قىتايداعى قازاق كينوسى
استانا. قازاقپارات – قىتاي قازاقتارىنىڭ كينوسى دەگەندە، سالعان جەردەن باسىن اشىپ الاتىن نارسە - قىتايداعى قازاقتاردا بۇرىن-سوڭدى وزدەرى قۇرعان نەمەسە مەملەكەت تاراپىنان قۇرىپ بەرگەن كينوستۋدياسى بولعان ەمەس. تەك قىتاي ۇكىمەتى قازاقتارعا ءبىردى-ەكىلى كينو ءتۇسىرىپ بەردى...
1956 -جىلى قۇرىلعانمەن، ءوندىرىسىن 1958 -جىلى جولعا قويىپ، العاشقى ونىمدەرىن 1959 -جىلعا كەلگەندە عانا كورە العان «ءتاڭىرتاۋ كينوستۋدياسى» تولىق جۇمىس ىستەي باستاعاندا دا جاعداي اسا وڭالا قويماپتى. ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ، بۇل ستۋديا شينجاڭداعى، اراسىندا قازاق تا بار، جان سانى از، ۇساق ۇلتتاردىڭ كينولارىن جاساۋعا ارنالعان تۇڭعىش ستۋديا بولاتىن.
تاعدىر جازىپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەن تۋىندىلارىنىڭ ساپاسى، ءتىپتى، سىن كوتەرمەيدى. بۇل رەتتە وزگەگە رەنجىپ تە كەرەگى جوق پا دەيسىڭ. وزىڭنەن شىقپاعان سوڭ (كادر جاعىن ايتام دا)، شىققاندا دا ەسى ءتۇزۋ بىرەۋ بولماعان سوڭ، ءبارى بەكەر ەكەن... قانشا جەردەن نيەتى ءتۇزۋ، ىنتاسى ىستىق، بەلسەندىلىگى جوعارى دەگەنمەن، وزگە ۇلتتى تانۋ، وزگەشە ءومىرىن ءتۇسىنۋ دەگەن ويىنشىق ەمەس قوي، ىلعي دا مەجەگە جەتپەي جىعىلىپ وتىرىپتى. دالاعا كەتكەن قايران اقشا! بولارى الدەقاشان بولىپ قويعان ءىستى قىرىق جىلدان سوڭ قايتا قوقسىتقانمەن، شىعار پايدا بولماس-اۋ، تەگى، بوسقا تاۋسىلماي، ەندى باستاپقى اڭگىمەمىزگە ورالايىق.
قىتايداعى قازاقتاردىڭ كينوسى دەگەندە، باسىن اشىپ الار تاعى ءبىر ماڭىزدى ءتۇيىن بار. قازاق ومىرىنەن تۇسىرىلگەن كينو، باسقا ەشبىر جاعىنان (مىسالى، سەناري، رەجيسسەر، وپەراتور دەگەندەي) قازاققا ەش قاتىسى بولماسا دا، قازاق كينوسى بولىپ ەسەپتەلە مە؟ تەك اكتەرلەر قاۋىمى ونىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تولىققاندى ايقىنداي الا ما؟ ويلانۋ كەرەك. ايتايىن دەگەنىم، قىتايداعى قازاقتار ومىرىنەن تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ ىشىندە، ارينە، كەيىنگى ءبىر-ەكى قىتاي تىلىندە جازاتىن قازاق قالامگەرلەردىڭ ارالاسقانىن ەسەپتەمەگەندە، تەك 1953-54 -جىلدارى تۇسىرىلگەن «قاسەن- ءجاميلا» كينوسى عانا اكتەرلەرىمەن عانا ەمەس، سەناريىمەن دە قازاقپەن تىعىز قاتىستى بولىپتى. ونى سول كەزدەگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ساناۋلى اعا جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان بۇقارا تىشقانبايەۆ جازىپتى.
ول كىسى سول كەزدە شينجاڭنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرسە كەرەك. قىتايداعى قازاقتار اراسىندا تۇڭعىش سەناريدى قالاي قولعا العانىن ايتپاس بۇرىن، اۋەلى بۇل كۇندە ەسىمى ءسال كومەسكى تارتقان قارىمدى قالامگەردىڭ ءومىربايانىنا شامالى توقتالا كەتكەن ءجون.
«قاسەن-ءجاميلا» كينوسىنان
«بۇقارا تىشقانبايەۆ 1920 -جىلى 12-ساۋىردە جاركەنت ۋەزىنە قاراستى «توعىزبۇلاق» اۋىلىندا (قازىرگى الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى) دۇنيەگە كەلگەن. ۇركىنشىلىك جىلدارى ۇيىمەن بىرگە ارعى بەتكە وتكەن جاس تالاپ اۋەلى قۇلجا قالاسىنداعى تاتار مەكتەبىندە، كەيىن ۇرىمجىدەگى مۇعالىمدەر دايارلايتىن جوعارى كۋرستا وقىعان، ۇستازدىق ەتكەن. 1940 -جىلى ونىڭ العاشقى ولەڭ، اڭگىمەلەرى، ماقالالارى «شينجاڭ»، «توڭكەرىستىك شينجاڭ»، «العا» گازەتى مەن «شۇعىلا» جۋرنالىندا جارىق كورە باستايدى.
مادەنيەت جانە ادەبيەت سالالارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. شينجاڭ جازۋشىلار وداعىن قۇرۋ ىسىنە اتسالىسادى. ونىڭ حاتشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سايلانادى. ەڭبەكتەرى ۇيعىر، قىتاي تىلدەرىنە دە اۋدارىلىپ، ۇرىمجىدە، پەكيندە شىعارىلعان جيناقتارعا، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلگەن.
«قۇلجا» (1945) جانە «حالىق كۇشى» (1952) پەسالارى ولكە ساحناسىندا قويىلادى. 1953 -جىلى «شاڭحاي كينوستۋدياسى» تۇسىرگەن «قاسەن-ءجاميلا» كينوفيلمىنىڭ سەناريىن جازادى.
1962 -جىلى وتباسىمەن تۋعان وتانىنا قايتا ورالىپ، الماتى قالاسىنا كەلىپ تۇراقتايدى. 1964 -جىلى «ازامات» اتتى پوۆەسى جارىق كورەدى. قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ ادەبيەت رەداكسياسىندا ىستەي ءجۇرىپ، «كەلىن» اتتى پەسا جانە «لاۋ» دەگەن پوۆەست جازىپ، ۇزىندىلەرىن مەرزىمدى باسپا سوزگە ۇسىنادى. جازۋشى ج. جۇماحانوۆپەن بىرلەسىپ جازعان «ماحاببات پەن مانساپ» پەساسى سەمەيدىڭ اباي اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىندا قويىلعان.
ۇيعىر جازۋشىسى ز. ءسامادي، م. زۇلپىحاروۆ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. ز. ءساماديدىڭ «ءبىر تال پاپيروس» پوۆەسى مەن «مايىمحان» رومانىن اۋداردى. تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن «ارمان- تاۋ» دەگەن اتپەن جيناق ەتىپ باستىردى. «جىر - بەسىك» دەگەن ءوز ولەڭدەر جيناعى دا شىققان.
قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان».
بۇل - بۇقارا تىشقانبايەۆ تۋرالى كوپكە بەلگىلى دەرەكتەر. قاراڭىز: «قازاقشا اشىق ەنتسيكلوپەديا» جانە «قازاقستان جازۋشىلار وداعى» وداق مۇشەلەرى انىقتامالىعى».
ەندى اياڭداپ، ب. تىشقانبايەۆتىڭ «قاسەن-ءجاميلانى» قالاي جازعانىنا كەلەيىك. بۇل جايىندا دا قولىمىزدا ناقتى دايەكتەر بار. اۋەلى سوعان كەزەك بەرەيىك.
«1952 -جىلى ۇلتتار ونەر ۇيىرمەسىندەگى قازاق بولىمىنە كينورەجيسسەر بولىپ ۋ يۇڭگاڭ، سازگەر بولىپ ءشۇي حىساي كەلدى. ولار شينجاڭداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەر مەن ءۇرىمجى، ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتاردى ارالاپ، ولاردىڭ ومىرىمەن تانىستى. اكتەرلىككە بەيىمى بارلاردىڭ اتى-ءجونىن، مەكەن-جايىن جازىپ الىپ، ارتىنان ۇرىمجىگە شاقىرىپ، ءۇش ايلىق اكتەرلىك كۋرس اشتى. ۇرىمجىدەن جازۋشى-دراماتۋرگ قاۋسىلحان قوزىباي ۇلى، ايەلدەر قوعامىنان تۇرار اپاي، مادەنيەت بولىمىنەن اۋباكىر، دايىربەك، مۇقاتاي، دومبىراشى تۇردىحان، ايەلدەر بولىمىنەن اۋدارماشى ءفاريدا ءشارىپ قىزى، اسكەري مەكتەپتەن يگەن كۇرىشبايەۆ، «ىلە» گازەتىنەن ءتىلشى زەكەن مەيىرمان، سوۆەتتىك ەكسپەديتسيا قۇرامىندا بولعان، ورىس- قىتاي تىلىنەن اۋدارماشى، سىرنايشى-سازگەر باقىتجان ءادىلجان ۇلى قۇرمانعاليەۆ، تارباعاتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنان ايتىكەن قوزىبايەۆ، ءانشى زەينەپ حابايبا، تولى اۋدانىنىڭ سالىق جيناۋ مەكەمەسىنەن ايتجان جازىقبايەۆ، ءانشى-ءبيشى كۇلشان، مۇعالىم - سازگەر مالىك شيپان، حالىق اقىنى كاسىمباي، قىرعىز ءانشى - جىرشىسى باياقىن الىمبەك ۇلى، التايدان كۇيشى تايىر بەلگىباي ۇلى، ءانشى كامال ىشىكبايەۆا قىدىركەلىنى، مۋزىكانت-سازگەر ماسعۇت تاتەن، سىلامحان الىمبەكوۆ، ءبيشى اينيسا وتەمىسوۆا، سىرنايشى-سازگەر ءباتيما قىزدانايەۆا، ءمارۋان ءبارىمىز وسى كينواكتەرلىك كۋرسقا قابىلدانىپ، بىرگە وقىدىق.
اكتەرلىكتەن رەجيسسەر ۋ يۇنگاڭ، ادەبيەتتەن بۇقارا تىشقانبايەۆ ءدارىس بەردى. شىعارمانى تالقىلاۋدان كەيىن رەجيسسەر: «كينونىڭ بار جايىن ۇعىپ، تۋىندىنىڭ ءار ءسوزىن، ارەكەت-وقيعاسىن زەرتتەڭدەر. كىم قانداي ءرولدى ويناي الاتىنى تۋرالى دالەلدەرىڭدى جازىپ تاپسىرىڭدار. ونى ءبىر-بىرىڭە كورسەتپەيسىڭدەر، ايتپايسىڭدار. سول بويىنشا ءرول بولىنەدى»، - دەدى.
مەن باس كەيىپكەر حاسەندى ويناي الاتىنىمدى جازدىم. جىلقى جايىن بىلەتىنىمدى دالەلدەپ، «جىلقىشى جىرى»، «اساۋ ۇيرەتۋ»، «بيە باۋ»، «ۇرى ءتىس» دەگەن ولەڭدەرىمنىڭ گازەتكە جاريالانعانىن قوسىپ، ودان سىيلىق العانىمدى جازدىم. مىلتىق اتۋ، شالما تاستاپ، قۇرىق سالاتىنىمدى تۇگەل ءتىزىپ، وسىعان ساي حاسەن ءرولىن تولىعىمەن ويناي الاتىنىمدى جازىپ بەردىم. رەجيسسەر مەن اۆتور مەنى حاسەن رولىنە بەلگىلەسە دە، ءۇرىمجى حالىق ۇكىمەتىندەگىلەر: «ول بايدىڭ بالاسى، تابى جات» دەپ مەنى قولداماپتى. سودان رەجيسسەر مەن اۆتور شينجاڭ كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۋاڭ جىنعا بارىپ ايتىپ، مەنىڭ حاسەن بەينەسىندە ويناۋىما قامقورلىق جاساعان.
...1953 -جىلى ءساۋىر ايىندا ءۇرىمجىنىڭ اكتەرلىك جايلاۋىندا (ءتۇسىرۋ الاڭى) كينونىڭ سىرتقى كورىنىسى ءتۇسىرىلىپ، تامىز ايىندا شاڭحايعا بارىپ، ىشكى كورىنىستەرى ءتۇسىرىلدى. ءسويتىپ كينو ءتۇسىرۋ جۇمىسى ساتىمەن اياقتالدى. 1954 -جىلى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا پەكيننىڭ قابىلداۋىنان وتكەن «حاسەن - ءجاميلا» فيلمى شاڭحايداعى ون ەكى مىڭ ورىندىق كينوتاەتردا ءۇش رەت قويىلدى. 1954-1955 -جىلداردان باستاپ فيلم شەتەلدەردە ساتىلىپ الىنىپ، كورسەتىلە باستادى».
بۇل، ايتقاندارىنان اڭعارىلىپ تۇرعانداي، كينوداعى باس رولدەردىڭ ءبىرى - حاسەننىڭ بەينەسىن جاساعان ابىلاي تۇگەلبايەۆتىڭ 2007 -جىلى «ءۇش قيان» باسپاسىنان شىققان «ءومىر ەستەلىكتەرى» دەگەن كىتابىندا «حاسەن - ءجاميلا» كينوسىنىڭ ءتۇسىرىلۋى جايىندا جازعان ەستەلىكتەرى.
بۇل تۋرالى بۇدان ارى ايتىپ جاتۋ ارتىق بىلدىك. ەندى ابىلاي تۇگەلبايەۆ كىم ەدى دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن. سوعان قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. ەسىمى بۇرىننان قۇلاعىمىزدا جۇرگەنىمەن، انىعىن الگىندە اتالعان كىتاپتان بىلدىك، ول كىسى 1933 -جىلى ىلە ايماعىنىڭ قازىرگى قورعاس وڭىرىندە (بۇرىس ءسۇيدىڭ اتالعان) تۋعان ازامات ەكەن.
جاستايىنان ونەرلى ورتادا وسكەندىكتەن، ونەرگە بەيىم بولىپتى. تالابى تاۋداي تالاپكەر كەيىن تالەيى جانىپ، پەكيندەگى «ۇلتتار ينستيتۋتىندا» اۋدارما ماماندىعى بويىنشا وقىپتى. سوندا جۇرگەندە، ءساتى ءتۇسىپ، قىتاي حالقىنىڭ ايلىگى وقىمىستىسى گومورومەن كەزدەسىپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ اۋدارماسى جايىندا تىلدەسكەن. 1950 -جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي سوۆەتتىك قازاقستانعا كەلىپ، اراسىندا تاەتر دا بار، ءتۇرلى سالالاردا ەڭبەك ەتكەن. ءومىرىنىڭ سوڭىندا «ىقىلاس» اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ساز اسپاپتار مۇراجايىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ مىندەت اتقارىپتى.
«حاسەن - ءجاميلا» فيلمىندەگى ءجاميلانىڭ ءرولىن ك س ر و حالىق ءارتىسى ءفاريدا ءشارىپوۆا ويناعان.
اسا كورنەكتى ونەر شەبەرىنىڭ ساحناداعى جولى سول ارعى بەتتە جۇرگەندە-اق باستالىپ كەتىپتى. بۇل تۋرالى ابىلاي تۇگەلبايەۆ ەستەلىك كىتابىندا اكتەرلىك كۋرسقا تالدانعاندار قاتارىندا «ايەلدەر بولىمىنەن قىتايشا اۋدارماشى ءفاريدا ءشارىپ قىزى بولدى» دەپ جازادى.
شىنىمەن دە، ول كەزدە ءفاريدا اپامىز شينجاڭ حالىق ۇكىمەتى قۇرامىنداعى ايەلدەر بولىمىندە قىتاي تىلىنەن اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەپتى. 1936 -جىلى شاۋەشەك قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. كەيىن، 1955 -جىلى ەلگە كەلگەن سوڭ تالانتتى جان ۇلكەن ورتادا ويداعىداي ءوسىپ-جەتىلەدى. ەل بىلەتىن اسا بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. بۇل تۋرالى بۇدان ارى ايتۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبىزسىز دە ەل جاقسى بىلەدى.
ەندىگى ءسوز كينونىڭ رەجيسسەرى تۋرالى: ۋ يۇڭگاڭ ەسىمدى بۇل قىتاي كىسى 1907 -جىلى شاڭحاي قالاسىندا تۋىپتى. ءبىراق ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى حىنان ولكەسىندە وسكەن. 1925 -جىلى اكەسىنىڭ وسيەتىنە وپاسىزدىق جاساپ، ءوزىنىڭ بالا كەزگى ارمانىنىڭ جەتەگىندە كينو سەرىكتىگىنە جۇمىسقا تۇرىپتى.
ءسويتىپ، ءتىرى كەسكىنگە ءتۇسىرۋ سالاسىنداعى ءومىر جولى باستالاپ جۇرە بەرىپتى. ومىرىندە وتىزدان استام كينو تۇسىرگەن. سولاردىڭ جۋان ورتاسىندا «حاسەن-ءجاميلا» دا بار. ارينە، ول ءفاريدا ءشارىپوۆانىڭ كەيىن كىم بولعانىن بىلگەن جوق. بىلگەندە، ءوزىنىڭ كەزىندە قانداي ۇلكەن تاڭداۋ جاساعانىن سەزىپ، ءبىر جاساپ قالار ەدى. بالكىم، 1982 -جىلى ەمەس، ودان كەيىنىرىك دۇنيە سالار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟
«حاسەن - ءجاميلا» ماحاببات تاقىرىبىن ارقاۋ ەتكەن كينو بولعانىمەن، ساياسي ءتۇسى قويۋ. حاسەن ەسىمدى كەدەي جىگىت دۇنيەقوڭىزداۋ شارۋا قىزىنا عاشىق بولادى. قىزدىڭ اتى - ءجاميلا. ەكەۋى كوڭىلدەرى جاراسىپ، كەشىكپەي ءسوز بايلاسادى. ءبىر رەتكى جيىن-تويدا كوزى تۇسكەن سول اۋىلداعى تاعى ءبىر بايدىڭ بالاسى قىزدى توقالدىققا ايتتىرىپ الماق بولادى. دۇنيەگە جاقىن قىز اكەسى بۇل ۇسىنىستى تەرىس كورمەيدى. باي بالاسىنا بەرمەك بولادى.
نە ىستەرلەرىن بىلمەي، تۇيىقتا قالعان قوس عاشىق شاراسىزدان شارق ۇرىپ، تاۋعا قاشادى. ءبىراز ۋاقىت سونداعى ءبىر جارلى شارۋانىڭ قولىندا تۇرادى. كوپ وتپەي گومينداڭ اسكەرىن باستاعان باي بالاسىنىڭ قۋعىنشىسى كەلىپ، ەكەۋىن قولعا تۇسىرەدى.
اتتانداتقان جاۋ ەمەس، قايداعى ءبىر ساي ساعالاعان عاشىقتاردى قۋعىنداعان قارۋلى ساربازداردىڭ ءوز ەسەبى بار بولاتىن. ولار وسى بولماشى ءىس ارقىلى ءجۇنىس بايدىڭ سەنىمىنە كىرىپ، وڭىردەگى ءوز ىقپالدارىن نىعايتپاق ەدى. قايتار جولدا حاسەن مەن ءجاميلا ەبىن تاۋىپ، جاۋ قولىنان سىتىلىپ شىعادى. ولجاعا العان ءبىر مىلتىق يىقتارىندا كەتەدى.
قايتا بارىپ تاۋ اڭعارىنا بەكىنىپ، سوندا اڭ اۋلىپ كۇن كەشەدى. قىسقا قاراي ءجاميلانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەل شەتىنە جاقىنداپ قونادى. وزدەرىنىڭ جۇرت اراسىنا اڭىز بوپ تاراپ كەتكەندەرىن سوندا عانا قۇلاقتارى شالادى. ايى-كۇنى تولعان ءبىر كۇنى جاس كەلىنشەك بوسانادى. بالاعا ماحاببات دەپ ات قويادى. سول كەزدە قىرسىق قايتا شالادى - جەر-كوكتى تىمىسكىلەپ جۇرگەن ءجۇنىس بايدىڭ شابارمانى داداي تاۋ اراسىنداعى لاشىقتى تۇتىنىنەن بايقاپ، تاۋىپ الادى. ەكەۋىن بايلاپ، سابيىلەرىن دالاعا تاستاپ، اكەپ تۇرمەگە قامايدى. تۇرمەدە تالايدان بەرى تۇتقىندا وتىرعان توڭكەرىسشىلەر بار ەدى. سولارمەن بىرلەسىپ ءبىر كۇنى سىرتقا قاشىپ شىعادى.
جولدا «ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىمەن» كەزدەسەدى. ارمياداعى بالا كەزگى تانىستارىمەن جولىققان حاسەن اسكەر قاتارىنا وتەدى. وسى ارادا ۇستەپ ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، كىشكەنە ءبىر ەپيزوت ارقىلى كينو «ءۇش ايماق» وكىلدەرىنىڭ بەيجىڭگە كەتكەنىن، سوعىستىڭ ۋاقىتشا توقتاپ تۇرعانىن، ونىڭ سەبەبى - «ازاتتىق ارميانىڭ» شينجاڭعا كىرۋىن كۇتىپ وتىرعاندارىن ايتادى.
فيلمنىڭ كەيىن قويىلماي كەتكەنىنىڭ ءبىر سىرى وسى بولسا كەرەك. شىنايى تاريحي جاعداي اينىماي ءدال بەرىلگەن. بۇل كەزدە ءجاميلا جاۋ قولىندا ەدى. ارادا كوپ وتپەي حاسەن اۋىلىن ازات ەتۋ شايقاسىنا قاتىسادى. جاميلامەن سوندا كەزدەسىپ، ەكەۋى بىرگە دادايدى ءولتىرىپ، بالالارىنىڭ كەگىن الادى.
مازمۇنىنداعى ايتارلىقتاي قىزىلدىقتى، تاپتىق ەلەمەنتتەردى ەسەپكە الماعاندا، كينو جاقسى تۇسىرىلگەن. وبالى كانە، رەجيسسەر قازاق ءومىرىن جاقسى زەرتتەگەن جانە ونى رەتىنە قاراي ۇتىمدى پايدالانعان.
قازاق جەرىنىڭ تابيعات كورىنىستەرى دە تاماشا بەرىلگەن. ارتىق ەمەس، كەم دە ەمەس، ءدال ورنىندا. سوڭعى كەزدە قىتايداعى قازاقتاردىڭ كينوسىندا شاڭ بەرگەن مازمۇنداعى السىزدىكتى تابيعات كورىنىستەرى ارقىلى بۇركەگىسى كەلەتىن ءبىر ۇنامسىز نىسايمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا قالىپتى نارسە.
اكتەرلىك ويىندار دا جامان ەمەس. كينو تۇسىرۋگە العاش رەت قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراماي، ءاربىر اكتەر وزىنە مىندەتتەلگەن كەيىپكەرلەردى كىسى قىزىعارلىق دەڭگەيدە سومداپ شىققان. تابيعي جانە نانىمدى. دەمەك، رولدەگى ادامدار دۇرىس تاڭدالعان دەگەن ءسوز. وسى كورەگەندىگى ءۇشىن عانا وزگە ۇلت رەجيسسەرىنە العىس ايتۋعا بولاتىن سياقتى.
ەڭبەك جەمىسىنىڭ ناتيجەسى قايدا الىپ كەلگەنى بەلگىلى. سول كەزدە ءفاريدا اپامىز ءجاميلا رولىنە تاڭدالماي قالسا، نە بولار ەدى دەگەندى قازىر ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. كەيىنگى ونەر جولىنىڭ قالاي ورىلگەنى ءوز الدىنا، داڭقتى اپامىزدىڭ ونەر الەمىندەگى سول تۇڭعىش قادامىنىڭ ءساتتى بولۋى ونىڭ ارى قاراي جالعاسۋىنا وڭدى اسەر ەتكەنىندە كۇمان جوق. ۇلى ساپارلار قاشاندا العاش تاستالعان دۇرىس قادامدار باستالادى ەمەس پە!
ەندى ءسوز ەتپەك ەكىنشى كينومىزعا كەلەيىك. بۇل الدىنعىدان ءسال وزگەشەلەۋ ەڭبەك. تەك اكتەرلەرى عانا قازاق دەمەسەڭىز، سەناري، رەجيسسۋرا، سازگەر تۇگەلىمەن ۇلتى قىتاي ازاماتتاردىڭ قولىنان وتكەن. اتى - «تيانشان قىزىل گۇلى». جەر اتىنىڭ قىتايشا اتالۋى كوڭىلدەرىنە قونباعان بولسا كەرەك، جەرگىلىكتى جۇرت قىسقارتىپ «ايگۇل مەن اسقار» دەپ اتايدى.
كينودا قازاق اۋەندەرى كوپتەپ پايدالانىلعان. ءبىراق، ءداۋىر رۋحىنا ساي شامالى قىزىلداۋ قىلىپ وڭدەلگەن. 1964 -جىلى ءتۇسىرىلىپتى. سونىڭ الدىندا عانا (1959 -جىلى) جۇرگىزىلگەن ساياسي ناۋقان - كوممۋنالاسۋدى باستى تاقىرىپ ەتىپ الادى جانە ونى بار داۋىسىمەن اسقاقتاتا جىرلايدى. باس كەيىپكەر - ايگۇل ەسىمدى جاس كەلىنشەك. وقىعان، كوزى اشىق، جىگەرلى جاس ايەل جاڭا قۇرىلعان مال شارۋاشىلىعى فەرماسىنا كوپشىلىك داۋىسپەن باسشى بولىپ سايلانادى. بۇل جاعداي كەشەگى كەدەي بالاسى، بۇگىندە ءسال داندايسىعان اسقار اتتى كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپايدى. كۇندىز-ءتۇنى ءۇي كورمەي، تۇزدە جۇرەتىن ايەلدى قاي ەركەك جاقسى كورسىن، ىشتەي قارسى بولادى. ونىڭ وسى پيعىلىن بايقاعان قاسىم ەسىمدى مالدارىگەرى ءوزىنىڭ تەرىس ويىنا پايدالانىپ قالعىسى كەلەدى. ويتكەنى، ول كەلمەسكە كەتكەن وتكەن كۇنىن اڭسايتىن تابى جات باي بالاسى بولاتىن.
ەپتىلىكپەن جۇرگىزگەن جىمىسقى ارەكەتى جەمىسسىز بولمايدى. اڭعال اسقاردى شىرعالاپ ءجۇرىپ قولعا ءتۇسىرىپ، كەلىنشەگىنە ايداپ سالادى - جۇمىستان باس تارتۋىن تالاپ ەتتىرىپ، وتباسىندا اۋرەشىلىك تۋدىرادى. بۇل جاي ايگۇلدىڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى بولادى.
ءبىراق تاباندى، پارتياعا ادال، وتباسىنا قامقور قاجىرلى كەلىنشەك ءتۇرلى توسقاۋىلدارعا قاراماي، اقىرى ءبارىن جەڭىپ شىعادى. كۇندەر وتە كەلە كۇيەۋىنىڭ قاتەلەسكەنىن وزىنە دالەلدەپ بەرەدى جانە قارانيەت قاسىمدى قىلمىس ۇستىندە ۇستاپ، سازايىن تارتقىزادى. ءسويتىپ، سوڭعى تالاسسىز جەڭىسكە قول جەتكىزەدى.
كينونىڭ وقيعالارى شىمىر، كەيىپكەرلەر مىنەزى نانىمدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، باس-اياعى بالعاداي بولىپ شىققان، تارتىمدى دۇنيە. قويار كىنا - قىزىلدىعى. ءبىراق، ۋاقىت اۋانىنەن ەسەپتەگەندە ودان امان قالۋ دا مۇمكىن ەمەس ەدى. وزىنەن ون جىل بۇرىن تۇسىرىلگەن «قاسەن-ءجاميلا» فيلمىنەن باستى ارتىقشىلىعى - ءتۇرلى تۇستىلىگى. كەڭ فورماتا. سوندىقتان دا بولار، تابيعات كورىنىستەرى كەرەمەت كوز تارتادى.
اكتەرلەر ويىنى جوعارى دەڭگەيدە. وتە-موتە ايگۇل بەينەسىن سومداعان فاتيحا مالىك قىزى اۋەسقوي ءارتىس ەكەنىنە قاراماي، شىن شەبەردىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن. باس كەيىپكەردى بارشا كوڭىلدەن شىققانداي ەتىپ ورىنداپ شىققان. سول ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى بولار، ول كىسى كەيىن دە ەكراننان تۇسكەن جوق. قازاققا قاتىستى بارلىق كينولاردا ءرول الىپ، 70 تەن اسقان بۇگىنگى جاسىندا دا شارشاماي، ءتۇرلى كوركەم بەينەلەردى سومداپ ءجۇر. ءومىربايان دەرەكتەرىندە ول كىسىنىڭ 1944 -جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا تۋعانى ايتىلادى.
ال اسقار بەينەسىن قىتاي قازاقتارىنا بەلگىلى كينواكتەر ءمۇتالىپ ءابدىراحمان ۇلى ويناعان. وعان دەيىن ءانشى رەتىندە بەلگىلى بولعان ونەرپازدىڭ سودان كەيىن جاڭا ءبىر تىنىسى اشىلعانداي. ول كىسى دە ەكراننان تۇسپەيتىن ونەرپاز بولعان. كەيىنگى جىلدارداعى قازاققا قاتىسى بار دەگەن كينولاردىڭ بارىنە قاتىسىپتى. جاساعان بەينەلەرى، ارينە، ءتۇرلى دەڭگەيدە. كاسىبي ءارتىس بولماعاندىقتان بولار، بىردە جوعارى، بىردە تومەن. راس، ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز، ءمۇتالىپ اعامىز 1934 -جىلى ىلەنىڭ قۇلجا اۋدانىندا ءومىر ەسىگىن اشىپتى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇل كينونى دا ىشكى قىتايدان كەلگەن كينوگەرلەر تۇسىرگەن. ناقتاپ ايتقاندا «بەيجىڭ كينوستۋدياسى» مەن «شيان كينوستۋدياسى» تىزە قوسىپ، بىرلەسە قيمىلداعان. رەجيسسەر ۇشەۋ. ال سەناريىن ونەر الەمىندە وعان دەيىن دە، ودان كەيىندە بەلگىسىز بوپ قالعان وۋ لين دەگەن ادام جازىپتى. جىنىسى - ايەل. ەسىمى ءسال توسىنداۋ، بۇركەنشىك ات بولۋى دا ىقتيمال. ءبىر انىعى، قازاق دالاسىندا 25 جىل تۇرىپتى. جۇمىسىنا سونىڭ ۇلكەن سەپتىگى تيگەنى بايقالادى. سەناري ايتا قالارلىقتاي جاقسى جازىلعان. قازاق ومىرىنە، ۇلتتىق تۇرمىسقا جەتىك ەكەنى جەر تۇبىنەن مەنمۇندالاپ تۇر. ەكرانعا قاراپ وتىرىپ، ەگەر اۆتوردىڭ اتى- ءجونى جازىلماسا، قازاق قالامگەر جازدى دەپ قالعاندايسىڭ.
مەنىڭ پىكىرىمشە، قازاققا قاتىستى كارتينالاردىڭ ىشىندە ەرتە كەزدە تۇسىرىلگەنىنە قاراماستان، وسى ەكى كينو بارىنەن وق بويى وزىق تۇر. تۇڭعىش تۋىندى بولعاندىقتان عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كوپ كوڭىلىنەن شىققان ساپاسىمەن دە. ولاردىڭ بىزگە بەرگەنى وسى عانا دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك، سوعان قوسا، قازاق قاندى ادامداردىڭ كينو ويناي الاتىنىن دالەلدەگەن زور تابىسىمەن دە ەستە قالارى داۋسىز. ولار سونىسىمەن دە قۇندى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل - ۇلكەن ناتيجە. وسى ەكى كينو ارقىلى قانشاما ادام ونەر جولىنا ءتۇستى. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن، قاي قياعا شىققانىن جوعارىدا ايتتىق، قايتالاساق، ارتىق بولادى. وسى كينولاردى كورىپ ءجۇرىپ قانشاما قازاق بالاسى ونەرگە عاشىق بولدى، ال ونەردە جۇرگەندەرىنىڭ شەبەرلىگى قالاي شىڭدالا ءتۇستى... كىم ءبىلىپتى! ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەتىن جۇمباق. قالاي بولعاندا دا، زيانى بولماعانى انىق.
مىنە، ءبىزدىڭ ەكى-ءۇش بۋىننىڭ بالا كەزىنىڭ كوزىندەي بولعان وسى ءبىر ەستەن كەتپەس كينولارعا كوپ جىلداردان سوڭ قايتا اينالىپ سوعىپ، بۇگىنگى ۇرپاق وكىلدەرىنە تاۋسىلا تانىستىرىپ وتىرعانمىزدىڭ ءمانى. ال قالعان فيلمدەر تۋرالى اڭگىمە كەيىن... ءساتى تۇسكەندە.
سەرىك نۇعىمان
