قىرىق جەتى جىل كوكتە بولعان عارىشكەرلەر كىمدەر؟
كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قابىرعاسى قاقىراپ، انە-مىنە قۇلايدى دەپ تۇرعان 1990-جىلى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا بولدى. ءۇش عارىشكەر جەرگە ورالدى. مۇنىڭ نەسى قىزىق دەرسىڭ...
ءبىراق ول عارىشكەرلەر نە ا ق ش، نە رەسەي، نە بولماسا وزگە مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارىنا ۇقسامايدى... باياعى ءۇشىنشى رەيحتىڭ ياعني فاشيستىك سۆاستيكاسى بار سكافاندار كيگەندەر... قىزىعى وسىندا بولىپ تۇر. اتلانت مۇحيتىنا قونعانداردى ا ق ش اسكەري كەمەلەرى قارسى الدى. بۇلار كىمدەر؟ ا ق ش بولعان وقيعانى «وتە قۇپيا» دەگەن اتاۋ تاعىپ، جاۋىپ تاستادى. تەك كەيبىر سىرتقا شىعىپ كەتكەن اقپارات كوزدەرىندە «1943-جىلى ءۇشىنشى رەيحتىڭ عارىشقا ۇشىرعان عارىشكەرلەرى ەكەن...» دەگەن تام-تۇم عانا دەرەك ايتىلدى. سونىمەن بولدى. سوندا ولار 47 جىل بويى كوكتە نە ىستەپ جۇرگەن؟ الدە وزگە عالامشار يەلەرىمەن كەزدەسىپ، سول جاقتا «قوناقتا» بولدى ما ەكەن؟
دەگەنمەن فاشيستىك گەرمانيا 1943-جىلى ۇشىرعان عارىشكەرلەر جونىندەگى دەرەكتەر سوڭعى كەزدە عانا ازداپ قۇپياسىن اشا باستاعان سياقتى. وعان سول ا ق ش باسىلىمدارىندا پايدا بولعان دەرەكتەر كۋا. ...الەم باسپاسوزىندە ادولف گيتلەر جانە ونىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ استرولوگيا عىلىمىنا، كورىپكەلدەرگە، تىلسىم كۇشكە يە جۇمباق مەكەندەرگە تىم قۇمار بولعانى، سولاردى ىزدەپ، عاجايىپ قارۋ جاساۋعا ۇمتىلعانى، ۋاقىت كىلتىن تاۋىپ، الەمدى بيلەۋگە تىرىسقانى جونىندە كوپ جازىلدى. ءالى دە جازىلا بەرەرى انىق. ويتكەنى ءۇشىنشى رەيحتىڭ ادامزات دامۋىنا قوسقان ۇلەسى وراسان زور. ولاردىڭ جەتكەن جەتىستىگىن باعالاۋ دا قاجەت.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭىندا نەمىس جەرىنە باسىپ كىرگەن وداقتاستار (نەگىزى، ا ق ش جانە اعىلشىندار) اسكەرى كوپتەگەن جۇمباق زاۋىت، فابريكالاردى، زەرتحانالاردى، ولاردا جاسالعان قۇپيا قارۋلاردى باسىپ قالدى. ونىڭ ءبارىن ءوز جەرىنە قۇپيا تۇردە، جەدەل تاسىپ اكەتكەنى دە بەلگىلى. قۇپيا دۇنيەلەردىڭ ىشىندە نە جوق دەيسىز. بۇگىنگى يادرولىق بالليستيكالىق زىمىرانداردىڭ اتاسى فاۋ-1 قاناتتى زىمىرانى، فاۋ-2 بالليستيكالىق زىمىرانى دا بار ەدى. فاشيستىك گەرمانيا نەبىر عالامات قارۋلاردى جاساۋعا تىرىسقانى سول كەزدە بەلگىلى بولدى. تەك سوعىستاعى ساتسىزدىكتەر، جەڭىلۋى بوگەت بولىپ، الگى عالامات قارۋلاردى شىعارۋعا مۇمكىندىك بولماي قالدى. ەگەر دە گيتلەر باسىندا تۇرعان ءۇشىنشى رەيح ول قارۋلاردى جاساپ ۇلگەرگەندە، بۇگىنگى الەم باسقاشا بولار ەدى... فاشيستەردىڭ تابانىندا جاتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟
بۇگىنگى جۇرت سەنەر، سەنبەس، ءبىراق ءۇشىنشى رەيح قاراپايىم اتىس قۇرالىنان باستاپ، وراسان زور قۋاتقا يە قارۋلاردى، يادرولىق بومبىلاردى جاساۋعا تىرىستى. ول تۇستا جۇزدەگەن، مىڭداعان شاقىرىمعا ۇشاتىن زىمىرانداردى جاساۋ، قاتارعا قويۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ءبىراق فاشيستەر وعان قول جەتكىزە الدى. وعان وزدەرى ەمەس، بوگدە عالامشار يەلەرى كومەكتەستى، ءۇشىنشى رەيح ولارمەن بايلانىستا بولدى دەگەندە سىبىس بار. باتىس زەرتتەۋشىلەرى سولاي دەيدى. ءبارى مۇمكىن. ويتكەنى سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنولوگيالىق جەتىستىككە جەتۋ ءهام الەمدى الاقانىندا ۇستاۋ ءۇشىن نەمىستەر بيلىككە گيتلەر كەلگەنگە دەيىن دە ۇمتىلىستار جاساعان.
ولار تىلسىم مەكەندەرگە، سونىڭ ىشىندە ۋاقىت كىلتى بار دەگەن تيبەتتەگى شامبالاعا قۇپيا ەكسپەديسيا جىبەرىپ وتىرعان. سونداي ءبىر توپ تيبەتتە اپاتقا ۇشىراعان بوگدە عالامشاردىڭ تاباقشاعا ۇقساس، عارىش كەمەسىن تاۋىپ العان. ولارمەن بايلانىسقا تۇسكەن. جۇلدىز ارالىق عارىش كەمەسىن جوندەۋگە قاجەتتى قۇرال تاۋىپ بەرگەن. «سىيعا - سىي، سىراعا - بال» رەتىندە جاتجۇرتتىق كەمە يەلەرى نەمىستەرگە جەردەگى جۇرت ءالى قول جەتكىزە الماعان ءبىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ جولىن كورسەتكەن. ارتى بەلگىلى...
فاشيستەردىڭ عىلىمدا قول جەتكىزگەن عاجاپ جەتىستىكتەرىنىڭ ارتىندا بوگدە عالامشار يەلەرى تۇرعاندىعى بەلگىلى... ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا بار-جوعى 57 سۇڭگۋىر قايىعى بار گەرمانيا 4 جىلعا سوزىلعان سوعىس كەزىندە سۋپەر مۇمكىندىكتەرگە يە، 1150 سۋاستى كەمەسىن جاساپ شىققان. ولاردىڭ ءبىر كەرەمەتتىگى جانار-جاعارمايلارى بازادان ونداعان مىڭ شاقىرىم الىس جەردە جۇرۋىنە مۇمكىندىك جاساعان. سونداي-اق ەشقانداي رادارعا تۇسپەيتىندەي، شۋسىز جۇرگەن. الىپ جۇرەتىن قارۋلارىنىڭ دا سانى مول بولعان. بۇعان ەشقانداي اعىلشىن، امەريكان، نە بولماسا كەڭەس سۇڭگۋىر قايىقتارى تەڭ كەلە الماعان. عاجاپتىعى وسىندا.
سونىمەن قاتار امەريكان، اعىلشىن ۇشقىشتارى ءوز كۇندەلىكتەرىندە نەمىس اسپانىندا تالاي مارتە تاباقشاعا ۇقساس جۇمباق ۇشاقتاردى كورگەنىن جازىپ قالدىرعان. ماسەلەن، 1943 - جىلى فاشيستەر قۇپيا زەرتحانادا جاسالعان تاباقشا تەكتەس ۇشاتىن اپپاراتتى سىناقتان وتكىزگەن. بۇل جونىندە قۇپيا دەرەكتەر مۇراعاتتاردا ساقتاۋلى. ءبىراق ول اپپاراتتىڭ تاعدىرى بەلگىسىز. بالكىم، اعىلشىن، امەريكان ۇشقىشتارى وسى اپپاراتتى كورگەن بولار... ونى كەڭەستىك ۇشقىشتار دا كورۋى مۇمكىن. ءبىراق ونداي سىبىس تاراتۋعا كەڭەس يمپەريياسى قاتاڭ قاراعان. باس كەتەتىن بولاعان. سوندىقتان ايتىلمادى دەۋگە نەگىز بار.
ەندى باسىندا ايتىپ كەتكەن فاشيستىك عارىشكەرلەرگە كەلەيىك. 1943 - جىلى كەڭەس ەلىمەن سوعىستىڭ وزگەشە باعىت الىپ، نەمىستەر جەڭىلىسكە ۇشىراي باستاعان سوڭ، ءۇشىنشى رەيح وزگە عالامشار يەلەرىمەن كەزدەسىپ، كومەك سۇراپ، نە بولماسا كەك قايتاراتىن عالامات قارۋدىڭ جوباسىن الىپ كەلۋگە عارىشكەرلەر ۇشىرعان. اراعا 47 جىل سالىپ، سولار جەرگە قايتا ورالىپ وتىر...
عارىشكەرلەردى گيتلەردىڭ ءوزى تاڭداۋعا ارالاسقان. جەرگە ورالعانداردا «ساتتىلىك تىلەگەن» گيتلەردىڭ قولى قويىلعان ماراپات قاعازدارى دا بولىپتى. ن ا س ا ساراپشىلارىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، نەمىستەر عارىشقا كوتەرىلۋ ءۇشىن ءۇش ساتىلى زىمىراندى پايدالانعان. ول 1943 - جىلى پەنەميۋندە پوليگونىنان ۇشىرىلعان. ءبىر تاڭعالارلىق جايت، قۇپيا زەرتحانادا جاسالعان ۇشاتىن تاباقشا سەكىلدى اپپاراتتى سىناعان جىل، كۇن مەن اي ءدال عارىشقا ۇشىرىلعان عارىشكەرلەردىڭ ۋاقىتىمەن ءدوپ كەلىپ تۇر. اراعا شامامەن جارتى عاسىرداي ۋاقىت سالىپ جەرگە ورالعان عارىشكەرلەر دىم وزگەرمەگەن... سول جاس قالىپتارىندا.. بالكىم، ولار «قوناقتا» بولعان عالامشاردا ۋاقىت جىلدامدىعى وزگەشە مە ەكەن؟ كىم ءبىلسىن؟
ارينە، ءبىر قاراعاندا ايتىلىپ وتىرعان وقيعا قيال-عاجايىپقا كوبىرەك كەلگەنمەن، اقيقات ەدى. عارىشكەرلەر تاعدىرى دا، ولاردىڭ كوكتەن الىپ كەلگەن قۇپيا دەرەكتەرى دە «اسا قۇپيا» دەگەن ايدار تاعىلىپ، ن ا س ا-عا تاپسىرىلدى. سول وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى وسى ماسەلەگە بايلانىستى حابار تاراتۋعا تىرىسىپ، ن ا س ا-دان اقپارات بەرۋدى وتىنگەن الەمنىڭ كوپتەگەن جۋرناليستەرى جارىتىمدى ەشتەڭە الا المادى. ناسا بولعان وقيعانى نە وتىرىك، نە شىن دەپ ايتپادى. ەشنارسە بولماعانداي، ءۇنسىز قالدى.
شىندىعىندا، فاشيستىك عارىشكەرلەر كوكتەن كەرەمەت اقپارات الىپ كەلگەنى انىق. ونى يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن، ناسا قۇپيا ساقتاۋدا. ءتىپتى ا ق ش-تىڭ سوڭعى كەزدە عىلىم ءهام اسكەري قارۋ جاساۋدا ادام تاڭعالارلىق جەتىستىككە جەتە باستاۋى سول عارىشكەرلەر الىپ كەلگەن قۇجاتتارعا بايلانىستى دەگەندە الىپقاشپا اڭگىمە بار. بالكىم، بۇل سىبىستىڭ وزەگىندە شىندىق جاتۋى دا داۋسىز. ەڭ باستىسى، عارىشكەرلەردى ۇشىرعان سوڭ گيتلەر «كوپ ۇزاماي قولىمىزعا «عاجاپ قارۋ» پايدا بولادى. ءبىز ونىمەن الەمدى باعىندىرامىز» دەپ مالىمدەمە جاساۋى تەگىن ەمەس. ول اتوم قارۋى ما، الدە جاتجۇرتتىقتار اسكەري كومەك بەرەدى دەپ ۇمىتتەندى مە؟ ول جاعى بىزگە بەلگىسىز.
دەسەك تە، قازىرگى كۇنى ءالى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «فاشيستەر بوگدە عالامشار يەلەرىمەن بايلانىستا بولعان با؟» دەگەن ساۋالدى العا قويىپ، تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋدە. ونىڭ قورىتىندىسى بۇگىن بولماسا دا، بولاشاقتا بەلگىلى بولارى انىق. سونىمەن قاتار 1943 - جىلى گيتلەردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن كوككە كوتەرىلىپ، اراعا 47 جىل سالىپ كەرى ورالعان فاشيستىك عارىشكەرلەردىڭ تاعدىرى دا انىقتالىپ قالار...
سەيسەن امىربەك
«ايقىن» گازەتى. 2013
