قىلقالام قۇدىرەتى
ونەرلى جاننىڭ تالانتى تاعدىرىنا اينالسا، ەسىن بىلەر- بىلمەس بالا كەزىنەن-اق ۇشقىندانىپ، قىلاڭ بەرەدى.
ايگىلى سۋرەتشىلەردىڭ ءبارىنىڭ العاشقى شىعارماشىلىعى توپىراققا، قابىرعاعا، اق قاعازعا تۇسكەن شيمايدان باستالدى. قازاقستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى، كەسكىندەمە مەن گرافيكا ونەرىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان ءابىلحان قاستەيەۆ تە ەڭ العاشقى سۋرەتتەرىن تاسقا قاشاپ سالعان.
بالا ءابىلحان سەگىز جاسىنان بايلاردىڭ قوي- قوزىسىن باعادى. قوي سوڭىندا جۇرگەن بالا بويىنداعى تالانتتىڭ ۇشقىنىمەن قورىم تاستاردىڭ جىلتىر بەتىنە اتتىڭ، تاۋەشكىنىڭ، ارقاردىڭ، بوكەننىڭ سۋرەتىن بەينەلەيدى. قوي جايىپ ءجۇرىپ، تاس قاشايدى. جۇمساق تاستاردى تەرىپ، ولاردان سىرعا، ساقينا، مونشاق، ۇرشىقتىڭ باسىن جاسايدى. ءابىلحاننىڭ ورىستە ءجۇرىپ جاساعان مونشاقتارى مەن تۇيمەلەرىنىڭ ەرەكشە ادەمىلىگىنە تامسانىپ، اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى تالاساتىن كورىنەدى. كەمپىرلەر دە:«سەنىڭ جاساعان ۇرشىعىڭ جەڭىل ءارى جىلدام»، دەپ ريزا بولىسادى ەكەن.
ءابىلحاننىڭ سۋرەت سالار قاعازى تاس بولسا، بوياۋى - ارباعا جاعاتىن قارا ماي. بىردە تاۋدىڭ قيا بەتىندەگى شاتقالدىڭ ۇلكەن كەسەك تاستارىنىڭ بەتىنە ادامنىڭ باسىن سالادى. بۇل سۋرەتتى مال يەسى شالعىنباي باي كورىپ قالىپ: «سەن، زۇلمات، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ قۇداي اقىرەتكە بارعاندا سالعان سۋرەتىڭە جان ءبىتىر دەپ قينايدى. كۇناھار!» دەپ بالانى ساباي جونەلىپتى.
بالا سۋرەتشىنىڭ جاس تالانتى اۋىل اراسىندا تانىلىپ، ابىرويى ارتا بەرەدى. قىز- كەلىنشەكتەر ارنايى ىزدەپ كەلىپ، كيىم-كەشەكتەرىنىڭ جاعاسىنا، بەت ورامال- دارىنىڭ شەتىنە، سۇلگى ورامالدارعا گۇلدىڭ سۋرەتىن، ال سىرماق، تەكەمەتكە ويۋ سىزدىرىپ: «جاقسىلاپ سىزىپ بەر»، دەپ وتىنەتىن بولعان. ال مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن بالالار داپتەرلەرىنە سۋرەت، ورنەك سىزدىرادى. ءابىلحاننىڭ اۋىلداستارىنا قادىرى ارتىپ، «سۋرەتشى بالا» اتانادى. ونىڭ سۋرەت ونەرىنە دەگەن قۇشتارلىعىن بايقاعان ءبىر ديىرمەنشى قاريا: «سەنەن ۇلكەن سۋرەتشى شىعادى. تالابىڭدى قايتارما، ىزدەن! الماتىعا بار، ودان ءارى مۇمكىن ماسكەۋگە جولىڭ تۇسەر»، دەپ اقىلىن ايتادى. قاريانىڭ ءسوزى وت بوپ جانعان تالانتتى قوزدىرا ءتۇسىپ، 1926-جىلى قوي باعۋدى قويىپ، وقۋعا بەت بۇرادى.
مىنە، تاسقا قاشاپ سۋرەت سالعان قويشى بالانىڭ، بيىل تۋعانىنا 120 جىل تولىپ وتىرعان شەبەر سۋرەتشىنىڭ ۇلكەن ونەردەگى العاشقى قادامى وسىلاي ءورىلىپتى. عۇمىرى اڭىزعا بالانعان سۋرەتشىنىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋ الەمىنە كەلگەن سوڭ دا جۇلدىزدى ساتتەرى، قيلى وقيعالارى، شىنايى ومىرمەن جارىسقان ونەر جولىنداعى بۇلتارىس- قالتارىستارى دا از بولعان جوق. سونىڭ بىرىندە سۋرەتشى 1926-جىلى جاركەنتتەگى جول بولىمىندە جۇمىس ىستەيدى. وندا دا قىلقالامى الاقۇيىن تولقىپ، بەتى تاباقتاي ساۋداگەرلەردى، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان باقسى-بالگەرلەردى سىقاقتاپ سالعان سۋرەتتەرى جۇمىسشىلاردىڭ نازارىن اۋدارادى. جاركەنتتىڭ سالاماتوۆ دەگەن فوتوگرافى جاس سۋرەتشىنىڭ ونەرىنە قىزىعىپ، سالعان سۋرەتتەرىن قىزىلوردا قالاسىنا، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا سالىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، بەيمالىم دارىننىڭ سۋرەتتەرى استاناعا وزىنەن بۇرىن جەتكەن.
ومىرىڭدە جولىققان جاقسى ادامدار ءارقاشان ءبىر جاقسىلىققا سەپ بولادى. تەمىرجول بويىنىڭ ءار قيىرىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن سۋرەتشىنىڭ وقۋعا تۇسۋىنە دە كەزدەيسوقتا جولىققان، نيەتى جاقسى، ونەردى باعالايتىن جاندار سەبەپ بولعان. ءابىلحان اينابۇلاق ستانساسىندا ىستەپ جۇرگەندە داۋلى ءبىر جينالىس وتەدى. وندا ونەردىڭ قادىرىن بىلەتىن سۋرەتشى ءسوز سويلەپ، ءابىلحاننىڭ بولاشاقتا ۇلكەن سۋرەتشى بولاتىنىن، ونى تەزىرەك تۇركسىب جۇمىسشىلارىنىڭ اتىنان وقۋعا جىبەرۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. سوندا ورىستار: «ءبىز قاستەيەۆتى جاقسى بىلمەيمىز. مۇمكىن ول باي بالاسى شىعار. ءومىرى قوي سوڭىندا جالشىلىقتا جۇرگەن بايقۇستان مۇنداي ونەر شىقپايدى»، دەپ قارسىلاسادى. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە شىداماعان جەرلەستەرى ىزادان جارىلارداي بولىپ: «ءبىز ءابىلحاندى جاقسى بىلەمىز، ول ناعىز ءسىڭىرى شىققان تاقىر كەدەي، 8 جاسىنان بايدىڭ جالشىسى بولدى»، دەسىپ شىرىلدايدى. جينالىستىڭ اياعى ەلىنەن تاقىر كەدەي ەكەنىن راستايتىن قۇجات الدىرسىن دەۋمەن بىتەدى.
ءابىلحان ءبىر جىل بويى ەلدەن كەدەيلىگىن راستايتىن قۇجات الا الماي تاۋسىلادى. جاۋاپ كۇتە- كۇتە شارشاپ، اقىرى 1929 -جىلى قىستا جۇمىستان بوساپ، شەجىنگە تارتادى. تۇيە ايداعان كەرۋەنگە ىلەسىپ، جاياۋ-جالپىلاپ جاركەنتكە شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەندە سادىق ساپارعاليەۆتەن: «سەنى الماتىعا وقۋعا شاقىرعان قاعاز كۇتىپ جاتىر»، دەگەن قۋانىشتى حابار ەستيدى. ءسويتىپ، 1929-جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، سارتتىڭ ەكى دوڭگەلەكتى ەسەك ارباسىنا وتىرىپ، ءابىلحان الماتىعا اتتانادى. فوتوگراف سالاماتوۆ ءابىلحاننىڭ 1928-جىلى سالعان «مولدانىڭ نۇسقاسى»، «ساۋداگەرلەر»، «باي» سياقتى سۋرەتتەرى مەن تاستان قاشاعان «ات»، «قوي»، «ادامنىڭ باسى» سياقتى مۇسىندەرىن، وعان قوسا ادەمى تاستاردان جاساعان مونشاقتارىن الماتى وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە سالىپ جىبەرگەن ەكەن.
تالانتىمەن ەرەكشەلەنىپ، وزىندىك قولتاڭباسىمەن ءارقاشان ءوز ورتاسىنان وزا شاپقان سۋرەتشى ايگىلى نيكولاي گاۆريلوۆيچ حلۋدوۆتىڭ شەبەرحاناسىنان ءدارىس العانى ءمالىم. ورىسشا بىلمەيتىن ءابىلحان حلۋدوۆپەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن اۋدارماشى ەتىپ، وزىمەن جاتاقحانادا تۇراتىن دالدەنبايەۆ پەن ورازىمبەتوۆتى ەرتىپ الادى. حلۋدوۆ ءابىلحاننىڭ ەرەك دارىنىن بايقاپ، بار بىلگەنىن ۇيرەتىپ، شىن پەيىلىمەن شاكىرت ەتتى. ونىمەن قوشتاساردا ءبىر قوراپ بوياۋى مەن قىلقالامىن تارتۋ ەتىپ: «مەنىڭ ارمانىم جوق. قازاقتان سۋرەتشى شىقتى. امان بولساڭ، اتاقتى سۋرەتشى بولارسىڭ، تەك سۋرەت سالۋدى تاستاما!» دەيدى.
«قازاقتان سۋرەتشى شىقتى» دەگەن ءسوزدى ايتقىزعان ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ مول مۇراسى-بۇگىنگى ۇرپاققا ولجا. وتباسىلىق مۇراعاتتا سۋرەتشىنىڭ 400 گە جۋىق جۇمىسى بار. پورترەتتەرى، سىزبالارى، ەتيۋدتەرىنىڭ كوبى وتباسىلىق قوردا ساقتالعان. ودان بولەك، تۋىندىلارىنىڭ كوپ بولىگى الماتىداعى ونەر مۇراجايىندا تۇر. پاۆلودارداعى مۋزەيدە دە 15 شاقتى تۋىندىسى بار. جاركەنتتەگى سۋرەت گالەرەياسىندا دا قاستەيەۆتىڭ ءبىراز كارتينالارى قويىلعان. بۇگىندە قاستەيەۆتىڭ تۋىندىلارىنا شەتەلدىكتەر دە كوپ قىزىعادى. ياعني قاستەيەۆ-تۋىندىلارى قىمباتقا باعالاناتىن سۋرەتشى. ماسەلەن، سۋرەتشىنىڭ 1965-جىلى سالعان «پەيزاج» اتتى كارتيناسى اۋكسيوندا 413 مىڭ دوللارعا ساتىلعانىن ايتساق تا جەتىپ جاتىر. دەسەك تە شىن ونەردىڭ باعاسى شەكسىز ەمەس پە!
مارجان ءابىش
egemen.kz
