قوبداداعى تۇڭعىش رومان
استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ادەبي-مادەني كەڭىستىگى زور. ويتكەنى رەسپۋبليكا شەكاراسىنان تىس جەردە حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
ۇلكەن تاريحشى-عالىم زاردىحان قينايات ۇلى ايتقانداي، «ولار دا ءان سالىپ، ادەبيەت جاساعان». سونىڭ ءبىرى - بايولكەلىك قازاقتار اراسىنان شىققان دارىندى قالامگەر، ولكە تاريحىندا تۇڭعىش رومان جازعان جازۋشى ەلەۋسىز مۇقامادي ۇلى.
«قازاقستان جازۋشىلارى» اتتى اشىق ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتا: «جازۋشى ەلەۋسىز مۇقامادي ۇلى (1938-2003) - موڭعوليانىڭ باي-ولكە ايماعى باياننۇر دەگەن جەردە تۋعان. موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، جۋرناليست ماماندىعىن العان. ولكەلىك «جاڭا ءومىر» گازەتىندە قىزمەت جاساعان. «ماحاببات تاعدىرى»، «ورىكتى كول»، «قوبدا قوينىندا»، «سۇلۋلىق سىرى»، «جوعالعان قىز» ت. ب. تۋىندىلار اۆتورى» دەلىنگەن ەكەن.
دەسەك تە، بۇل قالامگەردى اتالعان ولكە جازۋشىلارىنان ەرەكشەلەپ تۇراتىن شىعارماشىلىق بيىگى - ونىڭ قوبدا بەتى قازاقتارى تاريحىنداعى تۇڭعىش رومان «قوبدا قوينىندا» تۋىندىسىن 1977 -جىلى جارىققا شىعارۋى. وسى ورايدا كىتاپتىڭ اتاۋىنا توقتالار بولساق، قازاق حالقىنىڭ ءبىر بولىگى گەوگرافيالىق تىلمەن ايتقاندا موڭعول التاي تاۋىنىڭ قوس قويناۋىن جايلاپ جاتىر. وسى قۇت مەكەننىڭ كۇنگەي جاعىن ءور التاي (التاي شەبى) دەپ اتاسا، تەرىسكەيىن «قوبدا بەتى» دەيدى. بۇل اتاۋ اۋىزەكى تىلدە عانا ەمەس، ادەبي- تاريحي شىعارمالاردا دا كورىنىس تاپقان. اتاپ ايتار بولساق، قازاقتىڭ ۇلكەن ميستيك اقىنى اقىت ءۇلىمجى ۇلى «جەر سۋ» اتتى داستانىندا: «تەرىسكەي جاعى التايدىڭ، قوبدا بولار ءبىر بەتى...» دەپ باستالىپ، ارى قاراي «بۇلعىننىڭ باسىن ورلەسە، قوبداعا بارىپ اسادى...» دەپ تولعايدى.
ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تۇڭعىش روماندا قوبدا بەتى قازاقتارىنىڭ ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا باستان كەشىرگەن وقيعالارى باياندالادى. بۇل ءبىر تايعاق زامان ەدى. موڭعول ءۇستىرتى جانە التاي-قوبدا شەبىن 300 جىل بيلەپ-توستەگەن ءمانجۋ- قىتاي بيلىگى السىرەپ، مىنا جاقتان ولكەگە بيلىك جۇرگىزگىسى كەلگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ ىقپالى كۇشەيىپ، ونىڭ سىرتىندا بوعداحاندىق موڭعول مەملەكەتى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان (1911) وسىنداي الماعايىپ تۇستا قوبدا بەتىن مەكەندەگەن از عانا قازاق كىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستارىن بىلمەي داعدارىپ تۇرعان كەز ەدى. روماندا وسى وقيعانىڭ جەلىسى تاريحي كوركەم تۇردە سۋرەتتەلەدى.
از سوزبەن تۇيىندەپ ايتار بولساق، شىعارمادا قىتاي، رەسەي، موڭعوليانىڭ ساياسي تارتىسى اراسىنان دۇرىس جول تاۋىپ، اۋزىمەن تىستەپ وسىرگەن ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ارپالىسقان قازاقتاردىڭ ءومىرى ءسوز بولادى. ونىڭ سىرتىندا شەت جايلاپ، قيىر قونىپ، ءىش پەن سىرتتان حابارى از، قوبدا تاۋىنىڭ قوينىندا بۇيىعىپ جاتقان جۇرتتىڭ رۋلىق قاقتىعىستارى مەن بيلىك ءۇشىن تالاستارى دا تۋىندىنىڭ ارقاۋىنا اينالعان. وسى وقيعالار ارقىلى جازۋشى قوبدا بەتى قازاقتارىنىڭ ءبىر ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسىن جازىپ شىققان.
تۋىندىمەن العاش تانىسقان ادەبيەتشى - عالىم قابيداش قالياسقار ۇلى 1978 -جىلى جازعان «تۇڭعىش رومان» اتتى زەرتتەۋىندە: «...سان قيلى وقيعالار تاريحي دەرەكتەرگە ساي قاجەتتى سۇرىپتاۋ، اۆتورلىق تالعام، جازۋشىلىق شەبەرلىك، ادەبي كوركەمدىك تۇرعىسىنان نانىمدى كورسەتىلگەن. «قوبدا قوينىندا» رومانىن وقىعان كەزدە بابالارىمىز ءجۇرىپ وتكەن مەڭىرەۋ تۇنەك كەلبەتى كوز الدىڭا كەلگەندەي بولادى. سول سياقتى روماننىڭ تاعى ءبىر ۇتىمدى تۇسى - قازاقتار الماعايىپ زاماندا قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرماي، ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسىپ، ەلەۋلى ۇلەس قوسقانىن كورسەتە بىلگەندىگى»، دەپ جازىپتى.
تۋىندى اتاقتى قازان توڭكەرىسىنىڭ 60 جىلدىق داتالى مەرەكەسى قارساڭىندا جارىق كورگەندىكتەن، سونداي-اق سول زاماندا كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ كەمەل ۇلگىسى ايتىلۋعا ءتيىس بولعاندىقتان، كىتاپتىڭ كەيبىر تۇستارىنا تۇسىنىستىكپەن قاراعان ءجون. ويتكەنى شىعارماداعى سيۋجەتتەر تاپتىق وبەكتيۆتىك فاكتورلار نەگىزىندە قۇرىلعانى بايقالادى. بۇل ءۇردىس بايولكەلىك قالامگەرلەردى بىلاي قويعاندا، كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنە ءتان ءۇردىس.
قالاي دەسەك تە، روماندا قوبدا قازاعىنىڭ ءبىرتۇتاس تۇلعاسى نەگىزگى كەيىپكەر رەتىندە ءساتتى كورسەتىلگەن. بۇل، ارينە، روماندا دارالانعان كەيىپكەر جوق دەگەن ۇعىم تۋدىرمايدى. سونداي- اق روماننىڭ جالاڭ مونولوگ ەمەس ەپيكالىق بايانداۋ تاسىلىمەن جازىلعانى اۆتوردىڭ وزىندىك قالىپتاسقان تارتىمدى ءستيلىن، ءتىل كوركەمدىگىنىڭ جەتىلە تۇسكەنىن، رومان اتتى كۇردەلى جانرعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەنىن دالەلدەيدى.
قازىرگى تاڭدا استانا قالاسىندا تۇراتىن، جاسى توقساننىڭ تورىنە اياق باسقان بايولكەلىك قارت قالامگەر- سىنشى ياكي ءىلياس ۇلى 1986 -جىلى «شۇعىلا» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «ەلگەزەك جازۋشى ەلەۋسىز» اتتى ەستەلىگىندە، قالامگەر ادەبيەت ەسىگىن اۋەلى ولەڭمەن اشقانىن، ونىڭ جاستىق شاعىنىڭ ەلەسىندەي بالاڭ جىرلارى 1960 -جىلى «جاستار تارتۋى» اتتى جيناققا ەنگەنىن بايانداي كەلىپ، «ە. مۇقامادي ۇلى الپىسىنشى جىلداردان باستاپ ءبىرىڭعاي پروزا جازۋعا كوشتى. ونىڭ العاشقى قادامى شاعىن اڭگىمە، نوۆەللالاردان باستاۋ الىپ، تۇڭعىش رومان «قوبدا قوينىندا» كىتابىن جازدى. بۇل - ۇلكەن باتىلدىق ەدى.
ويتكەنى شىعارماداعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر كۇنى كەشە عانا ءومىر سۇرگەندىكتەن جازۋشى تاريحي شىندىقتىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتپەي، ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەردى ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ، سۇرىپتاپ كوركەم وبراز جاساۋ ارقىلى جازىپ شىقتى» دەسە، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، ۇلكەن اقىن، قارىمدى قالامگەر يماشحان بايباتىر ۇلى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «بۇل رومان موڭعوليا قازاقتارىنىڭ باسىنان كەشكەن كەيبىر ناۋبەت، قانقۇيلى كەزەڭدەرىن سۋرەتتەۋگە ارنالعان. ياعني تاريحي جانە كوركەمدىك تۇرعىدان اۆتورىمىزدان كوپ ءبىلىم، شىنايى شەبەرلىكتى تالاپ ەتەتىن جانە ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتىن بەينەلەگەن روماننىڭ قۇندىلىعى - سول ءداۋىر شىندىعى. زامانعا قاجەتتى، قاسيەتتى دەرەك بار. العاشقىلىعىنا وراي اۋىر جۇك كوتەرىپ تۇر»، دەپ پايىم جاساپتى.
قارىمدى قالامگەر، قوبدا بەتى قازاقتارى تاريحىندا تۇڭعىش روماندى دۇنيەگە اكەلگەن دارىندى جازۋشى ەلەۋسىز مۇقامادي ۇلى 1993 -جىلى اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلەدى. مۇندا كەلگەن سوڭ قاراپ جاتپاي «قاشقىن»، «جاسىل جاعالاۋ»، «سارى بەل» اتتى ءۇش رومان جازدى.
جارىقتىق 2003 -جىلى قاراعاندى وبلىسى اقتاۋ كەنتىندە ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى. جازۋشىنىڭ تۋعان قارىنداسى، اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەگەۋحان مۇقامادي قىزى اعاسى باقيعا اتتانعان ساتتە: «الپىس بەس جاستا باقيعا، اتتاندىڭ اتاق- داڭقىڭمەن، «ەلەۋسىز» ەدى ەسىمىڭ، ەلەۋلى ءوتتىڭ ومىردەن» دەپ جوقتاعان ەكەن.
بەكەن قايرات ۇلى
