قۇسبەگىلىك دەگەن نە؟ قۇسبەگىلىك تۋرالى مالىمەتتەر
استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان كونە ءداستۇرىنىڭ ءبىرى نازارعا ىلىنبەي جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. ول - قۇسبەگىلىك ونەرى. كوشپەلى قازاق اڭعا قۇس، قۇماي تازى سالىپ كۇن كورىس قامىن جاساعان. قازاقتىڭ اسىل ءداستۇرىن، مادەنيەتىن دامىتۋدا بۇل ونەردىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارعانى بەلگىلى. ال بۇگىندە قىرى مەن سىرىن ەكىنىڭ ءبىرى يگەرىپ كەتە المايتىن بۇل ونەر جايلى ءبىز نە بىلەمىز؟ بىلگىر قۇسبەگى دەگەن كىم، ولار قىران قۇستارىن قالاي تاڭدايدى؟ وسى سىندى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز.
اۋەلى قۇسبەگى دەگەن كىم سوعان توقتالايىق. قۇسبەگى - قىران قۇستاردىڭ بابىن تاۋىپ، ونى تۇرگە، تەككە جىكتەي الاتىن، ولاردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن اجىراتا الاتىن، سۇيەك بىتىمىنە، قاناتىنا قاراپ قۇستى سىناي بىلەتىن، ولاردىڭ مىنەز- قۇلقىن، جاسىن، ەرەكشەلىكتەرىن ايىرا بىلەتىن ادام.
ال وسى تۇستا «بۇركىتشى دەگەن كىم؟ » دەگەن سۇراق تۋۋ مۇمكىن. ول - بۇركىتتى باعىپ، بابىن تابا بىلەتىن، بۇركىتتى قولىندا اتتىلى نەمەسە جاياۋ الىپ جۇرە الاتىن، اڭعا سالا بىلەتىن، اڭشىلىق ونەردەن ورتاشا ساۋاتتى ادام.
وسى تۇستا قۇسبەگىلەردىڭ اراسىندا «قاعۋشى» دەگەن ادام بولادى. ول - قولىندا قۇسى جوق، ءبىراق بۇركىتشىلەرگە قولعانات بولىپ جۇرەتىن، بۇعىپ جاتقان اڭداردى ايقايلاپ، تەبىنگى قاعىپ ۇياسىنان شىعارۋعا، اڭدى بۇركىتتىڭ كورۋىنە جاعداي جاسايتىن ادامدى قازاق اڭشىلىعىندا «قاعۋشى» دەپ اتايدى.
قۇسبەگىلەر اڭعا سالاتىن قۇستار قاتارىنا : بۇركىت، تۇيعىن، قارشىعا، سۇڭقار، لاشىن، يتەلگى، بيدايىق، قاراقىلىش، قىرعي، تۇرىمتاي، جاعالتاي ت. ب. جاتادى. قۇسبەگىلەر وسى قىرانداردى ءوزارا ەكى توبقا اجىراتادى. ولار:
1. قارا كوزدەر: بۇركىت، يتەلگى، لاشىن، سۇڭقار، قاراقىلىش، بيدايىق، تۇرىمتاي، جاعالتاي؛
2. شەگىر كوزدىلەر: قارشىعا، تۇيعىن، قىرعي.
ال اڭدى الۋ تاسىلىنە قاراي: ءىلىپ الاتىندار، تەۋىپ الاتىندار دەپ تە ەكىگە جىكتەيدى.
اسا بىلگىر قۇسبەگىلەر بۇل قىراندار توبىن ارى قاراي تاعى دا ءتۇر تەككە اجىراتىپ، جىكتەپ ءبولىپ جاتادى. كەيبىر قۇسبەگىلەر بۇركىتتىڭ ءوزىن جەكە ءبىر تەككە جاتقىزادى. بۇدان ارى قاراي قىران قۇستار تۇقىمىنا قاراي ءوز ىشىنەن جەكە-جەكە تۇرگە جىكتەلىپ كەتەدى. مىسالى، قارشىعانىڭ: قارا قارشىعا، تۇنجىر قارشىعا، سىرعاق قارشىعا دەپ بولىنسە؛ تۇيعىن: اق تۇيعىن، كىر تۇيعىن، قۇل تۇيعىن دەپ بولىنەدى.
وسى قىران قۇستاردىڭ ءار قايسسىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن جاڭىلماي اجىراتىپ، ءتىلسىز تىرشىلىك يەسىمەن تىلدەسىپ، قىرانداردى ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداعانىنا جۇرگىزە بىلگەن ادامدار قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا بۇرىننان بولعان. ارىعا ۇزاماي نايمان ىشىندە وتكەن تىنەي قۇسبەگىنىڭ داڭقى اڭىزعا اينالعان، ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر رۋىنان شىققان شورا دەگەن ادامنىڭ قۇسبەگىلىك داڭقى بۇكىل قازاققا جايىلعان. اتتارى اڭىزعا اينالعان ەكى قۇسبەگى جايلى: «تىنەيدەگى قاسيەت - ۇيالاس ەكەن سارىقۇسپەن، شوراداعى قاسيەت - تىلدەس ەكەن بار قۇسپەن»، - دەگەن ماراپات سوزدەر كەزدەسەدى.
قازاق حالقىنىڭ تەكتىلىگىن، جىگىتتەرىنىڭ سەرىلىگى مەن جۇرەكتىلىگىن تانىتاتىن بۇل ونەر اسا بىلگىرلىك پەن مىقتىلىق، قىرانداي قىراعىلىقتى تالاپ ەتەدى. ناعىز قۇسبەگىلەردىڭ تابيعاتتىڭ اسا اساۋ، جىرتقىش، قاۋىپتى قۇسپەن ءتىل تابىسىپ، ونى ايتقانىنا ۇيرەتۋ ءۇشىن دە ۇزاق ۋاقىت پەن توزىمدىلىكتى، بىلىكتىلىكتى تالاپ ەتەدى. جاراتىلىسىنان جابايى، جىرتقىش بولىپ جارالعان قىرانقۇستى شوشىتىپ، ۇركىتىپ الماي بايلانىسۋى اسا ماڭىزعا يە. قۇسبەگىلەر العاشىندا جاعىمدى دىبىس پەن اقىرىن ءۇن قاتۋدان، شاقشيىپ، تەسىلە قاراماي، جىلى قاراۋدان باستايتىن كورىنەدى. سەبەبى، ادام دىبىسى مەن ادام كوزىنەن قورىقپايتىن حايۋان بولمايدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قۇسبەگىلەر قالاي بولعاندا دا ءوزىنىڭ زيانسىز ەكەنىن قۇسقا سەزىندىرۋى قاجەت-اق.
