قىتايدا كيىك بار ما
استانا. قازاقپارات - 17- ماۋسىم كۇنى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ قىتاي ۇكىمەتىنە 1,5 مىڭ اقبوكەن بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن مالىمدەدى.
اقوردا تاراتقان مالىمەتكە سايكەس، قىتايدىڭ باتىس بولىگىندە جەرسىندىرىلەتىن اقبوكەندەر كورشى ەلدەگى وسى جانۋاردىڭ پوپۋلياتسياسىن قالپىنا كەلتىرۋگە سەپتىگىن تيگىزبەك.
ىزىنشە ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى اتالعان ماسەلە بويىنشا مالىمدەمە جاسادى. وندا قىتايدىڭ باتىس بولىگىنىڭ بۇرىن كيىكتەردىڭ مەكەن ەتۋ ورتاسىنا كىرگەنى، الايدا، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ادامداردىڭ قارقىندى قونىستانۋىنا بايلانىستى اقبوكەندەردىڭ سانى ايتارلىقتاي ازايعانى اتاپ كورسەتىلگەن.
ايتسا ايتقانداي، تاريحتا اقبوكەندەر قىتايدىڭ سولتۇستىك گانسۋ، جوڭعار ويپاتى، بايتىك تاۋلارى، بايانبۇلاق تاۋلارىنىڭ باتىس قاپتالى، ىلە اڭعارى، ت. ب. وڭىرلەرىندە مىڭعىرىپ وسكەن. ورىس ساياحاتشىسى ن. م. پرەجيەۆالسكي 1879-1888-جىلدارى ورتالىق ازياعا جاساعان ەكسپەديتسيالارى كەزىندە جوڭعار دالاسىنان اقبوكەندەردىڭ ۇلكەن توبىن كەزدەستىرگەن. قىتايلىق عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن قازاقستاننىڭ ورتالىق وڭىرىنەن جىل سايىن سانسىز كيىك جوڭعار ويپاتىن قىستاپ قايتادى ەكەن. الايدا، اقبوكەندەردىڭ سانى قىتايدا سوڭعى ەكى عاسىردا كۇرت ازايادى. 1928 -جىلى جىجياڭ پروۆينتسياسىندا جارىق كورگەن «جالعان دارىلەر انىقتامالىعىنىڭ تولىقتىرىلعان جانە تۇزەتىلگەن باسىلىمى» دەگەن ەڭبەكتە اقبوكەندەردىڭ قىتايدا تەك شونجى اۋماعىندا عانا كەزدەسەتىنى ايتىلادى.
شونجى - جوڭعار القابىنىڭ وڭتۇستىك- شىعىس جيەگىنە ورنالاسقان، موڭعوليا جەرىمەن شەكتەس. ال «شىنجاڭداعى باعالى جانۋارلار اتلاسىنا» سەنسەك، وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى، قىرقىنشى جىلدارى شونجىمەن شەكتەس موري (قازىرگى كۇندە قازاق اۆتونوميالىق اۋدانى) جەرىندە اقبوكەندى قولعا ۇيرەتۋدىڭ تاجريبەسى بولعان. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبىرى جيىرماشاقتى كيىكتى كادىمگىدەي قولعا ۇيرەتىپ، قورادا باققان.
بەلگىلى عالىم ۋ شاولين 1933 -جىلى نانكيندە جارىق كورگەن «شىنجاڭ تۋرالى جالپى شولۋ» اتتى كىتابىندا «اقبوكەننىڭ ءمۇيىزى دارىلىك زات رەتىندە پايدالانىلادى، وكىنىشكە قاراي، اقبوكەن وتە سيرەپ كەتتى» دەپ جازادى. وسى دەرەكتەن كيىك پوپۋلياتسياسىنىڭ باتىس قىتايدا ايتىلعان كەزەڭگە دەيىن-اق جويىلا باستاعانىن بىلەمىز.
انىعىندا، سوڭعى ەكى عاسىردا اقبوكەندەردىڭ باتىس قىتايداعى اۋىر تاعدىرىنا ونىڭ ءمۇيىزىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسينادا شيپالى دارىلىك زات رەتىندە اتالۋى سەبەپ بولعان ەدى. بوكەن ءمۇيىزىنىڭ ەمدىك قاسيەتى جايلى دەرەكتەر قىتايدا وتە ەسكى زاماننان بەلگىلى. دەگەنمەن، ەرتە كەزدە ءمۇيىزى ءدارى رەتىندە كوبىنەسە قۋىس مۇيىزدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن جانۋار، سولتۇستىك قىتايدان تيبەت جوتاسىنا دەيىنگى كەڭ القاپتى مەكەن ەتكەن گورال اتالعان. ءبىراق قىتايدا گورال سانىنىڭ ازايۋىنا، اسىرەسە چيڭ اۋلەتى جوڭعارلاردى تالقانداپ، ورتالىق ازيامەن ساۋدا قايتا جاندانۋىنا بايلانىستى، اقبوكەن ءمۇيىزى قىتايلىقتارعا كەڭ تانىلىپ، ءداستۇرلى گورال ءمۇيىزىنىڭ ورنىن باسادى.
1757 -جىلى باسىلىپ شىققان «دارىلىك زاتتاردىڭ جاڭا جيناعىندا» «بوكەننىڭ ءمۇيىزى اشىق ءتۇستى جانە ۇشكىل، قارايماعانى جاقسى باعالانادى» دەلىنەدى. قىتايلىق عالىمدار وسى دەرەكتە اقبوكەنمەن بايلانىستىرادى. قىتايدا اقبوكەن مۇيىزىنە سۇرانىس وسى كەزەڭنەن كەيىن كۇرت وسەدى. قىتايلىق نارىقتاعى كيىك مۇيىزىنە سۇرانىستىڭ قاۋىرت ءوسۋى كياحتا، ۋالاستاي ارقىلى وتەتىن ءمۇيىز ساۋداسىنا جان بىتىرەدى. رەسەيلىك باسپاگەر يليا ەفرون (1847-1917) ۇسىنعان دەرەككە سايكەس، 1852 -جىلدان 1882 -جىلعا دەيىن تەك كياحتا ارقىلى 3 ميلليون جۇپ كيىك ءمۇيىزى قىتايعا جونەلتىلەدى.
تاريحي دەرەكتەر XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا تەك شىعىس تۇركىستان ايماعىندا جىل سايىن 50 مىڭ جۇپ اقبوكەن ءمۇيىزى ساۋداعا سالىناتىنىن كورسەتەدى. باتىس قىتايدا اقبوكەن سانىنىڭ ازايۋىنا كيەلى جانۋاردىڭ ءمۇيىزى ءۇشىن شەكتەن تىس اۋلانۋى باستى سەبەپتىڭ ءبىرى بولعانىن ايدان انىق. اسىرەسە 1960 -جىلداردان كەيىن شەكارالىق كۇزەت كۇشەيىپ، ءداستۇرلى كوش جولىنىڭ بوگەلۋىنە، باتىس قىتايدا، سونىڭ ىشىندە جوڭعار القابىندا اقبوكەندەردىڭ مەكەن ەتۋ ايماعىنىڭ تارىلۋىنا بايلانىستى ولكەدە كيىك پوپۋلياتسياسى ءبىرجولا جويىلىپ كەتەدى.
اقبوكەن - قىتايدا I ساناتتا قورعالاتىن جابايى جانۋارلار تىزىمىندە، قىتايداعى جويىلىپ كەتۋ قاۋپى وتە جوعارى جانە «ون ءتورتىنشى بەسجىلدىق جوسپار» اياسىندا شۇعىل قۇتقارىلاتىن 48 جابايى جانۋاردىڭ ءبىرى. قىتاي ۇكىمەتى اقبوكەن پوپۋلياتسياسىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن 1987 -جىلى قولعا الدى. سول جىلى قىتاي ا ق ش- تاعى سان- ديەگو جانە گەرمانياداعى بەرلين حايۋاناتتار باعىنان اقبوكەندەر ەنگىزىپ، گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ ۋۆەي قالاسىنداعى سيرەك جانۋارلاردى كوبەيتۋ ورتالىعىندا قايتا جەرسىندىرە باستادى. اتالعان ورتالىق - قىتايدا اقبوكەن پوپۋلياتسياسىن قولدا باعۋ، كوبەيتۋ، قورعاۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن جالعىز عىلىمي مەكەمە.
قىتايدىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايىلىم جونىندەگى ۇلتتىق باسقارماسى ۇسىنعان دەرەككە سايكەس، 2024 -جىلى تامىز ايىندا اتالعان ورتالىقتاعى اقبوكەندەر سانى 2021 -جىلداعىمەن سالىستىرعاندا ءۇش ەسەگە ءوسىپ، 75 باسقا جەتكەن. قىتاي عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى kepu.net.cn سايتىنداعى دەرەك بويىنشا، قىتايدا اقبوكەن سانىنىڭ جىلدىق ءوسىمى نە ءبارى %3 عانا ەكەن، بۇنىڭ سەبەبىن قىتاي عىلىم اكادەمياسى زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى جياڭ جيگاڭ گانسۋ اۋماعىنىڭ اقبوكەندەر ءۇشىن اسا قولايلى تىرشىلىك ايماعى سانالمايتىنىمەن تۇسىندىرەدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قىتايدا كيىكتەردى قايتا جەرسىندىرۋگە ەڭ ىڭعايلى ايماق - جوڭعار ويپاتىنداعى تابيعات قورىقتارى. قازىرگى كۇندە جوڭعار ويپاتىندا بەس قورىق بار، سونىڭ ءبىرى جانە ەڭ بەلگىلىسى - قارامايلى تۇياقتىلار قورىعى. قورىقتاعى كەرقۇلان، شىكىن قۇلان، قاراقۇيرىق جانە ارقار سەكىلدى تۇياقتى جانۋارلار ايرىقشا قورعاۋعا الىنعان.
اۆتورى
ەرلان مازان
***
بوكەندەر - قۋىس مۇيىزدىلەر تۇقىمداستارىنىڭ ىشىندەگى، كۇيىس قايىراتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ جابايى تۇرلەرى. بۇلار قويعا دا، ەشكىگە دە، سيىرعا دا، جىلقىعا دا ۇقسامايدى، ۇلكەندىگى قوياننان باستاپ جىلقى-سيىردىڭ، ىرىلىگىندەي بولادى. نەگىزگى توپتارى: ناعىز بوكەن، اقبوكەن، سيىر بوكەن، ات بوكەن، سەكىرگىش بوكەن، ايدارلى بوكەن، ءتورت ءمۇيىزدى بوكەن، ورمان بوكەنى، تاۋ بوكەنى بولىپ بولىنەدى.
