىز سولارعا قۇجاتىن دايىنداپ بەرەمىز. كونكۋرس اياقتالعاننان كەيىن تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە كەلىسىمشارتقا ءبىزدىڭ مينيسترلىك وتىرادى. ال تاپسىرستىڭ قالاي ورىندالعانىن تەكسەرەتىن ورىندار جەتكىلىكتى.

- بۇل 20 نىسان قاي جىلى تولىق قولدانىسقا بەرىلەدى. قانداي كوزدەن قارجىلاندىرىلادى؟

- ءبىر نىسان سالىنىپ ءبىتتى. كەلەر جىلعا تۇركىستان وبلىسىنا قاراجات ءبولىندى. سەگىز نىسان بويىنشا جوبالىق قۇجاتتارى كەلەسى جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا دايىن بولادى. وسىدان كەيىن قۇرىلىس باستالادى.

- كوكتەم سايىن شىعىستا «بۇقتىرما سۋ قويماسى جارىلعالى تۇر» دەگەن اڭگىمە تارايدى. وڭتۇستىكتە شارادانى ايتىپ شوشىتادى. استانانىڭ وزىندە «سەرگەيەۆ سۋ قويماسىنان تاسقىن كەلە جاتىر» دەگەن فەيكتەر جەلدەي ەسەدى. قىزىلاعاش تراگەدياسىن كورگەن حالىققا فەيككە سەندى دەپ رەنجۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار. بۇل باعىتتا قانداي جوبا-جوسپارىڭىز بار؟

- شاردارادا قايتا جاراقتاۋ جۇمىستارى بيىل ءبىتتى. ەندى كوكسارايدىڭ جوبالاۋ- سمەتالىق قۇجاتتارىن ازىرلەپ جاتىرمىز، اياقتالۋعا جاقىن. كەلەسى جىلى 38 سۋ قويماسىنا كوپفاكتورلى تەكسەرۋ جۇرگىزەمىز. وعان قاراجات ءبولىندى. بۇل نىسانداردىڭ قايسىسى قانشا جىلعا جارامدى ەكەنىن، قاشان كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن ارنايى قۇرىلعىلارمەن ەسەپتەپ شىعارامىز. وسىنداي زەرتتەۋ ارقىلى 15 سۋ قويمانى جوندەۋ كەرەكتىگى انىقتالعان. ءقازىر جوبالاۋ- سمەتالىق قۇجاتتارىن دايىنداپ جاتىرمىز.

- سوندا ءسىز اتاعان 53 قويما - ەلدەگى بۇكىل نىساننىڭ نەشە پايىزى؟

- بۇل جونىندە ينۆەنتاريزاتسيا جۇرگىزگەنبىز. جالپى، ەلدەگى سۋ قويمالارىنىڭ ناقتى سانى - 352. ونىڭ 87 ءسى ءبىزدىڭ «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ تەڭگەرىمىندە. مەن اتاعاندار ەڭ ءىرى دەگەن قويمالار. قالعان نىسانداردىڭ ءبارى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر بالانسىندا. ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، تيىمدىلىگىنە سولار جاۋاپ بەرەدى.

- قازاقستانداعى جەراستى سۋىنىڭ كولەمى قانشا؟ قاي جىلداردان باستاپ ول قوردى ۇدەمەلى تۇردە پايدالانا باستاۋىمىز مۇمكىن؟ ونداي ستراتەگياڭىز بار ما؟

- ءبىز ءقازىر ۇلتتىق گيدروگەولوگيا قىزمەتىن قالىپتاستىرىپ جاتىرمىز. جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ، ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس مينيسترلىگىنىڭ كەيبىر فۋنكتسيالارىن سول قىزمەتكە الامىز. كەڭەس زامانىنان قالعان زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا جەرىمىزدىڭ استىندا 40 تەكشە شاقىرىمنان استام سۋ بار. قاشان ۇدەمەلى پايدالانا باستايمىز دەگەن سۇراعىڭىزعا وسى گيدروگەولوگيالىق قىزمەت قۇرىلعاننان كەيىن جاۋاپ ىزدەيدى. ازىرگە جەراستى سۋىنىڭ 3-5 پايىزىن اۋىز سۋعا عانا پايدالانىپ وتىرمىز.

- ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قايتا ورالساق. ولاردىڭ كوبى باستاۋىن مۇزدىقتاردان الادى. كەزىندە ەكولوگيا ءمينيسترى بولعان مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ مۇزدىقتاردى اق تۇسكە بوياپ تاستايىق دەگەن ۇسىنىسىنا جۇرت بولىپ كۇلدىك قوي. ءقازىر ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلدەرى مۇزدىقتاردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءتۇرلى اۆانتيۋريستىك جوبالاردى زەرتتەپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. ءسىزدىڭ بۇل تۇرعىداعى ۇستانىمىڭىز قانداي؟

- ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز - بار سۋدى ەلگە دۇرىستاپ جەتكىزۋ. ال ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسەلە ەندى ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ جۇمىسى بولسا كەرەك. سول ءۇشىن ارنايى دەپارتامەنت جۇمىس ىستەيدى. «قازگيدرومەت» تە سولارعا قارايدى. ءبىز مۇزدىقتار ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتقان جوقپىز.

- «قازسۋشاردىڭ» جۇمىسىن قايتا فورماتتاۋ قاجەت پە؟ ەكس-مينيستر ءزۇلفيا سۇلەيمەنوۆا قىزمەتىنەن كەتىپ جاتقاندا الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا سىزگە بىرنەشە ماسەلەنى اماناتتاعانداي بولدى. «قازسۋشار» - دىڭ موينىنداعى قارىز تۋرالى ايتا كەلىپ، مەكەمەدەگى قارجىلىق زاڭ بۇزۋ فاكتىلەرى بويىنشا پروتسەسسۋالدىق شارالار قابىلداناتىنىنا ءۇمىت بىلدىرگەن- ءدى. وسى جونىندە تارقاتىپ ايتىڭىزشى. ەكس-مينيستر قانداي زاڭ بۇزۋ فاكتىسى تۋرالى ايتىپ وتىر؟

- جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ «قازسۋشار» رمك قىزمەتىن تەكسەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتار انىقتالعان. ولاردىڭ ءبىر بولىگى تەكسەرۋ بارىسىندا جويىلسا، قالعان ەسكەرتۋلەر دە جويىلىپ جاتىر.

اتالعان زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرگەن كىنالى ادامدارعا تارتىپتىك جازا تاعايىندالدى. ەسكەرتۋلەر جويىلىپ، وبەكتىلەر بەلگىلەنگەن مەرزىمدە قالپىنا كەلتىرىلەدى. ءقازىر كاسىپورىن قىزمەتى تۇراقتى باقىلاۋدا.

- سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ماماندارىنىڭ ايلىعى قاشان جانە قانداي مولشەردە كوتەرىلەدى؟

- كەلەسى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ سۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىسى ورتا ەسەپپەن 25 پايىز ۇلعايادى. بۇدان بولەك، قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە سۋ رەسۋرستارىن ءبولۋ جانە ونى پايدالانۋدى باقىلاۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن بولىمدەر پايدا بولادى.

- قۇرعاق جىلدارى بىزگە جايىق ارقىلى جەتپەي قالعان سۋدىڭ ورنىن ەرتىستەن تولتىرۋ تۋرالى باستامالار ايتىلىپ جاتادى. بۇل قانشالىقتى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

- رەسەي تاراپىمەن كەلىسسوز ارقىلى جاز بەن كۇزدە «يريكلا» قويماسىنان قوسىمشا سۋ الۋ كوزدەلىپ وتىر. جايىق باسسەينىندە بىرلەسىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ تۋرالى ۋاعدالاستىق بار ەكەنىن ايتتىق. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، سۋ از جىلدارى جايىق ارقىلى قازاقستانعا جەتپەي قالعان سۋدىڭ كولەمىن ەرتىس سۋىمەن تولتىرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلمايدى.

- ەلدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە، اسىرەسە ماڭعىستاۋ وبلىسىندا اۋىز سۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى. وسى ماسەلەنى كاسپييگە قۇياتىن سالالاردىڭ اعىسىنا زيان كەلتىرمەي قالاي رەتتەۋگە بولادى؟ ماڭعىستاۋداعى اۋىز سۋ ماسەلەسى قاشان ناقتى شەشىلەدى؟ سەنات دەپۋتاتتارى سۋ تۇشىتۋ جوبالارىنا قاراستىرىلعان قاراجات بيۋجەتتى ناقتىلاۋ كەزىندە جوسپاردان ءتۇسىپ قالعانى تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن ەدى. سونىڭ اياعى نە بولدى؟

- بۇگىندە ماڭعىستاۋ وبلىسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ كولەمى - تاۋلىگىنە 156800 تەكشە مەتر. جالپى، سۋ ءۇش كوزدەن تارتىلادى. «م ا ە ك» ج ش س- نەن تاۋلىگىنە - 52000 تەكشە مەتر، «كاسپيي» سۋ تۇشىتۋ زاۋىتى» ج ش س- نەن تاۋلىگىنە - 25000 تەكشە مەتر سۋ، جەراستى سۋ كەنىشتەرىنەن تاۋلىگىنە - 14800 تەكشە مەتر سۋ، «استراحان- ماڭعىشلاق» سۋ قۇبىرى ارقىلى ەدىل وزەنىنەن تاۋلىگىنە - 65000 تەكشە مەتر سۋ الىنادى.

اۋىز سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن وڭىردە قۋاتتىلىعى تاۋلىگىنە 155500 تەكشە مەتر سۋ تۇشىتاتىن 9 زاۋىت پەن قوندىرعى سالىنىپ جاتىر.

سونداي-اق استراحان-ماڭعىشلاق سۋاعارىن رەكونسترۋكتسيالاۋ باستالدى.

قۇرىلىس- مونتاج جۇمىستارى 2022 -جىلى قولعا الىنعان. جوبا بويىنشا بارلىعى 177 شاقىرىم قۇبىر اۋىستىرىلادى. جوبانى جىل اياعىنا دەيىن اياقتاۋ جوسپارلانعان.

سونىمەن قاتار، قۇيىلىس- مەلوۆوە جوباسى قولعا الىندى. سونىڭ ارقاسىندا ماڭعىستاۋ وبلىسى ءتۇپقاراعان اۋدانىنداعى اقشۇقىر جانە سايىن شاپاعاتوۆ اۋىلدارىنىڭ 188,2 مىڭ تۇرعىنى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.

سونداي- اق، قىزان اۋىلىندا اۋىز سۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن «قازبا- اقشىمىراۋ- قىزان» سۋ قۇبىرى كۇردەلى جوندەۋدە وتكىزىلىپ جاتىر.

مينيسترلىك كوكجيدە جوباسىن ۇسىنىپ وتىر. وعان قارجى بولىنسە، ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىستارىندا تازا اۋىز سۋدىڭ قوسىمشا كوزى پايدا بولار ەدى.

- كاسپيي تارتىلا بەرسە، كول ارقىلى مۇناي تاسىمالداۋ پروبلەماعا اينالۋى مۇمكىن دەگەن پايىمدار ايتىلىپ ءجۇر. جاڭا مينيسترلىكتىڭ باسشىسى رەتىندە كاسپي ماسەلەسىندەگى ۇستانىمىڭىز، ستراتەگياڭىز قانداي؟

- پرەزيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا كاسپيي تەڭىزىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك عىلىمي ينستيتۋت قۇرىلادى. ينستيتۋت كاسپيي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارىن زەرتتەۋمەن، ونىڭ ىشىندە سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن، تەڭىز سۇتقورەكتىلەرىنىڭ جاپپاي قىرىلۋ سەبەپتەرىن انىقتاۋمەن، كاسپيي يتبالىقتارىنىڭ پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋمەن، سونداي- اق كاسپيي ماڭىنداعى باسقا مەملەكەتتەردەگى ارىپتەستەرىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋمەن اينالىسادى. كاسپيي تەڭىزىنىڭ قورشاعان ورتاسىنا مەملەكەتتىك مونيتورينگ جۇرگىزەدى.

ينستيتۋت قىزمەتىنىڭ ناتيجەلەرى نەگىزىندە كاسپيي تەڭىزى ەكوجۇيەسىنىڭ بارلىق باعىتى بويىنشا وبەكتيۆتى جانە تاۋەلسىز اقپارات الۋ كوزدەلگەن. ول دەرەكتەر مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ كەشەندى شارالار قابىلداۋىنا نەگىز بولادى.

- ىسكە ءسات! سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

اۆتور ەسىمجان ناقتىباي