قۇرمانعازى قاي جىلى تۋعان؟
استانا. قازاقپارات - قورىتىندى 1996 -جىلى 20-قىركۇيەك كۇنگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ەكەن.
بۇگىندە قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلىنىڭ تۋعان جىلى توڭىرەگىندە ءارقيلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. ءبىر دەرەكتەردە ول 1806 -جىلى تۋعان دەپ كورسەتىلسە، ەندى بىرىندە 1818 -جىل دەپ جازىلادى، ال سوڭعى زەرتتەۋلەردە 1823 -جىلدى نەگىزگى تۋعان جىل رەتىندە ايعاقتايتىن ەڭبەكتەر باسىم. قازاق باسپا سوزىندە دە، عالامتور كەڭىستىگىندە دە بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە كوپتەگەن قايشى مالىمەتتەر مەن بولجامدار كەزدەسەدى. مۇنداي جاعدايدىڭ قالىپتاسۋىنا ءار داۋىردە جازىلعان دەرەكتەردىڭ تولىق زەرتتەلمەي، كەيدە اۋىزشا اڭىزدارعا سۇيەنىپ بەرىلۋى سەبەپ بولعان.
سوندىقتان قۇرمانعازىنىڭ ناقتى تۋعان جىلىن انىقتاۋ - تەك جەكە ءبىر عالىمنىڭ ىزدەنىسىنە ەمەس، تۇتاس عىلىمي ورتا مەن ارحيۆتىك دالەلدەرگە سۇيەنەتىن ماڭىزدى ماسەلە. سەبەبى ۇلى كۇيشى شىعارماشىلىعى مەن ءومىر جولىن دالىرەك زەردەلەۋ ونىڭ قازاق مۋزىكا مادەنيەتىندەگى ورنىن ايقىنداپ قانا قويماي، ۇلتتىق تاريحىمىزداعى كوپتەگەن اقتاڭداقتاردىڭ ورنى تولۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇگىن ءبىز وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، ءار كەزەڭدەگى دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەردى سارالاي وتىرىپ، قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلىنىڭ تۋعان جىلى جايلى عىلىمي نەگىزدەلگەن توقتامعا كەلۋگە تىرىسامىز.
اۋەلى بۇل جايلى احمەت جۇبانوۆ نە دەپ جازعانىن قارايىق. احمەت جۇبانوۆتىڭ (1806-1968) كوزى تىرىسىندە جاريالانعان كىتاپتاردىڭ بارلىعىندا قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جىلى 1818 دەپ كورسەتكەن. اتاپ ايتقاندا:
«قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى» (1942 ج) - 18-بەتىندە قۇرمانعازى 1818 -جىلى تۋعان دەپ جازىلعان؛
«سترۋنى ستولەتي» 1958 -جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن. سول ەڭبەكتىڭ 28-بەتىندە كۇيشىنىڭ تۋعان جىلى 1818 دەپ كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار مولاسىنداعى قۇلپىساتىندا كورسەتىلگەن 1806 -جىل قاتە جانە «بۇل قاتەلىكتى دينا باستاعان بىرنەشە شاكىرتتەرى دە راستاپ وتىر» دەپ جازادى؛
1960 -جىلى جارىق كورگەن «قۇرمانعازى ساعىربايەۆ (ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى)» كىتابىندا جۇبانوۆ 1818 -جىلى تۋعان (50-بەت) دەپ كورسەتىلگەن؛
كورىپ وتىرعانىمىزداي، جۇبانوۆ قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جىلى دەپ 1818 -جىلدى الدى. كوزى تىرىسىندە جارىققا شىققان ءۇش كىتابىندا دا سولاي بەردى. (قازاق تىلىندەگى «عاسىرلار پەرنەسى» جۇبانوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن باسپادان شىقتى).
ەندى احمەت قۋان ۇلىنىڭ نەگە وسى داتاعا توقتالعانى جايلى ىزدەپ كورەيىك. «قۇرمانعازى ساعىربايەۆ» (1960 ج. جارىق كورگەن) ەڭبەگى «قۇرمانعازى جايلى دەرەكتەردىڭ جينالۋى جايلى» اتتى ءبولىمىنىڭ 36-37-بەتتەرىندە ءتۇسىندىرىپ كەتەدى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنا قۇرمانعازىنىڭ ومىرىنە قاتىستى كوپتەگەن حات كەلىپ تۇسكەن. سولاردىڭ ىشىندە زەينەش ماكۋوۆ پەن ۇمبەت ىبىرايەۆ اتتى ازاماتتار كۇيشىنىڭ قۇلپىتاسىنداعى «1806 -جىلى تۋعان» دەگەن جازۋدىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن اتاپ كورسەتەدى. ءارقايسىسى ءوز قولىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، بۇل جىلدى دۇرىس ەمەس دەپ دالەلدەۋگە تىرىسقان. سونىمەن قاتار قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتتەرى - د. نۇرپەيىسوۆا، م. سۇلەيمەنوۆ، و. قابيعوجين جانە ى. دوساليەۆ تا ۇستازىنىڭ تۋعان جىلى 1818 بولۋى ءتيىس دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.
سونىمەن قاتار جۇبانوۆ قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جىلىن ەسەپتەۋدە ورىس جيھانگەزى ساۆيچيەۆپەن كەزدەسكەن ەستەلىكتى دالەل رەتىندە الادى. تولىق تسيتاتا كەلتىرەيىك: «ال 1868 -جىلى قۇرمانعازىنى كەزدەستىرگەن ن. ساۆيچيەۆتىڭ جازعانىندا: «قۇرمانعازى مەنىمەن كەزدەسكەندە ورتا جاستا ەدى» دەيدى. ورتا جاستى ەڭ ۇلكەنى ەلۋ دەپ العاننىڭ وزىندە دە 1818 -جىلى تۋعانى دالەلدەنەدى (1806 ەمەس)» - دەپ جازىپ كەتەدى جۇبانوۆ.
قارسى پىكىر. كەيىن بۇل پىكىردى جوققا شىعارىپ، قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جىلى باسقا دەپ زەرتتەپ جازعاندار بولدى.
ماقسوت جولجانوۆ (1932-1999) دەرەگى. 1998 -جىلى «قۇرمانعازى» اتتى جيناق جارىققا شىعادى. جيناقتا كۇيشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى عىلىمي جانە دەرەكتى، تانىمدى ماقالالار بەرىلگەن. وسى جيناقتا م. جولجانوۆتىڭ ماقالاسى بار (274-278-بەتتەر). زەرتتەۋشى قۇرمانعازى 1823 -جىلى دۇنيەگە كەلدى دەپ بىرنەشە دالەل ۇسىنادى:
استراحان ارحيۆىندەگى رەسمي قۇجاتتار. استراحان وبلىستىق ارحيۆىندە ساقتالعان 1882 -جىلعى سوت قۇجاتتارىندا قۇرمانعازىنىڭ جاسى انىق كورسەتىلگەن. وندا 1882 -جىلى ۇستالعان كەزدە ەكى رەت ءتىزىم جاسالعان، ەكەۋىندە دە قۇرمانعازىنىڭ 59 جاستا ەكەنى جازىلعان. وسى دەرەككە سۇيەنسەك، 1882 - 59 = 1823 بولىپ شىعادى. ياعني، رەسمي قۇجات تا ونىڭ تۋعان جىلىن ايقىندايدى.
ماقاشقا كەلگەن كەزى. ماقاش بەكمۇحامبەتوۆ سول ۋاقىتتىڭ بەدەلدى تۇلعاسى ەدى. 1884-1885 -جىلدارى قۇرمانعازى ماقاشقا بارىپ، پانا سۇرايدى ەكەن. سول ۋاقىتتان قۇرمانعازىنىڭ ءوزى شىعارعان، ارناۋ- ولەڭ جولدارى ساقتالىپتى. سول ولەڭنىڭ مىنا ءبىر جولدارى بار ەكەن:
«الپىستان اسقان جاسىم كەتتى،
تورىمنەن جۋىق كورىم بە».
م. جولجانوۆ وسىنى نەگىزگە الىپ، 1884 - 61 = 1823 -جىل بولىپ شىعادى دەيدى.
قۇرمانعازىنىڭ قابىرىندەگى قۇلپىتاستا ول 73 جاسىندا قايتىس بولدى دەپ كورسەتىلگەن. قايتىس بولعان جىلى دەپ 1879 سانى قاشالعان. ماقسوت جولجانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ارابشا سيفرلاردى جازۋ بارىسىندا كەتكەن قاتەلىك - ءبىر ساننىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. دەمەك، قۇلپىتاستاعى 1879 دۇرىسىندا 1897 -جىل بولۋى ءتيىس. بۇل جونىندە قۇلپىتاستى شاپقان تاتار شەبەردەن قۇرمانعازىنىڭ ۇلى قۇباش «نەگە قاتەلەستىڭ؟» دەپ سۇراعاندا، شەبەر: «ولگەن ادامعا ءبارىبىر ەمەس پە» دەپ جاۋاپ بەرگەنىن احمەت جۇبانوۆ بىرنەشە ادامنان ەستىگەن ەكەن.
وسى دەرەككە سۇيەنىپ ەسەپتەگەندە: 1897 - 73 = 1824 شىعادى. ءبىراق قازاق داستۇرىندە ادامنىڭ جاسىن «تولعان» دەپ ەسەپتەپ، ايى-كۇنى جەتپەگەن كۇندەرى مەن ايلارىن قوسا ايتاتىن ادەت بولعان. سوندىقتان قۇلپىتاستاعى «73 جاس» دەگەن جازۋدى ءداستۇرلى تۇسىنىكپەن قابىلداعاندا، قۇرمانعازىنىڭ ناقتى تۋعان جىلى 1823 دەپ شىعادى. م. جولجانوۆ مۇنى ارحيۆتىك قۇجاتقا ەمەس، ءوزىنىڭ لوگيكالىق پايىمىنا سۇيەنىپ جازعانىمەن، جاناما دالەل رەتىندە قاراستىرۋعا ابدەن نەگىز بار، ءارى ول باسقا دەرەكتەرمەن سايكەس كەلەدى.
كەلەسى ءوز دەرەگىن ۇسىنۋشى قۋانعالي جۇماليەۆ (1936-1998) تا كۇيشىنىڭ تۋعان جىلى جايلى زەرتتەۋ جاساعان. جالپى العاندا، ق. جۇماليەۆ م. جولجانوۆ سياقتى ارحيۆ دەرەكتەرىنە جانە قۇلپىتاستاعى قاتە جازۋعا سۇيەنەدى. جالپى ماقالاسى دا جولجانوۆتىڭ ويلارىمەن ۇقساس. سونىمەن بىرگە ول جۇبانوۆ كەلتىرگەن حاتتار مەن جازبالاردى دا وزىنشە تالداپ، سالىستىرادى. اسىرەسە، ا. جۇبانوۆتىڭ ساۆيچيەۆ دەرەگى نەگىزىندە جازعان پىكىرىنە كۇمانمەن قارايدى.
اتاپ ايتقاندا، احمەت جۇبانوۆ ساۆيچيەۆتىڭ «1868 -جىلى قۇرمانعازى ورتا جاستا ەدى» دەگەن سوزىنە سۇيەنىپ، ادامنىڭ عۇمىرىن ءجۇز جاس دەپ الىپ، ونىڭ ورتاسى ەلۋ جاس بولادى دەپ ەسەپتەگەن. ال جۇماليەۆ قازاق ۇعىمىندا ادام عۇمىرى ءجۇز جاسقا جەتپەيدى، كوبىنە 80-90 جاسپەن شەكتەلەدى دەيدى. سوندىقتان ورتا جاس ەلۋ ەمەس، 40-45 جاس ارالىعى بولىپ شىعادى. وسى ولشەمدى نەگىزگە العاندا، ساۆيچيەۆ كورگەن كەزدەگى قۇرمانعازىنىڭ تۋعان جىلى 1823-1828 -جىلدار شاماسىنا سايكەس كەلەدى ەكەن.
قورىتىندى. زەرتتەۋشىلەر ءارتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرگەنىمەن، ولاردىڭ عىلىمي دالەلگە اينالۋى ءۇشىن سول دەرەكتەر سارالانىپ، تالدانىپ، رەسمي تۇردە بەكىتىلۋى قاجەت. سوندىقتان سول جىلدارى قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ارنايى كوميسسياسى قۇرىلىپ، كەلەسىدەي شەشىم شىعارىپتى.
«ق ر ۇعا م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى حالىق كومپوزيتورى قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلىنىڭ تۋعان-ولگەن جىلىنا قاتىستى ساراپشىلىق كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىن حابارلايدى.
ارحيۆ دەرەكتەرى مەن زەرتتەۋشىلەر م. جولجانوۆتىڭ، ق. جۇماليەۆتىڭ، ي. كەنجاليەۆتىڭ، ءۇ. راحماتۋلليننىڭ پىكىرلەرىن مۇقيات ساراپتاي وتىرىپ، ساراپشىلىق كوميسسيا حالىق كومپوزيتورى قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى 1823 -جىلى تۋىپ، 1896 -جىلى دۇنيە سالعان دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. مۇنداي توقتامعا كەلۋگە، اسىرەسە، استراحان وبلىستىق ارحيۆىنەن تابىلعان قۇجاتتار بۇلتارتپاس دالەل بولا الادى».
ساراپشىلار كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى:
ەرزاكوۆيچ ب. گ. - ونەر تانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇ ع ا-نىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى.
قاسقاباسوۆ س. ا. - فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇ ع ا-نىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى.
قاراقۇلوۆ ب. ي. - ونەر تانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى.
سەيدىمبەك ا. س. - فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى.
بۇل قورىتىندى 1996 -جىلى 20-قىركۇيەك كۇنگى «ەگەمەن قازاقستان»
گازەتىندە جاريالانعان ەكەن.
Aikyn.kz
