قىمىرانمەن اعزانى قالاي تازارتادى؟

استانا. قازاقپارات - مامانداردىڭ دالەلدەگەنىندەي، ەگەر وتىڭىزگە وتا جاساتىپ، ونى مۇلدەم سىلىپ تاستاساڭىز، زاپىران تۇراقتى تۇردە ۇلتابارعا تۇسە بەرەدى. ۇنەمى زاپىراننىڭ قۇيىلۋىنان زاپا شەككەن ۇلتابار قالىپتى ينسۋلين بولۋدەن باس تارتادى.

وسىدان بارىپ ادامنىڭ سۋسامىر دەرتىنە ۇشىراۋ قاۋپى جوعارىلايدى. مەديك عالىم ساۋلە سەرىكبەكوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا وسى وتىڭىزدەگى تاستان بەينەتسىز قۇتىلۋدىڭ جولى - اپتاسىنا ءبىر تاۋلىك بەس نەمەسە جەتى كۇن تەك قانا قىمىرانمەن اشىعۋعا تىرىسقان ابزال. اشىعۋ كەزەڭىندە ۇزبەي ىشكەن قىمىران تەك قانا تاسىڭىزدى عانا ەرىتىىپ قويمايدى، باسقا مۇشەلەرىڭىزدى دە قالپىنا كەلتىرە بەرەدى. عالىمدار زەرتتەپ وتىرعانداي، بۇلايشا جەتى كۇن بويى قىمىران عانا ءىشىپ اشىعۋ قاتەرلى ىسىك جاسۋشالارىنىڭ ءارى قاراي ۇلعايۋىنا دا كەدەرگى جاسايدى. بۇل جەردە ءبىر ەسكەرەتىنى، اعزاداعى كەز كەلگەن دەرت قاندا وتتەگىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۋىندايتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. 1932 - جىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى وتتو ۆاربۋرگ اۋا از جەردە قاتەرلى ىسىكتىڭ قارقىندى داميتىنىن دالەلدەگەن. ال، كەرىسىنشە، ايرانمەن جانە قىمىرانمەن ءبىر اپتا اشىعۋ اعزانى نەگىزدىك ورتاعا اينالدىرادى دا، قانعا وتتەگى جاقسى قابىلدانادى.

وسىلايشا اشىعۋ بارىسىندا اعزانىڭ وتتەگىمەن قانىعۋ ءۇردىسى 65 پايىزعا بىردەن وسەدى. قىزىل قان تۇيىرشىكتەرىنىڭ دەڭگەيى قالپىنا كەلىپ، اعزانىڭ ءوزىن-ءوزى ەمدەۋ بەلسەندىلىگى ارتادى. «ۇلتتىق سۋسىندارىمىز - ايراندى نەمەسە قىمىراندى پايدالانۋ ارقىلى اعزانى جاڭارتۋعا بولادى» دەيدى عالىمدار.

قىمىراندى دايىنداۋ تەحنولوگياسىن بىلەمىز بە؟

قىمىران تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ارينە، كونە ءداستۇردى نازاردان تىس قالدىرماعانىمىز ءجون. ءبىر قىزىعى، قىمىراننىڭ دايىندالۋ تەحنولوگياسىن ءسوز ەتكەندە كونەكوز قاريالاردىڭ ءبىر پاراسى «قىمىران - قىسىردىڭ قىمىزىن اشىتىپ دايىندالاتىن سۋسىن» دەسە، ەندى ءبىر قاۋىم «قىمىراندى سۇتكە سۋ قوسىپ اشىتۋ كەرەك» دەسەدى. ال قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «قىمىران - اشىعان ايرانعا پىسكەن ءسۇت قوسىپ سۇيىتىلعان سۋسىن، سونداي-اق قىمىراندى تۇيە سۇتىنەن دە جاساۋعا بولادى» دەگەن اقپارات بەرىلگەن. مىنە، وسىنداي ءارقيلى جايتتاردى ەلەكتەن وتكىزە وتىرىپ، ءبىز ەتنوگراف مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىندىك.

جانعابىل شايانبايەۆ، ەتنوگراف-عالىم:

- قازاقستاندا «قىزىلقۇمنىڭ قىمىرانى» دەگەن ءسوز بار. وڭتۇستىك جاقتا وسكەن قازاق بالاسىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن «قىزىلقۇمنىڭ قىمىرانىن» جاقسى بىلەدى. بۇعان ءبىر سەبەپ - وڭتۇستىك جاقتا ءشۇباتتى قىمىران دەپ اتايدى. ءبىراق ءشۇبات پەن قىمىراندى شاتاستىرماۋ كەرەك. تەك قىمىراندى تۇيەنىڭ دە سۇتىنەن جاساۋعا بولاتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەن ءسوز بار. وسىعان قاراپ، قىمىراننىڭ وڭايشىلىقپەن ءىرىپ كەتپەۋى كەرەكتىگىن، بابى كەلىسكەن قىمىران اشىعان قالپىندا ۇزاق ساقتالاتىنىن باعامداۋعا بولادى. بۇدان سوڭ ءبىزدىڭ شەشەلەرىمىز «ءشايدى اشىماعان قىمىران قوسىپ قايناتتىم» دەپ جاتاتىن. بۇل ءسوزدىڭ ءوزى قىمىراننىڭ سيىردىڭ، تۇيەنىڭ سۇتىنەن، بيەنىڭ ساۋمالىنان جاسالاتىنىن ايشىقتاي تۇسەدى. ول اشىماي تۇرىپ ونى شايعا دا قوسۋعا بولاتىنىن ءبىز وسىدان بىلەمىز. ال ناقتى دەرەكتەرمەن سويلەسەك، كەزىندە اتا-بابالارىمىز قىمىراندى سيىردىڭ نەمەسە تۇيەنىڭ سۇتىنە، بيەنىڭ جاڭا ساۋىلعان ساۋمالىنا سابانىڭ تۇبىندە قالعان بەستى قىمىزدىڭ اشىتقىسىن قوسۋ ارقىلى اشىتقان. كەزىندە دەمىكپە اۋرۋى بارلار ناق وسىنداي جولمەن ىستەلگەن قىمىرانعا كۇشالا ءشوبىن قوسىپ ىشكەن.

«الاش ايناسى». 2013