قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەننىڭ دومبىرا تەكتەس مۋزىكالىق اسپابىنىڭ شىعۋ تاريحى

استانا. KAZINFORM - كەز كەلگەن مۋزىكالىق اسپاپ وزىنەن-ءوزى پايدا بولمايدى. ەرتەدەن كەلە جاتقان اڭىزى بار. بۇل اڭىز كوبىنە ميف رەتىندە جەتكەن. دەسە دە بۇل ميف سول حالىقتىڭ ءوز عۇمىرناماسى دەپ ەسەپتەلەدى.

ءبىزدىڭ تۋىستاس تۇركى حالىقتارىمەن ورتاق تاريحىمىز بار. ورتاق اڭىز بەن حيكايامىز دا ۇقساس. دەسە دە وزگەشەلىكتەر جوق ەمەس. بۇل اسىرەسە، ءداستۇرلى مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ شىعۋ تاريحىنا ۇڭىلسەك، انىق بايقالادى. ءبىر عانا شەرتپەلى (دومبىرا تەكتەس) مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ ءتۇرلى اڭىزى بار. بۇگىن سول اڭىزداردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، وقىرماندارىمىزعا ۇسىنعىمىز كەلىپ وتىر.

قىرعىزدىڭ قومىزى

اۋەلى الاتاۋ اسقان قىرعىز اعايىنداردىڭ قومىز اسپابىنان باستايىق. ەل ىشىندە كەلەسىدەي اڭىز بار دەيدى. قىرعىزدىڭ اۋىلىندا اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار سۇلۋ ءبىر قىز تۇرىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اۋىل ماڭىنان ءبىر جاس جىگىت ءوتىپ بارا جاتىپ، سۇلۋدى كورەدى. ءوزى مەرگەن اڭشى بولسا دا، قىز الدىنا كەلگەندە توسىلىپ قالادى. ايتار ءسوز تاپپاي، اۋىزىنا قۇم قۇيىلادى. باسىن سيپاي-سيپاي ءبىر بۇلاق باسىنا بارىپ ويلانادى. سول كەزدە ءبىر عاجايىپ ءۇن ەستيدى. جان-جاعىنا قاراسا ەشكىم جوق. تەك قالىڭ قامىستىڭ اراسىنان بىردەڭە جىبىرلايدى. دىبىس تا سول جەردەن شىعىپ تۇر.

جاقىنداپ قاراسا ەشكىنىڭ ىشەگى ىلىنگەن ەكەن. ابدەن كەۋىپ، جەل سوققاننان تەربەلىپ، دىبىس بەرىپ تۇر. اڭشى جىگىت ويلانىپ، «ءبىر جىرتقىش ەشكى سۇيرەپ بارا جاتقاندا، ىشەك- قارنى اقتارىلىپ قالسا كەرەك» دەپ توپشىلايدى. ەكى قولى شەبەر جىگىت سول ىشەكتى الىپ، جاقىن ماڭدا ءوسىپ تۇرعان ورىك اعاشى ءدىڭىن كوز جاس تامشىسى سياقتى كەلتىرىپ ويادى. كەيىن دايىن قالىپقا ىشەكتى بايلايدى دا قىز اۋىلىنا بارادى. سول جاساپ شىعارعان اسپابىمەن كۇي تارتىپ، ءان ايتقان جىگىتكە قىز دا عاشىق بولىپ، ءۇيلى بولعان ەكەن دەيدى.

تۇرىكمەندەردىڭ دۋتارى

تۇرىكمەندەردە دۋتار اتتى مۋزىكالىق اسپابى بار. العاشقى كۇيشىسى قوي باققان شوپان بولعان دەيدى. اڭىز بويىنشا كۇندەردىڭ كۇنىندە شوپاننىڭ ءبىر وتار قويى جوعالىپ، سونى ىزدەۋگە شىققان ەكەن. ءبىرشاما جەرگە الىستاپ كەتىپ، ءبىر اۋىلعا جەتەدى. جاقىنداپ قاراسا بۇل قاراقشىلار اۋىلى ەكەن. وتار قويى دا وسى جەردە جايىلىپ ءجۇر. «بىتكەن جەرىم وسى، باس امان بولعاندا قايتايىن» دەپ بۇرىلا بەرگەندە، بىرەۋ جەلكەسىنەن ۇرىپ جىبەرەدى.

ەسىڭ جيسا قالىڭ قاراقشىنىڭ ورتاسىندا جاتىر ەكەن. «نەڭدى جوعالتتىڭ؟» دەگەن باسشىسىنىڭ سۇراعىنا شوپان ءمان-جايىن ايتادى. باسشىسى قارقىلداپ كۇلىپ، ءبىر قورانىڭ ىشىنە قاماپ قويۋدى بۇيىرادى. كەيىن الگى وتاردان ءبىر قويدى الىپ، قورا ەسىگىن اشىپ، «ىزدەگەنىن وسى بولسا، مىنە» دەپ قويدىڭ ءىشىن پىشاقپەن قاق جارىپ، شوپانعا لاقتىرىپ جىبەرەدى. ىشەك- قارىن جان- جاققا شاشىراپ قالا بەرەدى.

بىرنەشە كۇن وتەدى. ءبىر بۇرىشقا ءىلىنىپ قالعان قويدىڭ ىشەگىنەن جەل سوقسا دىبىس شىعا باستايدى. شوپان تاڭ- تاماشا. قورانىڭ ىشىندە جاتقان ءبىر ۇزىنشا اعاشقا بايلاپ، قولىمەن قاعىپ كورەدى. ىشەكتى قاتتىراق بايلاسا دىبىس تا وزگەرەتىنىن تۇسىنەدى. وسىلايشا بىرنەشە ساعاتتا قولدىڭ يكەمىنە كەلتىرىپ الادى.

كەشكىسىن اۋىل كۇزەتى ءوز باسشىسىنا بار جاعدايدى بايانداپ بەرەدى. باسشى بارىپ كورسە، قورادان شىنىمەن دە اسەم اۋەن شىعىپ جاتىر ەكەن. شوپاننىڭ ونەرىنە ريزا بولىپ، ءوزىن بوساتىپ، وتارىن دا قايىرىپ بەرىپ، امان-ەسەن اۋىلىنا دەيىن اپارىپ تاستاعان دەيدى. كەيىن بۇل اسپاپ تۇرىكمەندەردىڭ اراسىندا دۋتار دەپ اتالىپ كەتسە كەرەك.

وزبەكتىڭ دۋتارى

وزبەك حالقىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى - دۋتار. اڭىز بويىنشا ءاندىجاندا ورىك باعى بار ەكەن. كوكتەم كەلىپ، گۇلدەپ جاتقان ۋاقىتتا باقتىڭ ءبىر شەتىندە جالعىز تۇت اعاشى بولسا كەرەك. سول اعاش جان-جاعىنا قىزىعىپ، قىزعانا قارايدى ەكەن. باسقا اعاشتار جايقالىپ تۇر، ەتەگىندە ءوسىپ تۇرعان گۇلدەر دە اسەم. بۇنىڭ ءبارى دە تۇت اعاشى تامسانىپتى. «ءبىزدىڭ دە جايقالاتىن كەزىمىز كەلەر» دەپ ءۇمىتىن ۇزبەپتى.

ۋاقىتى كەلگەندە تۇت اعاشى دا بۇرشىك جارىپتى. «مىنە، مەنىڭ دە ۋاقىتىم كەلدى» دەي بەرگەندە، باعبان كەلىپ، جىبەك قۇرتتارىنا دەپ تۇت اعاشتىڭ بۇتاقتارىن كەسىپ الىپ كەتەدى.

كۇز كەلگەندە باعبان ۇڭىرەيىپ تۇرعان تۇت اعاشىن كورىپ، وتىنعا جارايدى دەپ شاۋىپ الادى. ەرتەڭىندە باعباننىڭ ۇيىنە ءبىر شەبەر كەلگەن ەكەن. ول مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءتۇر- ءتۇرىن جاساپ جۇرسە كەرەك. وتىنعا دەپ قويعان اعاشتار ىشىندە، باياعى تۇت اعاشىنىڭ ءدىڭىن كورىپ، «ءاي، دوسىم، مەن اعاشتى جاقسى تانيتىنىمدى بىلەسىڭ عوي، مىنانى مەن الىپ كەتەيىن» دەيدى. باعبان دا سوزگە كەلمەيدى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن شەبەر ويلانىپ، تۇت اعاشىن ويىپ-ويىپ، وعان جىبەك جىپتەرىن تاعادى. سول كۇننەن باستاپ وزبەكتىڭ دۋتارى دۇنيەگە كەلسە كەرەك.

التاي حالىقتارىنىڭ توپشۋۋر اسپابى

ءدىنى بولەك بولسا دا، ءتۇبىمىز ءبىر التاي حالىقتارىندا دا توپشۋۋر دەيتىن دومبىرا تەكتەس مۋزىكا اسپابى بار. وزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، العاشقى توپشۋۋردى تاۋدا قالعان ىزدەن جاساپ السا كەرەك. ال ول ءىز قالۋىنىڭ اڭىزى دا بار.

ەرتەدە التايدا ەكى باتىر ءومىر ءسۇرىپتى. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى تاۋدى مەكەن ەتىپتى. اراسىن اعىنى قاتتى وزەن ءبولىپ تۇرعان. بىرەۋىنىڭ تاۋى بيىكتەۋ ەكەن. سوندىقتان الاسا تاۋداعىسى ءاردايىم قىزعانىشپەن قاراسا كەرەك. سول ءۇشىن ءار كەز جانجالداسىپ تۇرىپتى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە ەكەۋى ورتاق مامىلەگە كەلىپ، «ەكى تاۋ اراسىنان كوپىر سالايىق، ارالاسىپ تۇرعانىمىز وزىمىزگە جاقسى، ال بيىك تاۋدىڭ يەسىن انىقتاۋ ءۇشىن ءبىر شارت جاساسايىق» دەپ كەلىسەدى. شارت بويىنشا، قايسى ءبىرىنشى سويلەپ قويسا، سول ۇتىلاتىن بولادى.

كوپىر سالىنىپ بىتۋگە شاق قالعاندا، قالىڭ نۋ اراسىنان ءبىر ايەلدىڭ داۋىسى شىعادى. ول كۇي تارتىپ، ءان سالىپ وتىرعان ەكەن. ايەلدىڭ داۋىسىنا تامسانىپ، ءۇن شىعارماۋ شارتىپ ۇمىتىپ، ءبىر باتىر «اسەم داۋىسىن-اي» دەپ قويىپتى. سول كەزدە ۇتىلعانىن ءبىر-اق سەزەدى دە «ايتەۋىر ۇتىلدىم عوي، مىنا سۇلۋ كىم بولدى ەكەن؟» دەپ قالىڭ اعاش اراسىنا ۇمتىلادى. ايەلگە جاقىنداي بەرگەندە اۋا رايى كىلت بۇزىلىپ، نايزاعاي ويناي باستايدى. ايەل دە ورنىنان تۇرىپ، قولىنداعى مۋزىكا اسپابىن جارتاسقا ءبىر ۇرىپ، عايىپ بولىپ كەتەدى.

كەيىنگى التايعا كەلگەن جۇرت وسى جارتاستاعى ءىزدى كورىپ، سوعان ۇقساتىپ جاڭا مۋزىكا اسپابىن جاساپ شىعارعان دەيدى. اسپاپتىڭ اتىن ءوز تىلدەرىندە «ۇرۋ» جانە «شەرتۋ» سوزدەرىن قوسىپ، توپشۋۋر دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.

رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇيشى

«ايقىن» گازەتى