قىرعىزستانداعى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءۇيى
استانا. KAZINFORM - شولپان اتا قالاسىنا (قىرعىزستان) ىسساپارمەن باراتىنىمىزدى ەستىگەن مەزەتتە-اق، ەڭ الدىمەن، اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە سوعۋدى ويلادىق. سول ساتتەن باستاپ ىستىقكول جاعاسىنداعى قازاق-قىرعىز رۋحانياتىنىڭ كيەلى شاڭىراعىنا اينالعان جازۋشىنىڭ ءۇيى ويعا ورالا بەردى.
مۇقاڭنىڭ الماتىداعى مۇراجاي-ۇيىندە تالاي بولساق تا، قىرعىز شارىندەگى ساياجايىنا اڭساردىڭ ەرەكشە اۋعانى راس. زاڭعار جازۋشىنىڭ قىرعىز بايكەلەرگە دەگەن كوڭىلىنىڭ تىم بولەك بولعانىن دا ەل بىلەدى. اۋەزوۆ ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا شىڭعىس كۇتىپ وتىرعانداي، ۇلى ماناستىڭ رۋحى شاقىرىپ تۇرعانداي ءبىرتۇرلى اسىقتىق...
«ىستىقكولگە سونشالىقتى ىنتىزارمىن. قايتا تۋسام تاعى دا ىستىقكولدى تاڭدار ەدىم»، دەگەن ەكەن مۇقاڭ. تاۋ تۇلعانىڭ وسىنشالىقتى تەبىرەنە ىقىلاس ءبىلدىرۋى استە تەگىن ەمەس. بۇعان سەبەپ تە كوپ. ايتالىق، اۋەزوۆتىڭ قىزىل ساياسات كۇركىرەپ تۇرعان شاقتا «ماناستى» قورعاپ، پىكىر ءبىلدىرۋى ەرلىككە پارا-پار بولعانى اقيقات. شىعارماشىلىعىنا كەلسەك، «اباي جولىنداعى» قىرعىز ىزعۇتتىنى دا كوپ وقىرمان جاقسى تانيدى. «قيلى زامانىندا»: «قىرعىز ءبىر ءىستى باستاسا، جەرىنە جەتپەي توقتامايدى» دەگەن جولدار بارىن دا بىلەمىز.
م. اۋەزوۆتىڭ قىرعىز ادەبيەتىنىڭ الىپتارى االى توقومبايەۆ، تۇگەلباي سىدىقبەكوۆتەرمەن رياسىز دوستىعى، ءبىر كەزدەرى جۇلدىزداي جارقىراعان جاس تالانت شىڭعىس ايتماتوۆتى وداقتىڭ بايگەسىنە قوسىپ، تىلەكتەس بولعانى، كەيىن شىڭعىستىڭ «ءجاميلانى» العاش وقۋعا اۋەزوۆكە بەرۋى - ءبىر تۋعان حالىقتاردىڭ ادەبي بايلانىسىن نىعايتا تۇسكەنى انىق. ال قىرعىزدىڭ الاقانداي ايىلىنان شىققان ايتۋلى ايتماتوۆ ۇلى ۇستازىنىڭ قىرىق جىلدان استام جابىق جاتقان «قيلى زامانىن» «نوۆىي مير» جۋرنالىندا كۇتپەگەن جەردەن جاڭا تىنىسىن اشىپ، العىسوزىمەن الامانعا قايتا قوسقانىن كىم ۇمىتسىن؟ شەتەلگە شىققاندا قوينىنا قىسا كەتەر قوس كىتابى - «ماناس» پەن «اباي جولى» ەكەنىن ايتۋى دا ۇستازىنا دەگەن ۇلى قۇرمەت بولسا كەرەك.
بۇدان بولەك، ايتماتوۆتىڭ جالپى قازاق ادەبيەتىمەن، قالجان نۇرماحانوۆ، زەينوللا قابدولوۆ، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، شەرحان مۇرتازالارمەن شىعارماشىلىق ءھام ادامي دوستىعىنا دا تاريح كۋا. سونداي-اق قىرعىزدىڭ كينو ونەرىنىڭ ساڭلاقتارى بولوت شامشيەۆ، تولەمىش وكەيەۆ، سۇيمەنقۇل چوقموروۆتاردىڭ قازاق مادەنيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتپاي كەتۋ دە كۇنا. ءيا، قازاق-قىرعىز ادەبي-مادەني ومىرىندە شەكارا بولعان جوق. ءبىرىنىڭ جۇلدىزىن ءبىرى جاقتى.
بۇدان بولەك، مىڭ جىلدان استام ۋاقىت جىرلانىپ كەلە جاتقان الەمگە ايگىلى ماڭگىلىك ەپوستىق جىردا قازاق ەرتەگىسىنىڭ كەيىپكەرى ەر توستىك پەن ونىڭ تۇلپارى شالقۇيرىقتىڭ، ماناستىڭ جاقىن دوسى قاتارىندا قازاق باتىرى ەر كوكشەنىڭ ءجۇرۋى - تۋىستىق تامىرىمىزدىڭ قانشالىق تەرەڭدىگىن كورسەتەدى. سول «ماناس» جىرىن العاش جازىپ الىپ، ەۋروپالىق جانە جالپىادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ التىن تورىنە ەنگىزگەن عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ ەكەندىگىن قىرعىز باۋىرلار ۇنەمى قاستەرلەپ ايتىپ جۇرەدى. جالپى، قىرعىزدار - سالت-داستۇرىنە، ءتىلى مەن دىلىنە بەرىك حالىق. ال ايىلىندا جۇگىرىپ جۇرگەن كەز كەلگەن بالانى توقتاتىپ «ماناستى» سۇراساڭىز، جوق دەگەندە ەكى شۋماعىن سۋىلداتا جونەلەدى. ىشىنە كوك ءبورىنىڭ رۋحى كىرىپ العانداي تەربەلىپ وتىرىپ جىرلايدى. كوز جۇمۋلى. اياعى تاق- تۇق جەرگە ۇرىلادى. مىنە، رۋح. تاڭعالاسىڭ. تاڭداي قاعاسىڭ. ءالقيسسا.
سونىمەن، شىڭعىستىڭ ەلى دەپ ەرەكشە تولقىپ، ماناستىڭ رۋحى دەپ ىشتەي تەبىرەنىپ، شولپان اتاعا دا جەتتىك. جاز بولعان سوڭ ىستىقكولدىڭ جاعاسىنا كەلۋشى شەتەلدىكتەر كوپ. ءبىرى ارقالانىپ كولگە بارا جاتىر، ەندى ءبىرى كۇنگە قىزدىرىنىپ ۇيلەرىنە بەتتەگەن. ال ءبىز جاياۋلاتىپ اۋەزوۆتىڭ ءۇيىن ىزدەپ كەلەمىز. الدىمەن مۋزەيگە حابارلاسىپ سۇراپ ەدىك، دۇيسەنبى كۇنى جابىق ەكەن. قازاقستاننان مۇحتار اتانى ىزدەپ كەلدى دەپ ءبىز ءۇشىن ارنايى اشاتىن بولدى («نەگە اشپاسقا؟» دەگەن وي دا جىلت ەتتى). ءدال وسى ساتتە ءبىر مارقايىپ قالعانىمىز راس. جەتەر جەرىمىز 15 مينۋتتىق جول ەكەن. مەكەنجايى - مۇحتار اۋەزوۆ كوشەسى، 3. ءار قادام باسقان سايىن جان-جاققا ەلەڭدەپ، جۇرەك ورەكپي ءتۇستى. قاي تۇستان «اۋەزوۆ» دەگەن جازۋ اتىپ شىعار ەكەن دەپ ىستىق- سۋىعىمىز باسىلماي تولقىپ كەلەمىز. مۇقاڭنىڭ ءوزى الدىمىزدان شىعارداي بۇل نە تولقىنىس دەسەڭىزشى.
ءسويتىپ، «مۋحتار اۋەزوۆ كوچوسۇ» دەگەن تاقتايشالار دا كوزگە وتتاي باسىلىپ كورىنە باستادى. اۋەزوۆتىڭ ءۇيى وسى كوشەنىڭ تۇيىقتالعان جەرىندە، دۇرىسى، باستالعان تۇسىندا (رەت سانى بويىنشا ءبىرىنشى ءۇي). جاعاجاي ماڭىنداعى كوشە قالاداعى ۇزىن كوشەلەردىڭ ءبىرى سانالادى. ءبىراق تار ءارى ىعى- جىعى قوزعالىس كوپ. ايتا كەتەيىك، ىستىقكول جاعاسىنداعى بۇل ءۇي تۋرالى العاش سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ كىتابىنان وقىپ ەدىك.
مىنە، الدىمىزدان «مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەيى» دەگەن نۇسقاۋ تاقتايشاسى كورىندى. كولگە جەتپەي سولعا بۇرىلدىق. كۇن ساۋلەسىن قالىڭ اعاش كولەگەيلەگەن كولەڭكەدە ورنالاسقان جاسىل ءۇيدىڭ الدىنان مۋزەي- كىتاپحانا قىزمەتكەرى سالامات تابىشيەۆا قۇشاق جايا قارسى الدى. اۋلا جاپ- جاسىل. زاڭعار جازۋشى ءوزىنىڭ توعىز بالاسىنا بالاپ ءوز قولىمەن وتىرعىزعان، جايىلا وسكەن توعىز قايىڭعا قاراپ، مۇقاڭا ىشتەي سالەم بەردىك. باقتا جازۋشىنىڭ ءوزى وتىرعىزعان الما اعاشتارى جەمىس سالىپتى. تولقي قول سوزىپ، سونداي ءبىر نازىكتىكپەن اعاش بۇتاقتارىن ايالاي ۇستاپ اۋەزوۆ وتىرعىزعان الماسىنان ءۇزىپ الدىق. قاسيەتتى سۋ ءىشىپ تۇرعانداي، ىشتەي كۇبىرلەپ تىلەك تىلەگەندەي ءبىر تىلسىم كۇي. مۇنداي ساتتە المانى جەۋگە دە قيمايسىڭ، ءدامىن كورۋدەن گورى اسەرى باسىم بولادى ەمەس پە؟ اربامىزعا التىن تۇسكەندەي قۋانىپ، ەكى- ءۇش تال المانى قاستەرلەپ استاناعا دا الا كەلدىك. «اۋەزوۆتىڭ ءوزى وتىرعىزعان اعاشتىڭ الماسى» دەستىك ءماز بولا.
باقتىڭ ورتاسىندا جازۋشىنىڭ 2022 -جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ارنايى بارىپ اشقان بيۋستى تۇر. ءمۇسىنشىسى - تاميلا ماماتوۆا. ايتا كەتسەك، اۆتور مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بيۋستىن جاساۋعا ەكى اي ۋاقىت جۇمساعان. سوندا ءمۇسىنشى اۋەزوۆكە نەگە قىزىققانىن ايتىپ، «ماناس ءۇشىن قارىزدارمىز» دەگەن ەدى ءبىر سۇحباتىندا. ءيا، ەسكەرتكىش- ءمۇسىن شەبەر قولدان، اقەدىل كوڭىلدەن شىققانى كورىنىپ تۇر. زاڭعار جازۋشىنىڭ كەلبەت- كەسكىنى ءدال بەرىلىپ، شىنايى بەينەلەنگەن.
كەزىندە ەڭسەلى بولعانىمەن، قازىرگى كۇنى جاتاعانداۋ كورىنەتىن ءۇي مۋزەي دەگەننەن گورى ساياجايعا ۇقسايدى. جەر كولەمى اسا ۇلكەن ەمەس. ەسىك الدىندا گاراجى بار. اۋلاسى، ءۇيى سول سالىنعان كۇيى ساقتالعان سياقتى. كىرەبەرىس ەسىگىنىڭ سول جاق ماڭدايشاسىندا بۇل ۇيدە 1959-1960 -جىلدارى قازاق جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۇرعانى، كەيىن 1970 -جىلى ءۇيدىڭ قازاق ك س ر- ىنە بەرىلگەنى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىلعان تاقتا تۇر.
ءۇي 1957 -جىلى سالىنىپتى. اۋەزوۆكە قىرعىز ۇكىمەتى الدىمەن جەر سىيلاپتى. جەردى قىرعىزستاننىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن ءوزى تاڭداپ الۋىنا بولادى. جازۋشى كوپ ويلانباي-اق وسى شولپان اتانى تاڭداپتى. قىزىعى، ول كەزدە بۇل شولپان اتا قالاسى جوق، ءبىردى-ەكىلى ۇيلەر بولماسا بوس جاتقان سۇر دالا ەكەن. اۋەزوۆ ءوزى كەلىپ، كولدىڭ كوزگە جاقسى كورىنەتىن جەرىن تاڭداپتى. ءۇيدى ءوز اقشاسىنا سالعىزعان. مۋزەي قىزمەتكەرىنىڭ ايتۋىنشا، زاڭعار جازۋشى سول كەزدە-اق شولپان اتانىڭ جاعاجايلى قالا بولاتىنىن سەزگەن. ول جىلدارى مۇنداي ءۇي - ەڭ جاقسى ءۇي بولىپ سانالعان. قالامگەر مۇندا «وسكەن وركەن» اتتى سوڭعى رومانىن جازۋدى باستادى. اۋەزوۆ ومىردەن وتكەن سوڭ ءۇي مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلىپ، كىتاپحانا- مۋزەي بولىپ اشىلادى. ءلايلا مۇحتار قىزىنىڭ باستاماسىمەن كىتاپحاناعا العاشقى 5000 دانا كىتاپ جينالعان. قازىر كىتاپ قورى شامامەن 12 مىڭنان اسادى.
«1970 -جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتباسى اقىلداسىپ، شولپان اتا تۇرعىندارىنا ارناپ مۇندا كىتاپحانا ۇيىمداستىردى. سودان بەرى ءبىز قالالىق كىتاپحانا رەتىندە جۇمىس ىستەيمىز. بۇل ءۇي وسى جىلدارى قوس حالىقتىڭ دوستىعىنىڭ رامىزىنە اينالدى. قازاق-قىرعىز جازۋشىلارى وسى ۇيدە كەزدەسەدى»، دەيدى سالامات تابىشيەۆا.
ءۇيدىڭ كىرەبەرىس كەڭ زالى، جاتىن ءۇي، جۇمىس بولمەسى، تاعى ءبىر بولمە، اسحانا، دارەتحاناسى بار. قاي بولمەگە باس سۇقساق تا، كىتاپ تولىپ تۇر. وقىرماندار كەلىپ، كىتاپ الىپ وقيدى. وقۋ زالى جوق.
«اۋلادان كىتاپحاناعا بولەك مەكەمە اشۋ كەرەك. ال ءۇي تولىعىمەن تەك مۇراجاي بولىپ تۇرسا»، دەيدى كىتاپحانا- مۋزەي قىزمەتكەرى. جازۋشىنىڭ جۇمىس بولمەسى عانا سول كۇيىندە ساقتالىپتى. توردە جازۋ ۇستەلى، جۇمساق ورىندىق، بەر جاقتا اعاشتان توقىلعان تەربەلمەلى كرەسلو، تاعى باسقا زاتتار بار. جازۋ ۇستەلى تۋرا كولگە قاراعان تەرەزەنىڭ الدىنا قويىلعان. قازىر جاڭا ۇيلەر، دەمالىس ورىندارى قاپتاپ كەتكەن، كول كورىنبەيدى، ال ول كەزدە بۇل جەردەن ايدىندى كولدىڭ كورىنىسى اشىلاتىن بولعان. بۇل بولمەگە كىرە المادىق. سول قالپىندا ساقتالعان جالعىز بولمەگە ەشكىمنىڭ كىرۋىنە بولمايدى.
كىرەبەرىس كەڭ زالدىڭ تورگى جاعى ايتماتوۆقا ارنالىپتى. «ايتماتوۆتى الەم وقيدى» دەگەن ايدارمەن شەت تىلدەردەگى كىتاپتارى، وزگە دە سۋرەتتەرى بار. بوساعا جاقتا اۋەزوۆتىڭ سۋرەتتەرى، ءتۇرلى كەزدەسۋلەر، وتىرىستار، قىرعىز جازۋشىلارىمەن باسقوسۋلاردان ەستەلىكتەر… تاعى ءبىر شاعىنداۋ بولمە قازاق دراماتۋرگياسى مەن تەاتر ونەرىنە ارنالعان. مۇندا دا ءارتۇرلى سۋرەتتەر مەن كورىنىستەر. جازۋشى ومىرىنەن سىر شەرتەر ەكسپوناتتار از ەكەنىن بىردەن بايقادىق.
ءيا، بۇل ءۇيدىڭ اۋلاسىندا تالاي رۋحاني باسقوسۋلار بولعان. اۋەزوۆ كەلدى دەگەندى ەستىگەن ساياقباي قارالايەۆ، شىڭعىس ايتماتوۆ، تۇگولباي سىدىقبەكوۆ، االى توقومبايەۆ، تەمىركۇل ۇموتاليەۆ، كۋبانىچبەك ماليكوۆ، تۋرعانبەك سۋۆانبەردييەۆ، قىمباتبەك ۋكايەۆ، ناسيردين بايتەميروۆ سىندى تۇلعالار ارنايى اتباسىن بۇرعان.
جازۋشىنىڭ حاتشىسى عازيزا بيسەنوۆانىڭ ەستەلىگىندە: «چولپون- اتاعا بارعان سايىن قىرعىزدار مۇقاڭا سىي-قۇرمەتىن كورسەتىپ قالۋعا تىرىساتىن. مۇقاڭنىڭ قىرعىز جەرىنە سوڭعى رەت بارعان ساپارىندا كوك مايسادا مال سويىپ، ەرەكشە سىي كورسەتكىلەرى كەلگەنىن بايقادىم. بۇرىن مۇنداي قوناقجايلىلىق تەك ءۇي ىشىندە عانا بولاتىن. تابيعاتتىڭ كوركەمدىگى، كوگىلدىر اسپان، كوك كول، جاسىل جاپىراقتارعا ورانعان اعاشتار، كوك شالعىن ءشوپ - مۇنىڭ ءبارى مۇقاڭا ارنالعانداي ەدى»، دەپ جازادى.
ال قىرعىز جازۋشىسى ناسيردين بايتەميروۆ بىلاي دەپ ەسكە الادى: «سۋرەتتە ەكەۋمىز دە تۇرمىز. ول قولىن سوزىپ، كولدىڭ ارعى جاعىنا وي جۇگىرتىپ تۇر. مەن ونىڭ ويىنا ەرەمىن. ونىڭ ويى كول سياقتى تەرەڭ دە، كەڭ دە، تازا دا. ونىڭ كەڭ ماڭدايى ءالى كوز الدىمدا. سول عاجايىپ ماڭداي سول كۇنگى تىنىش كولدىڭ نازىك تولقىنى، مايدا ءاجىم سەرپىلىپ، قايتادان جازىلىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. ول سەنىمەن كەزدەسىپ، سالەمىڭدى الىپ، كەتىپ قالسا، ءبىر اۋىل، ءبىر حالىق، ءتىپتى ءبىر كول بىرگە كەتكەندەي بولىپ كورىنەتىن». ءيا، ەكى جازۋشىنىڭ بۇل سۋرەتى قوناقجاي بولمەسىندە ءىلىنىپ تۇر.
بۇرىندارى مۇحتار اۋەزوۆ كىتاپحانا- مۋزەيىندە كۇزەتشى جوق، قىزمەتكەر از دەگەن اڭگىمە ءجيى ايتىلاتىن. بىلتىردان بەرى مۇندا ەكى كىتاپحاناشى، ءبىر كۇزەتشى قىزمەت ەتەدى. اپتاسىنا بەس كۇن بويى 08.30-17.30 ارالىعىندا جۇمىس ىستەيدى. جەكسەنبى- دۇيسەنبى - دەمالىس.
ەسكە سالساق، مۇحتار اۋەزوۆ قىرعىز جەرىنە العاش رەت ⅩⅩ عاسىردىڭ 1920-28 -جىلدارى بارعان. ماقساتى - «ماناس» ەپوسىنا قىزىعىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. كەيىن ول قىرعىز اقىن- جازۋشىلارىمەن جاقىن تانىسىپ، ءومىرىن ساقتاپ قالعان ىستىقكولدىك دوسى بولتۇرىك بالۋانمەن كەزدەسىپ، ساعىنىشىن تارقاتىپ، ونىڭ ۇيىندە تالاي رەت بولعان. قيىن-قىستاۋ قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە ءدال وسى بولتۇرىك بالۋاننىڭ ۇيىندە جاسىرىنعان دەسەدى. جالپى، بولتۇرىك بالۋانعا قاتىستى اڭىز- اڭگىمە كوپ ايتىلادى.
كىتاپحانا- مۋزەي قىزمەتكەرىمەن قوشتاسىپ جاتىپ: «قوناقتار كوپ كەلە مە؟» دەپ سۇرادىم. نەگە ەكەنىن قايدام، ىشتە ءبىر قورقىنىش بولدى. «ءيا، قازاقتار كوپ كەلەدى»، دەدى جىميا. شەكارا اسىپ، قىرعىزستانعا تابان تيگەننەن باستاپ تولقىعان كوڭىلدىڭ ءساتتى نۇكتەسى وسى جاۋاپ بولعان سىڭايلى. بويىمدى ماقتانىش بيلەپ، اۋەزوۆ كوشەسىنەن الىستاي بەردىك.
