قىتاي ارحيۆتەرىندە قازاق تاريحى تۋرالى نە جازىلعان؟
استانا. KAZINFORM - عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلى e-history.kz-كە ەكسكليۋزيۆ سۇحبات بەردى.
عالىم قىتاي ارحيۆتەرىندەگى قازاق تاريحىنا قاتىستى اشىلماعان دەرەكتەر تۋرالى ايتىپ بەردى.
دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلى جاپونياداعى توكيو شەتەل تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ازيا جانە افريكا تىلدەرى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ۆيزيتينگ-پورفەسسورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ مۇراعات قۇجاتتارىنا تاريحي دەرەكتانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان ارناۋلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ - تاياۋ زامانعى قازاق تاريحىن، مادەنيەتىن، سونداي-اق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ بولمىسىن انىقتاۋ بولماق.
- «مەن قۇدايعا، سوسىن ارحيۆكە سەنەمىن» دەگەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءسوزى بار. بۇل - دۇرىس ايتىلىم. دەسەك تە قازاقتار تۋرالى جازىلعان قىتايلىق مۇراعات دەرەكتەرىنىڭ اقيقات شىندىعى قانداي دەڭگەيدە دەپ بىلەسىز. وقيعاعا، تۇلعاعا قاتىستى يمپەريالىق استامشىلدىق اۋقىمىندا جازىلعان تۇستارى جوق پا؟
- بىزشە الدىمەن قازاقتار تۋرالى جازىلعان قىتاي مۇراعات كوزدەرىن، اسىرەسە ءمانجۋ ءتىلدى دەرەكتەردى اۋدارىپ، تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ولاردىڭ اقيقات شىندىعىن انىقتاۋىمىز كەرەك. سودان كەيىن بارىپ مىناۋ پايدالى، ال مىنانىڭ قاجەتى شامالى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى. بۇنداي ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى جاسالماي تۇرىپ، سىرتتاي تون ءپىشىپ، ءپاتۋا ايتۋدىڭ قاجەتى جوق دەۋگە بولادى. ءوز تاريحىڭدى ءوزىڭ جازىپ قالدىرماعاننان كەيىن، باسقالاردىڭ جازىپ- سىزعانىنا جۇگىنەسىڭ، ال ولاردىڭ بارلىعى ءوز ويىڭداي تاريحي پايىمداۋ بولا بەرۋى ەكىتالاي.
- قىتاي دەرەكتەرى نەگىزىندە قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ، قىتايتانۋشىلاردىڭ اراسىندا تاريحتى بۇرا تارتاتىن جاعدايلار كەزدەسە مە؟
- جوعارىدا ايتقانداي، قىتاي جازبا دەرەكتەرىنەن پايدالانىپ قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن وتاندىق عالىمداردىڭ نەمەسە قىتايتانۋشىلاردىڭ قاتارى از، «قىتايتانۋ مەكتەبى» ءالى تولىق قالىپتاسا قويعان جوق، سودان دا بولار كەيدە زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمىز سانى جاعىنان دا ساپاسى جاعىنان دا ۇتىلىپ قالىپ جاتادى. ال كاسىبي زەرتتەۋشى-مامان نەمەسە قىتايتانۋشىلاردىڭ اراسىندا «تاريحتى بۇرا تارتاتىن» جاعدايلار نەگىزىنەن كەزدەسپەيدى دەۋگە بولادى.
- قىتاي ارحيۆتەرىندە قازاق تاريحىنا قاتىستى اشىلماعان دەرەك ءالى كوپ پە؟
- بۇنى ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ قاي تىلدە جازىلعانىمەن ۇشتاستىرىپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ياعني XVIII- XIX عاسىرلارعا ءتان قىتاي ارحيۆ دەرەكتەرىندە بىزگە قاتىستى مىناداي 4 تىلدەگى مۇراعات قۇجاتتارى كەزدەسەدى. بۇنىڭ ءبىرى، ەسكى قازاق جازبا تىلىندەگى حاتتار، جوعارىدا ايتقانىمىزداي بۇل تۇردەگى ءتول جازبا مۇرالارىمىز تولىق زەرتتەلىپ، باسپادان شىقتى. ەندى ءبىرى، ويرات تىلىندەگى حاتتار، بۇلاردىڭ كەيبىرەۋىنە زەرتتەۋ جاسالعانىمەن، كوپ ساندىسى ءالى تولىق عىلىمي اينالىمعا تۇسە قويعان جوق، قىتاي عالىمدارى تاراپىنان زەرتتەلىپ جاتقانى ايتىلادى. ونان سوڭ قىتاي ءتىلدى دەرەكتەر، بۇعان قاتىستى زەرتتەۋلەر بولعانىمەن، كەشەندى جاسالدى دەپ ايتۋ قازىرشە ەرتە. سوڭعىسى - ءمانجۋ تىلىندەگى ارحيۆ قۇجاتتارى، ولار - قازاق تاريحى ءۇشىن اسا قاجەتتى قۇجاتتار شوعىرى، سانى دا مول. وكىنىشكە قاراي بۇل سالاداعى زەرتتەۋلەردىڭ دە اياق-الىسى تىم باياۋ.
