قوش بول، عالەكەم! - قۋانىش دالەي

قارت التايدىڭ قاق تورىنە ورنالاسقان تۇرعىن دەيتۇعىن قاسيەتتى اۋىل بار. سول اۋىلدىڭ سولتۇستىك شەتىندە سەرىلىك سىندى سەرى تاۋدىڭ بوكتەرىندە كوكتەرەك دەپ اتالاتىن شاعىن قىستاق بار.

عالىمبەك ەكەۋىمىز دە سول كيەلى مەكەننىڭ تۋماسىمىز. سەرىلىك التاي تاۋلارىنىڭ ىشىندەگى اسقاق شىڭنىڭ بىرەۋى. ونىڭ باسىنا شىقساڭىز كوز جەتپەس شالعايلارعا دەيىن سوزىلاتىن بايتاق التاي اتىرابىنىڭ ءبىراز كورىنىسىنە كۋا بولاسىز. ەتەگىنەن تارام-تارام بۇلاقتارى ساۋلاي اعىپ جاتاتىن سول اسقارالى تاۋ ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدەن ءتاۋ ەتىپ وسكەن ءپىرىمىزدەي-تۇعىن.

عالىمبەكتىڭ اكەسى ەلۋباي اۋزىنان اشسا جۇرەگى جارقىراپ كورىنەتىن عاجايىپ اقكوڭىل جىگىت ەدى. ءبىراق عۇمىر جاسى قىرىققا جەتە بەرە شورت ءۇزىلدى. ارتىندا ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى ۇل، ءبىر قىز قالدى. عالىمبەكتىڭ اناسى دانا سالماقتى دا سابىرلى، اقىلدى، اجارلى ايەل بولاتىن. ەلۋبايدان قالعان بالالارىن اۋزىنا تىستەپ ءجۇرىپ جەتكىزىپ ەدى. عالىمبەگىن ايىرىقشا اتاپ، جاقسى اتى شىقسا قۋانىپ وتىراتىن- تۇعىن، ەندى مىنا مەزگىلسىز قازا بارىنەن دە سول عازيز اناعا قاتتى باتاتىنى جۇرەگىمە قانجارداي قادالادى.

عالىمبەك ورتالاۋ مەكتەپ وقىپ جۇرگەن شاعىندا تالانتىن بىردەن بايقاتتى. جوعارى وقۋ ورنىن ەندى عانا ءبىتىرىپ كەلگەن جىلىمدا مەن ولارعا تاريح پانىنەن ساباق بەردىم. وقىتاتىنىم قىتاي تاريحى، ءبىراق ونى ون مينۋد اينالاسىندا سويلەيمىن دە، قالعان ۋاقتىمدا سول تاريحي جىلدارمەن جارىستىرا وتىرىپ قازاق تاريحىن جۇرگىزەمىن. ادەبيەت جايىندا ايتامىن.

مەن ساباق بەرگەن ءۇش سىنىپتىڭ ىشىندە مىقتى وقۋشىلار كوپ بولدى. ءانناس باعدات ۇلى، سەرىكباي ءابىلماجىن ۇلى قاتارلى بۇگىندە وسى قازاقىستان اۋماعىنا تانىلا باستاعان جىگىتتەر عالىمبەكتىڭ ساباقتاستارى بولاتىن، ءانناس ەكەۋى سىنىپتاس.

عالىمبەك ادەبيەتكە بىردەن شاعىن اڭگىمەلەر جازۋمەن كەلدى. قارشاداي بالانىڭ اۋىل تۇرمىسىنان الىپ جازاتىن قىسقا حيكاياتتارى وتە تارتىمدى بولاتىن. ادەبيەت پانىنەن ءبىلىم بەرەتىن مۇراتبەك شايمۇرات ۇلى اعامىز دا عالىمبەكتى كوپ جەتەلەدى. ول كىسى ماعان دا ۇستاز بولعان، كوپ بىلەتىن، ءوزى دە ولەڭ، اڭگىمە جازاتىن ءبىلىمدار جان-تىن. مۇكەڭ ەكەۋىمىز كۋرىستار اشىپ، قولىمىزدا بار كىتاپتاردى وسى تالاپتى بالالارعا بەرىپ، جول كورسەتىپ وتىراتىنبىز.

ساباق ۋاقىتىندا كەيدە جارىسا ولەڭ وقيتىنبىز. عالىمبەكپەن سىنىپتاس قۋانبەك، ارشابەك، انناستار جانىپ تۇرعان جاقسى اقىندار ەدى. مەن ولارعا سول كەزدە بىزگە تانىمال بولا باستاعان قازاقتىڭ ۇلكەن اقىندارىنىڭ اتىن قويىپ العامىن. بىرەۋىن «مۇقاعاليىم»، «قاسىم امانجولوۆ»، بىرەۋىن «قادىر مىرزاءالي»، ەندى بىرەۋىن «تۇمانبايىم» دەپ اتايمىن.

عالىمبەكتى «مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆىم» دەپ ماقتان ەتىپ وتىراتىنمىن.

عالىمبەك ورتا مەكتەپ ساتىسىنا ۇلكەن ارمان، بيىك ماقساتپەن اتتاندى. سول ورتادا دا تالانتىن ۇزدىكسىز ۇشتاپ، كوپ دۇنيەلەر جازدى. ارا-تۇرا مەنى ارناۋلى ىزدەپ كەلىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇراتىن. كۇن سايىن ءوسىپ، جەتىلىپ كەلە جاتقان باۋىرىمنىڭ بولاشاقتا اتاقتى جازۋشى بولاتىنىنا ەش كۇمان ارتىپ كورمەپپىن.

ورتا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، «وتانىما قىزمەت قىلامىن» دەپ قازاقىستانعا اتتانىپ كەتىپ ەدى. سودان كەيىنگى ومىرىنەن كوپ ۋاقىت حابارسىز قالدىم.

2017-جىلى كۇزدە مەن دە اتاجۇرتقا قونىس اۋداردىم. عالىمبەكپەن وسىندا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن ءۇش جىلدان سوڭ كەزدەستىم. ءبىر بايقاعانىم باۋىرىمنىڭ باياعى اڭقىلداق، ادال، تازا قالپىنان ەش اۋماي، وزگەرىسسىز قالعانى بولدى. سوعان ايىرىقشا قۋاندىم.

ول وتە كىرپياز، كىرشىكسىز، اينەكتەي ءمولدىر بولاتىن. قاسىندا ءبىر ساعات بىرگە جۇرگەن ادام بار سىرىنا قانىعىپ، ءوزى دە سول تازالىق پەن ىزگى جۇرەكتىڭ نۇرىنا شومىپ، جۋىنىپ شىعاتىن. بالاداي اڭعال جاننىڭ كوز جانارى دە مۇلتىكسىز بولاتىنىن مەن عالىمبەكپەن بىرگە بولعان ساتتەرىمدە ۇنەمى بايقاپ قالاتىنمىن. قياناتسىز جۇرەگى بار الەمدى جاڭا جاۋعان اقشا قارداي قابىلداپ، سوعان ءوزى دە سەنىپ، قيانات كورگەن شاقتارىنىڭ بارلىعىن دە تەز ۇمىتىپ عۇمىر كەشتى.

ونىڭ رۋحى، وي-پايىمى، سەزىمى سول ەسكى اۋىلدىڭ ەسكى ادامدارىنىڭ قاسىندا قالىپ قويعان ەدى. وسى ءومىردىڭ ورتاسىنا كەلىپ كىرىپ، مۇنداعى سان قيلى ادامدارمەن دامدەس-تۇزداس بولىپ، وقىپ جانە جۇمىس جاساپ، بىرگە تاعدىر كەشىپ جۇرسە دە، ەتەنە بولىپ كەتە الماي، قاشاندا بۇلاردان اجىراپ قالىپ، سول ارتتا قالعان، جان الەمىنىڭ ايىرىلماس بولشەگىنە اينالعان، قاشاندا اڭساتىپ، الابۇرتقان كوڭىل كۇيگە بارۋىنا سەبەپكەر بولا بەرەتىن بايىرعى جۇرت، كونە اۋىلعا قاشىپ توقتامايتىن.

اڭگىمەلەسە كەتسەڭ، قاي تاقىرىپتىڭ دا ەڭ سوڭعى نۇكتەسىن سول اۋىل، ونداعى ادامدار، ونىڭ تىرشىلىك تىنىسى، سان الۋان تاعدىرلار، قازاقي مىنەزدەمەلەر مەن اياقتاتاتىن.

ونىڭ اۋىزەكى حيكايالارى دا وزگە ەشكىمگە ۇقسامايتىن. وزگەشە بوياۋ بەرىپ، شىن ومىردەن بيىكتەۋ، قيال مەن رەال ورتاسىنداعى كەڭىستىكتە ءوربىپ جاتاتىن. كوكتەرەك جەرشارىنىڭ وزگە اۋماعىنا ۇقسامايتىن كيەلى جەر قۇساپ، ونداعى جۇرت قاراپايىم پەندە بالاسىنان بولەكتەۋ، وزگەشە، اپەندىلەۋ ءارى بارشا مومىندىق پەن ىزگىلىكتى، شاراسىزدىقتار مەن دارمەنسىزدىكتى، كەي-كەيدە كوزسىز ەرلىكتى، بىردە كىرشىكسىز تازالىق پەن رياسىزدىقتى بويىنا سىڭدىرگەن قاسيەتتى ەل بولىپ ايتىلاتىن.

عالىمبەك سۋرەتتەگەن ادامداردىڭ كوبىسى بۇگىن ومىردە جوق، ولاردىڭ مىنەزدەمەلەرى مەن بايىرعى سالت-داستۇرلەرى دە تاريح قويناۋىنا ءسىڭىپ بۇلىڭعىر تارتقان. ءتىرى جۇرگەندەرىنىڭ دە ءبىرازىنىڭ تىرشىلىك داعدىسى وزگەرگەن، ءبىراق رۋحتارى اۋەلگى قالپىندا…

ول سوڭعى كەزدەردە ءولىمدى اۋىزعا الىپ قالىپ ءجۇردى.

- اعا، مەن اكەمنىڭ جاسىنان اسىپ بارامىن، بۇل قالاي؟ - دەدى ءبىر كۇنى تەلەفوندا.

- ولاي ايتپا، اكەڭ جاس كەتتى، جەتىمدىكتىڭ زارىن كوپ كوردىڭ. ەندى سەن بالالارىڭا سول تاعدىردى كورسەتۋگە ءداتىڭ شىداي ما، - دەدىم ۇرىسقانداي بولىپ.

-اعا، رەنجىمەڭىزشى، جۋىقتان بەرى اجال مەنى تورۋىلداپ جۇرگەن سياقتى… وعان مەنىڭ امالىم جوق قوي، - دەدى كۇرسىنىپ.

- سەنىڭ التىن قويماڭ ەندى اشىلدى، باۋىرىم. جازار دۇنيەڭ ءالى كوپ. بەس كىتاپ بەرىپ بولماي، ءولىم جايلى ايتۋىڭا بولمايدى، - دەدىم دەم بەرىپ.

ۇندەگەن جوق.

كەشكىسىن وعان ارناپ ولەڭ جازدىم دا جولداپ جىبەردىم.

سىرلاسۋ

(عالىمبەك ەلۋبايعا)

جەتەلەپ جەل قولىڭنان

سامعادىڭ با،

جۇرگەنىڭ باقتى ارالاپ جول ما، مۇڭ با؟!

كەتتىڭ بە بۇل دۇنيەدەن ءسال تورىعىپ

ءۇمىتىڭ ءسال قيسايىپ قالعانىندا؟!

بۇرلەمەي جۇرەگىڭدە ءاننىڭ گۇلى،

اتتى ما باسقا جاققا تاڭنىڭ نۇرى؟!

وقىدى قاي كىتاپتىڭ قايسى بەتىن

كوزىڭدە جانىپ تۇرعان شامنىڭ نۇرى؟!

ۇشىرعان قاڭقىلداتىپ قاز-كوڭىلدى،

ەسىمە الا الام با جازعى ءومىردى…

ساۋساقتى اڭسادىڭ با

يەن ءتۇننىڭ،

تەلىگەن باۋىرىنا «ناز قوڭىردى»؟!

ايتاتىن ءسوزى بىرەۋ: «ەلىم ءولدى»،

جۇرەككە قايعىسى ەمەس، شەرى قوندى.

اعا دەپ ىزدەگەنىڭ ادام ەمەس

اققۋدى سۇڭقىلداتقان پەرى بولدى…

سوڭىنا ىلەسەم دەپ الباستى ءاننىڭ،

استىڭا مۇز توسەنىپ، سور جاستاندىڭ.

وزەنىن كەشىپ ءوتىپ كەلەسىڭ بە،

جولىڭا توگىلگەن سان كوز جاستاردىڭ؟!

سىپىرىپ نوقتاڭدى ءومىر الماعاسىن،

اڭسارلى بۇرىلمادى جولعا باسىڭ…

ءسۇيۋشى ەڭ ەركىندىكتى

جازبادى ما

كەزۋگە بوستاندىقتىڭ كەڭ دالاسىن؟

بارا الماي بالا ءومىردىڭ جانىنا ويناپ،

كۇتتىڭ بە سەن بىرەۋدى سابىرايلاپ؟!

ءبىر كۇنى جەتپەي مە اسپان انگە تولىپ

ۇشىپ ءبىر كەتكەن قۇستار ءتاڭىر ايداپ؟!

وسىناۋ قۇمدى القاپتا جەل ۇگىتكەن،

ءبىر شىبىق قالسا بولدى كوپ ۇمىتتەن.

بۇرىق ەتەر قايسى كۇنى

كىم بىلەدى

توپىراق سەنى كۇتكەن

مەنى كۇتكەن؟!…»

دەپ اياقتالعان ەدى، مۇمىكىن، جۇرەك سوندا وسىلاي بولارىن سەزگەن دە…

12-ايدىڭ 28-كۇنى استاناعا بىرەر شارۋامەن بارىپ، اسىعىس اتتانعالى جاتقانىمدا تۇتقيىل تەلەفون بەردى.

«اعا، ءىنىڭىز تاعى اۋىرىپ قالدى. ءبارىبىر ءومىر ماعان سىرت كەلە بەرەدى»، دەگەن ەدى سوندا.

قۋ تىرشىلىك. قارايلاي الماي ۇشىپ كەتە بارعان ەدىم. قايىرىلىسى جوق باياعى ءومىر سول…

ماڭدايىنان سيپايتىن اعالىق الاقانىمدى اڭساعان شىعار، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنىڭ ءيىسى كەتپەگەن، اعالىق جىلۋىن جويماعان سول الاقان بۇگىن ءوز ماڭدايىمدى ۇستاپ، كوز جاسىما شىپ- شىپ تولىپ تۇر.

كەشىر، عالەكەم!… باقۇل بول! باۋىرىمىز سۋىپ كەتتى. بۇرىن قارا تاستى دا قوينىمىزعا الىپ، جىلتىپ جاتاتىن حالىق ەدىك، قازىر ءبىر- بىرىمىزگە قارايلاۋدان دا كەتىسىپ بارامىز. قاسىڭدا قالىپ بولماسا ءبىر كۇن بىرگە بولعانىمدا… اتتەڭ…

قوشتاسۋ

ەسىڭدە مە، ەركەتوتى،

كۇننەن جارىق سول ءبىر بەينە.

جانىپ تۇرعان كوڭىلدە وتى،

ەركەلەي مە، مولدىرەي مە؟!

سايقال كۇننىڭ ءبارى الدامشى،

ايالداۋىن جان سۇرايدى.

ۋاقىتتان دا وزعان تامشى

جۇرەگىمە تامشىلايدى.

تۇرعان اۋەن تامىپ كوكتەن

سۋ جاڭا ءالى

توت باسپاپتى…

سەنى ەرتىپ الىپ كەتكەن

كولەڭكە مە،

سوقپاق پا ەسكى؟!

جەدى جاندى قايتىپ ۇڭگىپ،

جەردەن اۋىر سەنىڭ قايعىڭ…

جازۋشى ۇلى دەيتۇعىن جۇرت

جيرەن اتتى ەلۋبايدىڭ.

مومىن تاۋلار،

اسپانى اڭعال،

كونە سالتتى تاس قىپ ۇستاپ-

بايىرعى ءومىر،

ەسكى ادامدار،

قىراۋلى التاي.

ەسكى قىستاق…

سەرىلىك شىڭ ايباتى اسقاق،

ويعا باتار ورمانى اۋىر.

دوعال تامدى ويعا تاستاپ،

بايجەنى ورلەي قونعان اۋىل…

شالعىندى جەل جاپىراتىن،

تورعاي ءانى كودەنى ەلتىپ…

شۇيكە ءتۇتىپ وتىراتىن،

شۇيكەدەي بوپ بودە كەمپىر.

كەتەمە،

(اۋىل)

مازاسى ۇدەپ،

بايىرعى ءومىر تاستاندى بوپ…

جارتاستاعى موجا سۋرەت،

ەسكى بەيتتەر،

ەسكى اڭگىمە…

قارا شالدار،

جىر تالمايتىن

ءالدي قاعىپ انا- دالا.

حيكاياعا ءبىر قانبايتىن،

قالقان قۇلاق قارا بالا!

نەنى ەسكە الام،

نە ساعىنام،

الدىعا وزعان ءتامام ساعات…

قاراشا اۋىل وشاعىنان

شوق ءسوندى مە، قولامتا قاپ؟!

ءوتى ايىرىلار ەرمەن-وتتىڭ،

كۇزدە جۋسان گۇلدەسە شاق…

اپىل- عۇپىل سەن دە كەتتىڭ،

جيىرەن اتقا مىنگەسە ساپ!

كوكىرەكتەن اعار نالا

وكتەمدىكتىڭ تابى قالعان…

كۇبىرلەيسىڭ ماعان عانا

«عايىپ كۇننىڭ ءبارى جالعان!…»

ەلەس سوعار كەشكى ىمىرتتا،

اقىنداردىڭ اقىرى- اڭىز:

سول بايىرعى ەسكى جۇرتتا،

ەرتەك تىڭداپ وتىرامىز.

قوش بول، ءىنىم!

 

قۋانىش دالەي