قىراندى قولعا ءتۇسىرۋ تاسىلدەرى

استانا. قازاقپارات - قازاق بۇركىتتى: «قۇستىڭ تورەسى»، - دەپ اسپەتتەگەن. ونى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ سان قيلى ايلا-تاسىلدەرىن بىلگەن.

اتاپ ايتقاندا: كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە سالماعى جەڭىل ادامدى تاڭىپ-بايلاپ، وعان ارقان تاعىپ بيىك قۇزدا ورنالاسقان بۇركىتتىڭ ۇياسىنا توبەدەن سالبىراتىپ ءتۇسىرۋ ارقىلى بالاپانىن الۋ، تور قۇرۋ ارقىلى ءتۇز بۇركىتىن ۇستاۋ، توياتتاعان بۇركىتتى اتپەن باستىرمالاتىپ قۋىپ ۇستاۋ، قاقپان نەمەسە تۇزاق قۇرىپ قولعا تۇسىرۋ، جەمتۇزاق قۇرۋ، سۋسوقتى قۇستى قۋىپ ۇستاۋ، قولبالا مەن ءتۇز بۇركىتىن شەڭگەلدەستىرىپ ۇستاۋ، شىراق جاعىپ نەمەسە جابا توقىپ ۇستاۋ سياقتى كوپتەگەن ءادىس-تاسىلدەرى بار.

ۇيادان بالاپان الۋ. بۇل ەڭ كوپ تاراعان ءادىس. ونىڭ ءبىر ءتۇرى جوعارىدا ايتقانىمىزداي كەرەگەگە ادام تاڭىپ ۇياعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ىسكە اسادى. ەكىنشىسى، قۇس ۇيا سالعان اۋماقتىڭ ىڭعايىنا قاراي بەلىنە ارقان بايلاپ، ۇياعا ادام ءتۇسىرىپ بالاپان الۋعا دا بولادى. ول ءۇشىن جەلسىز تىمىق كۇن تاڭدالادى، ءارى وتە ەپتى ادام ۇياعا تۇسەدى. ارقان بايلاپ تۇسكەندە ونىڭ تومەنگى ۇشىنداعى ادام اينالىپ كەتپەس ءۇشىن قولىنا قىسقا باقان ۇستاتىپ قويادى. ۇياعا ءتۇسۋشى ادام بالاپاندى وراپ قۇنداقتاپ الىپ شىعادى. قازاق ۇيادان الىنعان قۇستى «قولبالا» دەپ اتايدى.

ۇياداعى بالاپاندى ۇركىتىپ ۇستاۋ. بۇل ءتاسىلدى قولدانۋ ءۇشىن بالاپاننىڭ قاناتى قارايىپ، مارقايعان كەزىن كۇتۋ كەرەك. سول ساتتە توبەدەن ارقانعا بايلاپ، بالاپاندى شوشىتىپ-ۇركىتەتىن زاتتار تۇسىرەدى. ول كوبىنەسە سالدىرلاعان ىدىس-اياق، جەڭىل تەمىر-تەرسەك بولىپ كەلەدى. تەمىر-تەرسەكتىڭ سالدىر-كۇلدىرىنەن ۇرىككەن بالاپان ۇيادان قۇلاپ ۇشادى. ونى ەتەكتە، ياعني تومەندە كۇتىپ تۇرعان ادامدار ۇستاپ قۇنداقتاپ الادى. ەگەر دە بالاپان تىم جاس بولسا، سول ماڭداعى ادام اياعى جەتەرلىك بيىككە جاڭادان ۇيا سالىپ، بالاپاندى اياعىنان ارقانداپ تاستاپ قويادى. ۇياباسار اناسى بالاپانىن تاۋىپ اسىراي بەرەدى. بالاپان قارا قاناتتانعان تۇستا ەن سالىپ، يەلىك ەتكەن ادام الىپ كەتەدى. مۇنداي جاعدايدا قۇسبەگىلەر بالاپاندى قاناتى قارايعانعا دەيىن ماڭىندا كۇزەتىپ قونىپ جۇرەدى.

شىراق جاعىپ ۇستاۋ. ول ءۇشىن ايسىز قاراڭعى تۇندە قوناعىندا ۇيىقتاپ وتىرعان ءتۇز بۇركىتكە اسا ەپتىلىكپەن دىبىس شىعارماي تاياپ كەلىپ، قولداعى ۇزىن سىرىقتىڭ ۇشىنا وتكىر شىراق جاعىپ ۇيقىلى بۇركىتتىڭ كوزىنە ۇستايدى. بۇركىت ەسىن جيا الماي وتىرىپ قالعان ساتتە موينىنا قۇرىق سالىپ ۇستاپ الادى.

تور قۇرۋ ءادىسى. بۇل وتە كەڭ تارالعان ءتاسىل جانە تور قۇرۋدىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار. تور اسپانداعى قۇسقا ايقىن كورىنەتىن اشىق، ۇرىمتال جەرگە قۇرىلادى. تورعا بۇركىتتىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەيتىندەي بەرىك، ءارى جىڭىشكە ءجىپ تاڭداپ الىنادى. توردىڭ كولەمى: بيىكتىگى - 1-2 قۇلاش، شەڭبەرلەنگەن تۇردە ديامەترى - 10-15 قۇلاش بولادى. ىشىنە ءتىرى اڭ-قۇستى بايلاپ قويادى. تاجىريبەلى قۇسبەگىلەر كوبىندە قۇزعىندى توردىڭ ىشىنە بايلايدى. سەبەبى، قۇزعىن بۇركىتتىڭ ۇياسىنا ءتۇسىپ، جۇمىرتقاسىن تەسىپ، سارى ۋىزىن ءىشىپ كەتەتىندىكتەن ەكەۋى ءبىر-بىرىنە وتە ءوش كەلەدى. ءارى قۇزعىن اشتىققا شىدامدى، ۇزاق ۋاقىت بايلاۋلى كۇيىندە تۇرا بەرەدى. سوناۋ بيىكتەن جەردەگى قۇزعىندى كورگەن بۇركىت شۇيىلەدى، سول كەزدە قۇزعىن جانۇشىرا دالپىلداپ توردىڭ ىشىندە قاشادى. قۇزعىندى شۇيمەككە ءتونىپ كەلگەن بۇركىت تورعا شىرمالىپ ۇستالادى. تورعا شىرمالعان بۇركىتتى جازىپ الۋ ءۇشىن دە ەپتىلىك قاجەت. ونىڭ قانات-قۇيرىعىن سىندىرىپ الماي وتە ەپپەن قيمىلداعان دۇرىس. سونداي-اق بۇركىت پەن ۇكى ءبىر-بىرىنە ءوش بولعاندىقتان تورعا ۇكىنى بايلايتىن قۇسبەگىلەر دە كەزدەسەدى.

قاقپان قۇرىپ ۇستاۋ. ۇساق اڭدارعا (سۋىر، تۇلكى، تاراققۇيرىق ت.ب.) ارنالعان قاقپانىڭ سەرىپپەسىن بوستاۋ ەتىپ، (قىراننىڭ اياعىن قيىپ كەتپەس ءۇشىن) قاندى اۋزىنا جۇمساق زات (كيىز، ماتا) وراپ بيىك جەرگە قۇرادى دا، قاقپاننىڭ ماڭىنا جەم تاستاپ، قاسىنا سارشا، قىرانقارا، كەزقۇيرىق سياقتى بۇركىت تەكتەس قۇستاردى بايلاپ قويادى. ول قۇستاردىڭ الدىنداعى جەمدى جۇلمالاپ جەپ وتىرعانىن سوناۋ بيىكتەن كوزى شالعان بۇركىت ىركىلمەي كەلىپ جەمگە (قاقپانعا) تۇسەدى. كەيبىر جاعدايدا قۇسبەگىلەر ءتۇز بۇركىتىنىڭ جەپ وتىرعان جەمىن كورسە ونى ۇركىتىپ جىبەرىپ جوعارىداعىداي قاقپان قۇرىپ كەتەدى. تاستاپ قاشقان ولجاسىنا قايتا ورالعان بۇركىت قاقپانعا تۇسەدى. بۇل ءتاسىلدى قۇسبەگىلەر «جەمتىك ايىرۋ» دەپ اتايدى.

بۇركىتتى توياتتاتىپ ۇستاۋ. كانىگى قۇسبەگىلەر بۇركىت ءجيى كورىنەتىن اۋماققا ارنايى جەمتىك تاستايدى. جەمتىكتى تاستاۋ ءۇشىن دە جەردىڭ ىڭعايى تاڭداپ الىنادى. ءبىر جاعى جازىق، كەلەسى جاعى ورلەۋىت بولۋى كەرەك. اش بۇركىت جەمتىككە ءتۇسىپ، ابدەن تويعان كەزدە ۇشقىر جۇيرىك اتتى ازىرلەپ دايىن وتىرعان قۇسبەگى ەڭىس جاقتان كەلىپ، تۇرا ۇمتىلادى. توياتتاعان قۇس ورلەۋىت جاققا قاراي ۇشا الماي قاناتى دالپىلداپ جەر باۋىرلاپ قاشادى. سول كەزدە قۋىپ جەتىپ ۇستاپ الادى. سول سياقتى كەيبىر بۇركىتشىلەر دالاعا كەسەك-كەسەك ەت تاستاپ، ونىڭ ىشىنە جۇمىر تاس سالىپ قويادى. ەتتى كورگەن بۇركىت كوكتەن شۇيگىپ كەلىپ، جاعالاي قىلعىتادى. تاس تولى ەت قۇستىڭ اسقازانىن كەرىپ ۇشا الماي قالادى. كانىگى قۇسبەگىلەر قۇستى ۇستاپ العان سوڭ، ىشىندەگى تاستى ءادىس قولدانىپ قايتادان قۇستىرىپ تاستايدى.

جەم تۇزاق قۇرۋ. ولگەن مالدىڭ ويىندى ەتىن سىلىپ الىپ، ونى جىڭىشكە جىپپەن وراپ دومالاقتايدى. ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن قازىققا بايلاپ تاستايدى. اش بۇركىت الىستان كەلىپ دومالاق ەتتى جۇتىپ جىبەرەدى. اسقازانعا تۇسكەن جۇمىر ەتتىڭ قازىققا بايلانعان ءتۇبى بۇركىتتى ۇشىرماي ۇستاپ قالادى.

جابا توقىپ ۇستاۋ. بۇل ءتاسىلدى جازىق ولكەنىڭ قۇسبەگىلەرى كوپ جاسايدى. ويتكەنى، بۇركىت جازىق جەرگە قونا بەرمەيدى، سول سەبەپتەن قۇسبەگىلەر دالا بۇركىت كوپ جۇرەتىن اۋماققا بيىك وبا (تاس ءۇيىپ) تۇرعىزادى. وعان بۇركىت مىندەتتى تۇردە كەلىپ قونادى. سول وبانىڭ قاسىنا كيىزدەن ۇيشىك تارىزدى جابا جاساپ، ىشىنە قويان نەمەسە تۇلكىنىڭ كۇشىگىن بوس قويادى. ونى كورگەن بۇركىت جابانىڭ اشىق توبەسىنەن ءتۇسىپ اڭدى ۇستايدى. سول ساتتە ارنايى جىپتەر بوساپ، جابا قۇستىڭ ۇستىنە قۇلاپ، باسىپ قالادى.

شەڭگەلدەستىرىپ ۇستاۋ. ءتۇز بۇركىتى كورىنگەن كەزدە قولعا ابدەن ۇيرەنگەن قولبالا بۇركىتتىڭ شەڭگەلىنە تۇسپەيتىندەي ەتىپ جەم بايلاپ، قاتار ۇشىرادى. قولبالا ءوزىنىڭ تەكتەسىمەن جۇپتاسىپ ۇشۋ ءۇشىن قاسىنا بارادى. سول كەزدە تۇزدە جۇرگەن اش بۇركىتتىڭ كوزى قولبالانىڭ اياعىنداعى جەمگە تۇسەدى. ەكى قۇس شەڭگەلدەسىپ ءبىرىن-ءبىرى سۇيرەپ جەرگە قونادى. سول ءساتتى اڭدىپ وتىرعان قۇسبەگىلەر ءتۇز بۇركىتىن ۇستاپ الادى.

شالعىسىن قىرقىپ اتىپ ۇستاۋ. بۇل وتە-موتە مەرگەن ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا. مەرگەن جاقىن ماڭىنا قونعان ءتۇز بۇركىتىن اڭدىپ وتىرىپ، وقپەن شالعىسىن قىرقىپ اتادى. كەنەتتەن شالعىسى قىرقىلعان قۇس باستابىندا ۇشا الماي قالادى. ءسويتىپ قولعا تۇسەدى. قۇستىڭ شالعىسى كەشىكپەي جەتىلىپ كەتەدى.

ارمانبەك كۇنتۋعان