قىرىم ءۇشىن بولعان قىرعىندار

استانا. قازاقپارات -  قىرىم تۇبەگى -  قادىم زاماننان ادامزات بالاسىنىڭ تاريحي-مادەني قورىعى سانالعان تابيعاتى كەرەمەت سۇلۋ ولكە.

مىڭ جىل بويى ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ، حازار قاعاناتىنىڭ، كەيىن ەكى عاسىر بويى التىن وردا قۇرامىنداعى قىرىم ۇلىسىنىڭ، التىن وردا تاراعان سوڭ كەيىننەن وسمان يمپەرياسىنا باعىنىشتى بولعان قىرىم حاندىعىنىڭ (ورتالىعى باقشاساراي) قولاستىندا بولعان تۇبەكتىڭ تاريحى نەبىر قاندى سوعىستارعا تولى.

19-عاسىردا انگليامەن تايتالاسقا تۇسكەن رەسەي الەمدىك دەرجاۆا بولۋعا بارىن سالدى. ول ءۇشىن ورىستارعا الدىمەن جىلى تەڭىزگە شىعاتىن جول كەرەك ەدى. ال پاريج كەلىسىمى بويىنشا، ورىستارعا اسكەري فلوت ۇستاۋ مەن قارا تەڭىزدە بازا قۇرۋعا جول بەرىلمەيتىن. 1853-1856- جىلدارى بولعان تۇرىك-ورىس سوعىسى وسىنىڭ ناتيجەسىندە تۋدى. انگليا فرانسيامەن بىرىگىپ، رەسەيدىڭ تەڭىزگە شىعۋ جوسپارىن بۇزۋ ءۇشىن تۇرىكتەرگە كومەككە كەلدى. ءبىراق تۇرىكتەر ولاردان بۇرىن ءوز كۇشىمەن-اق ورىس ايۋىن تىرقىراتىپ قۋىپ تىقتى.

اتقا قونىپ قويعان اعىلشىن مەن فرانسۋز اسكەرى سوعىستى ودان دا ارى سوزعىسى كەلدى. وداقتاستار وسى سوعىستا 120 مىڭ (ونىڭ 90 مىڭى فرانسۋزدار)، ال ورىستار 150 مىڭ ادامىنان ايىرىلدى. ولگەندەردىڭ كوبىسى وقتان ەمەس، سول كەزدە بەلەڭ العان حولەرا اۋرۋىنان كوز جۇمعان. وسى سوعىستا ورىستار جەڭىلىپ، قارۋلارىن تاستاۋعا ءماجبۇر بولعان.

ءبىراق بۇل سوعىستاعى جەڭىلىسىنە قاراماستان، قىرىم رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالا بەردى، ونى جوعالتقان جوق. 1856 -جىلعى پاريج شارتى بويىنشا رەسەي قارا تەڭىزدە فلوت ۇستاۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى، ءبىراق قىرىم تۇبەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا قالدى. 

قىرىمدى ءۇش ءجۇز جىل بيلەگەن وسمان يمپەرياسى مەن رەسەيدىڭ اراسىندا بولعان 1768-1774- جىلدارداعى تۇرىك-ورىس سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە قىرىم ورىس جەرىنە قوسىلىپ، سيمفەروپول مەن سيەۆاستوپول قامال- قالالارى تۇرعىزىلدى. تۇرىكتەر قىرىمدى قولدان شىعارعىسى كەلمەي، قايتا سوعىسقانىمەن، 1791- جىلى بەيبىت كەلىسىمگە قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى.

1783- جىلى ورىستىڭ اتاقتى قولباسشىسى سۋۆوروۆ 10 مىڭنان استام نوعايدى جەر جاستاندىرعان دەگەن دەرەك بار. تۇركى حالقىنا ورتاق «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن 36 جىردان تۇراتىن فولكلورلىق مۇرا بار. مىنە، وسى جىردا سۋرەتتەلگەن باتىرلاردىڭ جان بەرىسىپ، جان الىسقان ۇرىسى ورىس پاتشاسىنىڭ گەنوتسيدىنە قارسى بوي كوتەرگەن تاريحقا ارنالعان. بۇل قىرعىننان قىرىمداعى ءبىر ميلليونعا جۋىق نوعاي تۇركياعا بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. قىرىم جۇرتىن ىعىستىرعان سوڭ، ونىڭ ورنىن سلاۆيان حالىقتارى باستى.

1917- جىلى جاريالانعان قىرىم حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءومىرى ءبىر جىلعا عانا سوزىلىپ، قىزىل ارميانىڭ كۇشىمەن رەسەي قۇرامىنا ەنگىزىلدى. 1918- جىلى ازامات سوعىسى كەزىندە قىرىم ۋاقىتشا نەمىس اسكەرلەرىنىڭ قولىنا كوشەدى. 1919- جىلى قىرىمداعى بيلىكتى ادميرال دەنيكين مەن بارون ۆرانگەل الادى. 1920- جىلى قىزىلدار 120 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان قىرعىن ارقىلى قىرىمدى قايتا باعىندىرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ رەسەي قۇرامىنداعى قىرىم ا س س ر-ى قۇرىلدى.

كەڭەس وداعى العاشقى جىلداردا باسىنان كەشكەن ەكونوميكالىق قيىندىقتان شەتەلدىك فيرمالاردان ماتەريالدىق كومەك الۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىنىڭ قارىمىنا «دجوينت» دەگەن امەريكالىق قارجى ۇيىمى قىرىمدا ەۆرەي اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرماق بولىپ، جىل سايىن ك س ر و-عا ءبىر جارىم ميلليون ا ق ش دوللارىن ءبولىپ وتىرۋعا كەلىستى. 1924- جىلدان 1936- جىلعا دەيىن وسى اقشا كەڭەس وداعىنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ تۇرعان. ءبىراق يوسيف ستالين قىرىمدا ەۆرەي اۆتونومياسىن قۇرۋعا ەشقانداي جول بەرمەدى.

قىرىمدا ەۆرەي اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە 1943- جىلى تەگەراندا جانە 1945- جىلى يالتادا باس قوسقان ءۇش دەرجاۆا باسشىلارى - رۋزۆەلت، چەرچيلل، ءستاليننىڭ باس قوسۋىندا تاعى دا كوتەرىلدى. ارىدان ويلايتىن ستالين قىرىم جوسپارىندا امەريكالىقتاردىڭ گەوساياسي قىزىعۋشىلىعى جاتقانىن جاقسى بىلەتىندىكتەن، بۇل جوسپار تۇبىندە ىسكە اسادى دەپ وداقتاستارىن سەندىرۋگە تىرىستى. ءسويتىپ، جەز مۇرت كوسەم وسى جوسپاردى ىسكە اسىرۋعا ۇكىمەت قۇرامىنا ەنگىزىلگەن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ كوزىن ءبىر-بىرلەپ جويدى.

 وتان سوعىسى جىلدارىندا قىرىمداعى سيەۆاستوپول ءۇشىن بولعان سوعىستىڭ قانداي زۇلمات قۇرباندىقتارعا الىپ بارعانى تاريحتان بەلگىلى. 300 مىڭدىق نەمىس ارمياسىن 250 كۇن بويى جىبەرمەي ۇستاپ تۇرعان باتىر قالانىڭ داڭقى الەمگە جايىلدى. 1944- جىلى 200 مىڭ قىرىم تاتارى جەر اۋدارىلىپ، قازاقستان مەن سىبىرگە ايدالدى. 1945- جىلى قىرىم ا س س ر-ى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى قىرىم وبلىسىنا اينالدىرىلدى.

ءستاليننىڭ كوزى كەتكەن سوڭ، شەتەلدىكتەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ موينىنا ىلىنگەن ميلليونداعان قارىز ماسەلەسىن كوتەردى. ولاردى الداۋسىراتا تۇرۋ كەرەك بولدى دا، 1954- جىلى نيكيتا حرۋشيەۆ رەسەيگە ۋكراينانىڭ ءوز ەركىمەن قوسىلۋىنىڭ 300 جىلدىعىنا وراي قىرىم وبلىسىن ۋكراينا قۇرامىنا كىرگىزدى.

قىرىمدا ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋ ماسەلەسىن كەزىندە موينىنا العان رەسەي بولعاندىقتان، قىرىمدى ۋكراينا قۇرامىنا ەنگىزۋ ارقىلى ك س ر و بۇل سۇراقتان باس ءبۇتىن قۇتىلدى. كەڭەس زامانىندا قىرىم جىل سايىن وداقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 9 ميللليون ادام دەمالاتىن كۋرورت پەن تۋريزمنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارى قىرىمعا بۇرىن ول جەردەن قۋىلىپ كەتكەن 200 مىڭداي قىرىم تاتارى قايتىپ ورالدى. 1991- جىلى 20- قاڭتاردا ۋكراينا قۇرامىنداعى قىرىم بۇرىنعى ا س س ر ستاتۋسىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. 1992- جىلى قىرىم ا س س ر-ى قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا اينالدى.

2001- جىلى قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 2 ميلليوننان اسقان. ونىڭ 58 پايىزى ورىستار بولسا، 24 پايىزىن ۋكرايندار قۇراعان. ءۇشىنشى ورىندا 12 پايىزدى قۇرايتىن قىرىم تاتارلارى مەن ولارعا ءسىڭىپ كەتكەن نوعايلار تۇر.

2014-جىلى قىرىم داعدارىسى كەزىندە قىرىم قايتادان رەسەي قۇرامىنا قوسىلدى. ارعى تاعدىرى قالاي بولادى، ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

تاشەنوۆ تورەعالي