قىرعي-قاباق سوعىس پەن ج ە ك: قازاقپارات 70 جىل بۇرىن نە جايىندا جازدى
استانا. KAZINFORM - اگەنتتىكتىڭ 105 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ماتەريالدار توپتاماسىن جالعاستىرامىز. وسى ورايدا، مۇراعات دەرەكتەرىنەن 1953 -جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ سۆەردلوۆ اۋدانىنا قاراستى «ترۋد پاحاريا» كەڭشارىندا سۋ سورۋ ءۇشىن جەل قوزعالتقىشىنىڭ ورناتىلعانى تۋرالى اقپارات اگەنتتىك تاسپاسى ارقىلى بۇكىل رەسپۋبليكاعا تاراعانى جايلى جازبا تابىلدى.
مۇراعاتتا تاسپالانعان تاريح
قازاقپارات عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى. بۇل رەتتە اگەنتتىكتىڭ ءار جىلدارى ءتۇرلى اتاۋمەن جۇمىس ىستەگەنىن اتاپ وتكەن ورىندى. ناقتىراق ايتقاندا، اگەنتتىكتىڭ نەگىزگى سۇلباسى 1920 -جىلدىڭ تامىز ايىندا رەسەي تەلەگراف اگەنتتىگىنىڭ ورىنبور- تورعاي بولىمشەسى رەتىندە قۇرىلدى. ال 1937 -جىلى اتاۋى قازتاگ بولىپ وزگەرىپ، تاسس قۇرامىندا جۇمىس ىستەدى.
العاشقى جىلدار جانتۇرشىلەرلىك وقيعالارعا تولى بولدى. ازاماتتىق سوعىستان باستالىپ، اشارلىق، ۇجىمداستىرۋ، قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىنا ۇلاستى. ودان كەيىن فاشيزممەن كۇرەس باستالدى. تەك 50-جىلدارى عانا كەڭەستەر ەلى اياعىن نىقتاي باستادى. جۇمىسشىلار مەن شارۋلار مەملەكەتتى الەمدىك توڭكەرىس يدەياسىن «تاريح شولانىنا» جىبەرىپ، الەممەن بايلانىس ورناتۋعا تىرىستى. بۇل دا وڭايعا سوعا قويعان جوق. 1952-1953 -جىلدارى الەمدى بولىسە الماعان بۇرىنعى وداقتاستار اراسىندا جاڭا الەمدىك سوعىس قاتەرى ەلەس بەردى. كورەيا مەن ۆەتنامدا ءورت وتى تۇتانىپ، ەۋروپادا بولشەكتەۋ ءجۇرىپ جاتتى. مۇنىڭ ءبارى اقپاراتتىق سوعىسپەن ۇشتاسا ءتۇستى. سول كەزەڭدە امەريكالىق جۋرناليستىڭ ستاليننەن سىرتتاي العان سۇحباتىنىڭ ءوزى تالاي جايتتى اڭعارتسا كەرەك.
«الەم ءۇشىنشى الەم سوعىسىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرعانى راس پا؟» دەگەن ساۋالعا ستالين قىسقا عانا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ال «كاپيتاليستىك جانە كوممۋنيستىك جۇيە قاتار ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن ساۋالعا «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرە كەلە، ونىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋ جانە مۇددەلەرىنە قۇرمەت كورسەتۋ جاعدايىندا عانا مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرتەدى.
ك س رو مەن ا ق ش تەكەتىرەسى ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك پەن قارۋ-جاراق جارىسىنىڭ جاڭا شەگىنە جەتەلەدى. كەڭەس وداعى بۇكىل الەمگە دامۋدىڭ باتىستىق مودەلىنىڭ «توزىعى جەتكەندىگىن» دالەلدەپ، ءوزىنىڭ جەتىستىكتەرىن پاش ەتۋگە تىرىستى. ەلدىڭ ىشىندە اۋقىمدى قۇرىلىستار مەن تابيعاتتى تۇرلەندىرۋ ءداۋىرى باستالدى. بۇل جايت بۇگىنگە دەيىن سان الۋان سۇراقتىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولىپ تۇر. ءبىز «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ سيفرلىق مۇراعاتىنا سۇيەنە وتىرىپ، 1952-1953 -جىلدارى قازتاگ-تىڭ ىرىكتەلگەن اقپاراتتىق ماتەريالدارى مەن فوتو جىلناماسىن جاسادىق.
الىپ قۇرىلىس ءداۋىرى
سونىمەن، وسىدان 70 جىل بۇرىن قازاقستان قالاي ءومىر ءسۇردى؟ سول ۋاقىتتا باسپا سوزدە حالىقارالىق ىستەر، كورەيا مەن ۆەتنامداعى سوعىس، حادەرابادتاعى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ باسسىزدىعى، ارينە سونىمەن قاتار بۇكىلوداقتىق قۇرىلىس بارىسى جايلى ءجيى جازىپ تۇردى. قازتاگ بۇلاردان بولەك رەسپۋبليكانىڭ كاسىپورىندارى، مادەنيەتى مەن سپورتى جايىندا دا ماقالالار بەرىپ وتىردى.
اقپاراتتىق ماتەريالدار مەن فوتولاردىڭ ءبىرازى قوعامدا وقىرمان مادەنيەتىن ىلگەرىلەتۋگە، جاڭا بىلىمگە ۇمتىلۋعا، جۇمىسشى ادام مارتەبەسىن كوتەرۋگە ارنالدى.
1952 -جىلدىڭ 4-قاڭتارىنداعى جازبادا پەتروپاۆلداعى كىتاپ دۇكەنىنىڭ جازىلىم باسىلىمدارى بولىمىندە ساتىپ الۋشىلاردىڭ ۇنەمى كوپ بولاتىندىعى اتاپ كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار جازىلۋشىلارعا جاڭا كىتاپ بەرىپ جاتقان ساتۋشى ف. سالاۋتدينوۆانىڭ (سول جاقتا) سۋرەتى قوسا ۇسىنىلعان.
اقتوبە وبلىسىندا قىزىق وتاۋعا قىزمەت كورسەتەتىن جىلجىمالى كىتاپحانا جەلىسى قۇرىلدى.
مادەنيەت قايراتكەرلەرى ماراپاتتالدى. 1952 -جىلدىڭ 6-قاڭتارىندا قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسى جامبىل اتىنداعى ەكىنشى سىيلىقتى - 10 مىڭ رۋبلدى اقىن حاميت ەرعاليەۆكە «ءبىزدىڭ اۋىلدىق قىزىق» پوەماسى ءۇشىن، ال اباي اتىنداعى ءۇشىنشى سىيلىقتى - 10 مىڭ رۋبلدى اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆكە «جاساۋىل قىرعىنى» پوەماسى ءۇشىن بەرىلگەنى تۋرالى اقپارات شىقتى.
ءدال سول ۋاقىتتا الماتىنىڭ بيىك تاۋلى مۇز ايدىنىندا قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسى جۇلدەسىنە ارنالعان جارىسقا كەڭەس وداعىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن سپورتشىلار جينالدى.
سول جىلدىڭ 11-قاڭتارىندا قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كاسپييماڭى كەشەندى ەكسپەديتسياسى ستالينگراد سۋلاندىرۋ ارناسى ايماعىندا سۋ شارۋاشىلىعى ءىس-شارالارىن جوبالاۋ ءۇشىن التى مىڭعا جۋىق توپىراق، گيدروحيميالىق جانە توپىراق تالداۋىن جۇرگىزگەنى تۋرالى قىزىقتى جازبا جاريالاندى.
ەدىل-دون كەمە ءجۇزۋ ارناسى جوباسىنان شابىتتانعان وداق باسشىلىعى باتىس قازاقستاندى سۋلاندىرۋ ءۇشىن ەدىلدى بۇرۋدى جوسپارلادى. ءبىراق بۇل ءۇستىرتىن جوبا بولىپ شىقتى جانە ورىندالمادى.
1952 -جىلى قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسى شىعارعان «قازاقستاننىڭ فيزيكالىق گەوگرافياسى تۋرالى وچەركتەر» كىتابىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «تابيعاتتى وزگەرتۋدىڭ وراسان زور جوسپارى جانە ەلىمىزدىڭ پارتياسى مەن ۇكىمەتى قابىلداعان، قازىر، ونىڭ ىشىندە قازاقستان اۋماعىندا تابىستى ىسكە اسىرىلىپ جاتقان كوممۋنيزمنىڭ ۇلى قۇرىلىستارى تۋرالى شەشىمدەر سۋ رەسۋرستارىن زەردەلەۋ مەن پايدالانۋعا وزگە كوزقاراستى تالاپ ەتەدى. ك س ر و-نىڭ ەۋروپالىق اۋماعىنىڭ وڭتۇستىك- شىعىس بولىكتەرىندە جانە سولتۇستىك- باتىس قازاقستاندا تابيعاتتى وزگەرتۋدىڭ ستاليندىك جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا بايلانىستى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ ءشولدى- دالا جانە ءشولدى كەڭىستىكتەرىن سۋلاندىرۋ، جاساندى سۋارۋ جاعدايلارىن كەڭەيتۋ جانە جاقسارتۋ، جاڭا سۋ جولدارىن قۇرۋ پروبلەمالارىن ازىرلەۋ زور ماڭىزعا يە. وسىعان بايلانىستى قازاقستان ءۇشىن ستالينگراد سۋ تورابىنىڭ قۇرىلىسى ەرەكشە ماڭىزدى. ونىڭ نەگىزىندە باتىس قازاقستان جانە گۋريەۆ وبلىستارىنىڭ ەداۋىر اۋماقتارىن سۋلاندىرۋ جانە سۋارۋ جوسپارلانعان».
وسىناۋ ۇيعارىمى جاعىنان اۋقىمدى جوبا ۇزاق ۋاقىت بويى ساياساتكەرلەرگە مازا بەرمەدى. ەگەر ستالين 1953 -جىلى قايتىس بولماعاندا، تابيعاتتى بۇلاي وزگەرتۋدىڭ ءتۇبى نەگە الىپ كەلەرىن كىم ءبىلسىن... ويتكەنى، ارال تەڭىزىنە قاراساق تا مۇنداي جوسپاردىڭ نەگە اپارارى تۇسىنىكتى. ايتپاقشى، سول كىتاپتا اۆتورلار سىرداريامەن جەتەتىن جىلىنا 22 ميلليون تەكشە مەتر سۋدىڭ از عانا بولىگى سۋارۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىنىن زور وكىنىشپەن اتاپ وتەدى.
- تاياۋ جىلدارى جاعداي قاتتى وزگەرەدى... سىرداريا سۋى ايتارلىقتاي كوپ دەڭگەيدە سۋارۋعا جانە ەنەرگەتيكالىق قاجەتتىلىككە قولدانىلاتىن بولادى، - دەپ اتاپ وتەدى اۆتورلار.
الايدا، ودان كەيىنگى جاعدايدىڭ نە بولعانىن بىلەمىز. ارالدى قۇتقارۋعا تۋرا كەلدى. ال سىرداريا وزەنى سۋالىپ، كەيبىر جەرلەرىن كەشىپ وتۋگە بولادى.
يدەولوگيا جانە جۇمىسشى ادام مارتەبەسى
وداقتا يدەولوگياعا باسىمدىق بەرىلدى. 1952 -جىلى 18-قاڭتاردا لەنيننىڭ شىعارمالارى قازاق تىلىنە اۋدارىلاتىنى تۋرالى جازبا شىقتى.
1952 -جىلى 31-شىلدەدە الماتى كينوستۋدياسى قازاق تىلىنە دۋبلياجدالعان «ۇمىتىلماس 1919 -جىل» فيلمى رەسپۋبليكا ەكرانىنا شىعارىلعانى حابارلاندى.
كەڭەستىك باسپا سوزدە ەڭبەك ادامدارى كۇن سايىن ماداقتالدى. الدىڭعى قاتاردا بولۋ زور قۇرمەت سانالدى. ماسەلەن، 1952 -جىلى 20-قاڭتاردا قازتاگ بالقاش مىس بالقىتۋ زاۋىتى بايىتۋ فابريكاسىنىڭ ەڭ ۇزدىك جىكتەۋىشتەرىنىڭ ءبىرى جۇماش بيگاشيەۆتى فوتو جىلناماسىندا جارىققا شىعاردى.
سول جىلى 5-اقپاندا وسكەمەن گەس قۇرىلىسىندا جانقيارلىقپەن ەڭبەك ەتكەن ج. كارىمبايەۆ باستاعان بەتونشىلار بريگاداسىنىڭ سۋرەتى جاريالاندى.
«ستاحانوۆشىلار كۇن سايىن تاپسىرمالاردى 20-50 پايىزعا اسىرا ورىندايدى».
1952 -جىلى 20-اقپاندا قاراعاندى كومىر كەنىشى شاحتەرلەرىنىڭ قالاي جارىساتىنى تۋرالى اقپارات تارادى: «جارىستا تورەبەك قۇمكەنوۆ جوعارى كورسەتكىشكە قول جەتكىزدى. ول ءبىر اۋىسىمدا ەكى نورما ورىندايدى»، - دەپ حابارلادى اگەنتتىك.
ءبىر تاڭقالارلىعى، سول جىلدارى شالعايداعى جايلاۋدا مالدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەل ەنەرگياسىن پايدالانۋدى ۇسىنعان ونەرتاپقىشتار بولدى.
بۇكىل رەسپۋبليكاعا جامبىل وبلىسىنىڭ سۆەردلوۆ اۋدانىنا قاراستى «ترۋد پاحاريا» كەڭشارىنىڭ اتى تارادى. وندا فەرمالاردىڭ بىرىندە سۋ بەرۋ ءۇشىن جەل قوزعالتقىشى ورناتىلدى.
پاۆلودار متس مەحانيزاتورلارى كەڭشارلاردا ءۇش جەل قوزعالتقىشىن ورناتتى.
كەلەسى - 1953 -جىلدىڭ 30-مامىرىندا قازاق اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيكالاندىرۋ جانە ەلەكترلەندىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەل قوزعالتقىشىن قۇراستىرعانىن حابارلادى.
- ول 30 مەتر تەرەڭدىكتەن ساعاتىنا ءبىر جارىم تەكشە مەترگە دەيىن سۋ سورادى. جەل قوزعالتقىشى جەتى توراپتان تۇرادى، جەگىن مالمەن وڭاي تاسىمالدانادى، - دەلىنگەن حابارلامادا.
الەۋمەتتىك اسپەكت
سول ۋاقىتتاعى ماتەريالداردى تالداۋ بىلىمگە، جۇمىسشى كادرلاردى قالىپتاستىرۋعا، ەڭبەك ادامىنا قانشالىقتى كوڭىل بولىنگەنىن بايقاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
1952 -جىلدىڭ 1-اقپانىندا وسكەمەن مىرىش زاۋىتىنىڭ جۇمىسشىلارى، ينجەنەرلەرى جانە قىزمەتشىلەرى بالالارىنىڭ كوپشىلىگى مۋزىكا مەكتەبىندە وقيتىنى تۋرالى اقپارات بەرىلدى. (سۋرەتتە: ەلەكتريكتىڭ قىزى ريمما وحوتنيكوۆا ساباقتا).
1953 -جىلى 28-اقپاندا قاراعاندىنىڭ ءۇش مىڭنان استام شاحتەرى سول جىلى ەلىمىزدىڭ شيپاجايلارىنا بارۋى كەرەك ەكەندىگى حابارلاندى.
1953 -جىلى 8-ساۋىردە كوركەمونەر سۋرەتشىلەرىنىڭ ستۋدياسى جۇمىس ىستەگەن كيروۆ اتىنداعى قاراعاندى شاحتاسىنىڭ كلۋبى تۋرالى ايتىلدى. ماتەريالدا ونداعان شاحتەردىڭ دارىنىن شىڭدايتىندىعىنا ءمان بەرىلگەن: «ۇيىرمەنىڭ بەس قاتىسۋشىسى قازىرگى ۋاقىتتا ونەر مەكتەپتەرىندە وقيدى».
1952 -جىلعى 13-ماۋسىمدا جاريالانعان «ەڭبەكشى دەپۋتاتتاردىڭ وبلىستىق كەڭەسى سەسسياسىندا» دەلىنگەن اقپاراتتا شىعىس قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋدىڭ دامۋى تۋرالى باياندالدى.
- مىندەتتى جەتى جىلدىق وقىتۋ تابىستى جۇزەگە اسىرىلۋدا. قازىر وبلىستا ءجۇز مىڭنان استام بالا وقيتىن 800 مەكتەپ بار، - دەلىنگەن اقپاراتتا.
ال 1952 -جىلعى 8-تامىزداعى «اۋىل مەكتەبىنەن جوعارى وقۋ ورنىنا» دەلىنگەن اقپاراتتا قىزىلوردا وبلىسى اۋىلدارىنىڭ ورتا مەكتەپتەرى تۇلەكتەرىنىڭ جوعارى بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى تۋرالى ايتىلدى.
- تەك قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا بيىل 400 گە جۋىق ادام قابىلدانادى... اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ 500 تۇلەگى ماسكەۋ، لەنينگراد، تاشكەنت، الماتى جانە باسقا قالالاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ەمتيحاندارىن تاپسىرۋعا اتتان، - دەلىنگەن حابارلامادا.
كورىپ وتىرعانىڭىزداي، سوعىستان كەيىن حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرگەن كوپتەگەن قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ اتى-ءجونى تاريحتا ساقتالىپ قالعان.
ايتا كەتەيىك، 2025 -جىلى 13-تامىزدا ەلىمىزدەگى ەڭ كونە مەديارەسۋرستاردىڭ ءبىرى - Kazinform حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگىنە 105 جىل تولادى.
اۆتور
مارلان جيەمباي
