قۇرمانبەك اعامىزبەن العاش كەزدەسكەندە اكە-بالا ايتىسىن كورسەتتىك - ءابدىعاني بازىلحان ۇلى

استانا. قازاقپارات - ايتىستىڭ ءىرى مەكتەبى رەتىندە - قىتايداعى قازاقتاردىڭ سونى سوقپاعىن ايتۋعا بولادى. تاڭجارىق، كودەكتەردەن باستاۋ الىپ، كۇنى كەشە ومىردەن وزعان قۇرمانبەكتەرمەن بيىك بەلەستەرگە كوتەرىلگەن، قايرات، ەركىندەرمەن تولىققان ونەر ساپىندا وزىندىك مانەرىمەن ەل كوزىنە ەرەكشە تۇسكەن اقىننىڭ ءبىرى ءابدىعاني بازىلحان ۇلى بولاتىن.

ءابدىعاني اقىن ساحناعا كوتەرىلگەندە جۇرت سىلتىدەي تىنىپ، نە ايتار ەكەن دەپ وقتالۋشى ەدى. سۇلۋ ءسوز، سىڭعىرلى ساز، شىمىر ۇيقاس، تۇنىق داۋىستان بولەك، ورامدى وي، ورەلى تانىم مەن تالعام قۇپ جاراسىپ، وزگەدەن ءبىتىمىن وقشاۋ كورسەتەتىن. وزىندىك مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ، سوڭىنان شاكىرتتەر ەرتە بىلگەن اقىن قازىر اتامەكەنگە ورالعان. اقىنعا ارنايى جولىعىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ورايى كەلىپ ەدى (2013-جىل).

***

- ايتىس ونەرىن ۇلتتىڭ رۋحاني جادى دەپ قاراستىراتىندار دا بار. «اۋ» دەمەيتىن قازاق جوق» دەگەنىمىزبەن، شارشى توپتىڭ ورتاسىندا سۋىرىلىپ شىعىپ باق سىناۋ، ايتىسۋ وڭاي ەمەس. اڭگىمەمىزدى ارىراقتان باستاساق. ايتىسقا العاش قالاي كەلدىڭىز؟ كىمدەردى ۇستاز تۇتتىڭىز؟

- ادامدى اقىن ەتەتىن اللا بەرگەن سىيدىڭ ارقاسى عوي. بۇعان قوسا وسكەن ورتاسى مەن تۋعان جەر تابيعاتىنىڭ ورنى بولەك. مەن ىلە ايماعى توعىزتاراۋ اۋدانىنا قاراستى ەشكىلىك تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى تاستوبە اۋىلىنىڭ ىلگىداي دەگەن قىستاعىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. تابيعاتى تاماشا، قىرقا-قىرات، بەل-بەلەستەرىنە كوز تويعىسىز، تاۋلارىنا قاراساڭىز، اسقاقتىعىنا تالپىنىپ، ارمانىڭىزدى جانىعىڭىز كەلەدى. شاعىن عانا ەلدىمەكەننىڭ بىتپەيتىن قىزىعى دا، تاۋسىلماس شىجىعى دا جەتكىلىكتى ەدى. تۋعان توپىراعىمىزدا كىشكەنتاي عانا قاينار دەيتىن بۇلاق بار. سول قايناردىڭ سۋىن ءىشىپ ەرجەتتىك. اتىنا زاتى ساي، قايناردىڭ قاينارىنان قانىپ ىشكەن جۇرتتىڭ ولەڭگە، ءان مەن كۇيگە اۋەستىگى باسىم ەدى...

اۋىلدىڭ توي-تومالاعى تارقامايتىن، جاز بەن قوڭىر كۇزدىڭ مامىراجاي ءساتىن ساعىنامىن ءالى كۇن. توي بولعان ۇيگە ءسان-سالتاناتتى ۇيلەر قاز-قاتار تىگىلىپ، ىردۋ-دىردۋى باستالاتىن. توي ەكى كۇن بولۋشى ەدى. ءبىرىنشى كۇنى توي مال سويىلىپ، الىستان ات تەرلەتىپ جەتكەن اعايىن-تۋىسىن كۇتۋمەن وتەدى. سول كۇنى كەشكە ولەڭ باستالادى. ۇلكەندەر اۋىلدىڭ ايتىسىن باستاپ كەپ جىبەرەدى. بىرىنەن ءبىرى جاتتاعان، ياكي ەسىندە قالعان بۇرىنعى شۋماقتارىن ايتا ما، الدە ءوز جاندارىنان سۋىرىپ سالا ما، بىلمەيمىن، شىنىمەن دە ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق ەدى.

وسىنداي تويلارداعى قىزىقتى، ايتىستاعى ۇتىمدى سوزدەردى ەل تەز جاتتاپ: «پالەنشە تۇگەنشەمەن ايتىسقاندا بىلاي دەدى، پالەننىڭ ءسوزى مىردىڭ وعىنداي ەكەن، وعان انا كەلىنشەك تە بىلاي دەپ جال تاپتى، ۇستاتپاي كەتتى» دەسىپ جۇرەتىن. وسىنىڭ ءبارىن بالا كەزىمىزدەن تىڭداپ، كورىپ وستىك. ۇلكەندەر ولەڭ باستاعاندا، كەلەسى ءبىر كيىز ۇيدە جاستار جاعى جىر تولعايتىن. ءۇيدىڭ تۋىرلىعىن ءتۇرىپ قويىپ، جىگىتتەر سىرتىندا، قىزدار ىشىندە تۇرىپ ايتىساتىن. ەكى قىز بەن ەكى جىگىت قاتار وتىرىپ، قاپەلىمدە ءبىرى جاڭىلسا بولماسا ءسوز تاپپاي قالسا، ەكىنشىسى جاۋاپ قاتىپ، ءبىر-بىرىنە كومەكتەسە وتىرىپ، ولەڭنىڭ كوركىن قىزدىراتىن.

ءبىزدىڭ الدىمىزدا اۋداندىق ايتىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن شەكەرحان دەيتىن جەڭگەمىز، مۋساقان دەيتىن اتامىز بولدى. اۋىلداعى ولەڭدەردە ىلعي دا ءسوزدى سولار باستايتىن. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ اكەم بازىلقان دا ولەڭگە اۋەس ەدى. مەن، مەن دەگەن اقىندارمەن ايتىسىپ، ەكى ادىم اتتاتپاعانىن جۇرت ايتىپ جۇرەتىن. مەندە تالاي ولەڭدەرى ساقتاۋلى تۇر. كەيدە اقتارىپ، وقىپ قويامىن. ولەڭدەرىندەگى شىنايىلىققا تاڭىرقاماي تۇرا المايسىڭ.

ەسىمنەن كەتپەيتىن ءبىر وقيعا بار. ءبىر كۇنى مارقۇم شەكەرحان جەڭگەمىز قارسىلاس شاق كەلتىرمەي، اۋەنىن اۋەلەتىپ وتىر ەكەن، 14- 15 جاس كەزىم عوي، بالالىقپەن مەن شىقتىم ايتىسۋعا. ول كىسى ايتادى: «مەنىڭ ولەڭىم ماشينانىڭ ماتورىنداي»، - دەپ، مەن ايتام: «مەنىڭ ولەڭىم - كومبايننىڭ وراعىنداي» دەپ. وسىلاي توي- تومالاقتاردا سۋىرىپ سالىپ، اقىرىنداپ اۋىلعا، اۋىل اراسىنا تانىلا باستادىم. كورشى اۋىلدارداعى اقىنداردى ىزدەپ بارىپ ايتىساتىنداي جەلىك پايدا بولدى. ايتىسقا ۇيىرسەك توپتىڭ ىشىنە ەنىپ، بىرتە-بىرتە ەل-جۇرت اۋىزعا ىلە باستادى.

حالىق ايتىسكەرلەرىن قۇرمەتتەپ، تورگە شىعارىپ جاتقان سوڭ، تىپتەن قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. «ەل سىيلاعان ەسىكتە وتىرمايدى» دەيدى عوي، جاسقانىپ- تارتىنباي، رەتى كەلگەندە ولەڭ باستاپ ءجۇردىم. اكەم دە قولدادى: «مەن بىرەۋدىڭ جالعىزى بولدىم، سول جالعىزدىقپەن مال سوڭىنان كەتتىم، ەندى سەن وسى ولەڭنىڭ ارتىنا تۇسە عوي»، - دەپ باتاسىن بەرىپ، تالاپتاندىرىپ وتىردى.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ اياعى كەڭىپ، رۋحاني تۇلەۋگە ءمان بەرگەن شاعى وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارى بولاتىن. بۇرىن بۇعاۋ سالىنعان سالت-جورالعى جاڭعىرىپ، ۇلتتىق مادەنيەتكە ءورىس اشىلعان شاقتا، ايتىستىڭ جاڭا تىنىسى اشىلدى. ول جاقتاعى ايتىستىڭء بىر ەرەكشەلىگى الدىمەن اۋىلدا شاعىن ايتىس وتكىزىپ، سودان وتكەندى اۋدانعا جىبەرەدى. اۋداندىق ايتىس جىل سايىن شىلدە ايىندا جايلاۋدا وتەدى. ودان ىرىكتەلگەندەر ەكى جىلدا ءبىر رەت وتەتىن ايماقتىق ايتىسقا جولداما الادى. ايماقتان سۋىرىلىپ شىققاندار ىلە، التاي، تارباعاتاي - ءۇش ايماقتىڭ باسىن قوسقان وبلىستىق ايتىسقا اتتانادى. وبلىستىق ايتىس ءۇش جىلدا ءبىر رەت وتەدى. بۇل ايتىسقا قاتىسۋدىڭ ءوزى مارتەبە. سەبەبى، ەكىنىڭ ءبىرى الامانعا ات قوسا المايدى.

كەيىن بەس جىلدا ءبىر رەت شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ايتىسى وتەتىن بولدى. بۇل ايتىستىڭ اۋداندىق، ايماقتىق، وبلىستىق ايتىستاردان ەرەكشەلىگى جايلاۋدا ەمەس، قالادا، كادىمگى ۇلكەن كونسەرت زالدارىندا وتۋىندە. قالانىڭ قازاعى ايتىس تىڭداۋ ءۇشىن جاپاتارماعاي اعىلادى. مەن اۋداندىق ايتىسقا 1986 - جىلى قاتىستىم. العاشقى ايتىسقا شاقىرۋ قاعازىن مارقۇم اۋەزباي دەگەن كىسى الىپ كەلگەندە قاتتى قۋاندىم. ول كەزدە ايتىس سونداي قادىرلى ەدى، اقىنداردا ولەڭدى شۋماق-شۋماعىمەن جاتتاپ الۋ دەيتىن بولمايتىن. العاشقى قاتىسقان ايتىسىم توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ مۇقىر اۋىلى، شاشى دەگەن جايلاۋىندا ءوتتى. مەنىڭ العاش ايتىستىڭ ۇلكەن ساحناسىنا باسقان قادامىم وسى بولدى.

- ءاربىر ايتىسكەردىڭ جەكە كىتاپحاناسى بولادى. كىتاپحاناسى دەپ وتىرعانىمىز، وسكەن ورتاسى مەن ونەر مايدانىنان ءتالىم العان مەكتەبى. وزىندىك سوقپاعىڭىزدى سالۋ ءۇشىن تۇپكى ءناردى قايدان الدىڭىز؟ كىمدەرمەن سۋسىندادىڭىز؟ قورىڭىزدىڭ قاينارى قايدان؟

- سول جىلدارى «قارا كاسەتا» دەگەن بولاتىن، جاقسى تىڭدالاتىن دۇنيەلەردى تىڭدارماندارى قولدان قولعا تيگىزبەي، تىڭدۋشى ەدى. تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ تولعاۋلارى مەن ايتىستارى ءار ءۇيدىڭ ماگنيتوفونىندا سارناپ تۇراتىن. ال ول كىسىنىڭ كىتابىن كۇللى اۋىل شامنىڭ جارىعىندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وقيتىن. مەنىڭ اقىن بولىپ قالىپتاسۋىما تاڭجارىقتىڭ تىكەلەي قاتىسى بار دەۋىمە بولادى. مەنىڭ اكەمنىڭ العانى شەكتىبايدىڭ قىزى دا، ال تاكەڭنىڭ العانى سول كىسىنىڭ قارىنداسى ەكەن. تاڭجارىقتىڭ جارىن ۇزاتىپ بارعاندا اپام دا ەرە بارسا كەرەك، داستارحان باسىندا تەك قانا تاكەڭ سويلەپ وتىراتىن دەيدى. ول كەزدە اس-اۋقات از، كۇندە كەسپە كوجە جاسايدى ەكەن. سونداي ءبىر كۇنى تاكەڭ: «ورازايلاردىڭ كوجە ىشكەندە ۇندەرى ىشىنە ءتۇسىپ كەتەدى» دەپ قاعىتاتىن كورىنەدى قايىن جۇرتىن.

اپام مارقۇم بالا كەزىمىزدەن ىڭىلداپ تاڭجارىقتىڭ جىر-داستاندارىن تولعاپ وتىراتىن. ءبىز بولساق تىزەسىنە باسىمىزدى قويىپ جاتىپ، مىزعىپ كەتۋشى ەدىك. اپام ۇنەمى: «ءوزىڭدى ۇمىتپا»، - دەپ وتىراتىن. «اپا، مەن قاشان ءوزىمدى ۇمىتىپ ەدىم» دەسەم، «ە، بالام، ءوزىڭدى ۇمىتۋشى بولما. باياعىدا ءبىر مىسكىن قايتىس بولىپتى دەسەدى. ەكى پەرىشتە كەلىپ، سۇراقتىڭ استىنا الىپتى. ءوزىڭدى تانيسىڭ با، اكەڭدى تانيسىڭ با، الدە قۇدايدى تانيسىڭ با؟» دەپ.

سوندا الگى كىسىنىڭ جانى: «قۇدايدى تانيمىن» دەپتى. «وندا سەن ازاپتالاسىڭ» دەپتى پەرىشتەلەر. «نەگە؟» دەپ شىرىلداپتى ولگەن كىسىنىڭ رۋحى. «سەن ءوزىڭدى، ءوزىڭنىڭ اكەڭدى تانىماساڭ، قۇدايدى قايتىپ تانىماقسىڭ!» دەگەن ەكەن پەرىشتەلەر. سوندىقتان، اللا بەرگەن امانات جاندى قورعا، ءار مۇشەنىڭ سۇراۋى بار، ءوزىڭدى قادىرلەمەسەڭ، تانىماساڭ، وزگەنى تانىپ بولمايسىڭ» دەيتىن ەدى مارقۇم اپام.

اڭىز-اڭگىمەلەر، تاكەڭدى كورگەن كەزدەگى ەستەلىكتەرىن ءجيى ەسكە الىپ وتىرۋشى ەدى، جارىقتىق. ىلەگە عانا ەمەس، كۇللى شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ادەبيەتىن قالىپتاستىرعان تۇلعانىڭ ءبىرى تاڭجارىق ەكەنى داۋسىز. ءشىلبى ءالىماقىن، اقىت ءۇلىمجى ۇلى مەن اسقار تاتاناي اقساقالدىڭ ورنى دا بولەك. ءبىز وسى كىسىلەردىڭ جازبا مۇرالارىمەن سۋسىنداپ وستىك. ايتىسكەر اقىن مۇسىلىمبەك سارقىتباي ۇلىنىڭ «بالەنمەن ايتىسى، تۇگەنمەن ايتىسى» دەگەن جازۋى بار «قارا كاسەتا» تارالىپ ءجۇردى. ونان كەيىن «مۇرا» جۋرنالى دەيتىن ادەبي جۋرنال بولدى. ەجەلگى قيسسا-داستانداردىڭ ءبارىن سودان وقىدىق. باتىرلار جىرى مەن عاشىقتىق داستاندار، ءدىني تاعىلىمى مول اڭىزدىق ءافسانالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعاتىن. جۇرتتىڭ ءبارى سونى جازدىرىپ، جاتا-جاستانا وقۋشى ەدى.

ەڭ باستىسى، مەنىڭ اكەمنىڭ بىلمەيتىن ايتىس-داستانى از ەدى. وسى اتالعانداردىڭ ءوزى ماعان ەڭ ۇلكەن مەكتەپ بولدى. اكەمىز ىلعيدا ءوزى بىلەتىن قيسا-داستانداردى ايتىپ قانا قويماي، ءتىلىمىز شىققاننان باستاپ بىزگە جاتتاتىپ وتىراتىن. ۇتقىر ءسوز بەن ۇتىمدى ويدى سول كىسىنىڭ جىرلاۋىنداعى داستانداردان جاتتادىم. بالا كەزىمدە جارىلقاسىن دەگەن كىسى «سەن ماعان ولەڭ ايتساڭ، مەن ساعان جىلىك بەرەم» دەپ، ماعان ىلعي جاتتاعانىمدى ايىتقىزۋشى ەدى. اكەمنىڭ تولەۋبەك دەگەن قۇرداسىنىڭ مەنىمەن شامالاس ايگۇل دەيتىن قىزى بار بولاتىن. اكەم قۇرداسىنا ءازىل ەتىپ، ماعان مىناداي ولەڭ جاتتاتىپ قويىپتى:

قىزىل الما دەگەندە، قىزىل الما،

تولەۋبەكتىڭ ۇيىندە قىزى بارما.

ساقتاپ جۇرگەن جانىمدا ەكى المام بار،

تولەۋبەكتىڭ قىزدارى قىزىعار ما؟

سول ولەڭدى قۇرداسى كەلگەندە، ماعان ايتقىزاتىن. ولەڭ وسىندايدان باستالدى عوي. ال اۋداندىق، ايماقتىق ايتىستارعا قاتىسۋىما حالىقتىڭ ونەرگە قۇرمەتى مەن جىل سايىن وتەتىن اۋداندىق، ەكى جىلدا ءبىر وتەتىن ايماقتىق ايتىس سەبەپ بولدى. كوپبوسىن ساسكەن دەگەن ۇستازىمىز بار ەدى. ول كىسىنى قازاق فولكلورىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى دەپ ايتۋعا بولادى، مادەنيەتىمىزگە ايرىقشا جاناشىرلىق ەتتى. حاتقا تۇسپەگەن كوپتەگەن مادەني مۇرالاردى جيناپ جۇرەتىن. مەن سول كىسىنىڭ جانىندا كوپ ءجۇردىم. كوپ اڭگىمەسىن ەستىدىم. باسقادا ايماقتىڭ ءسوز مايەگىن كوڭىلىمە توقىدىم. ول كىسىنىڭ ەرلىگى، قازىرگىدەي تەحنيكالىق مۇمكىندىك جوق سول زاماندا ءوتىپ جاتقان ايتىستى بىردەن قولمەن جازىپ الاتىن، ونى ەكى دانا ەتىپ كوبەيتىپ، بىرەۋىن وزىنە، بىرەۋىن وبلىستىق مۇراعاتقا تاپسىرىپ وتىرعان. جانە سول ايتىستار جۋرنالدارعا باسىلىپ شىقسا، قاتەلەرىن بىردەن بايقاۋشى ەدى. اعامىزدىڭ تالاي جىلدىق قولجازباسىمەن مەيلىنشە سۋسىندادىم.

1995 - جىلدارى مەن قۇلجا قالاسىندا وتكەن ايماقتىق ايتىستا ەل كوزىنە ءتۇستىم. التايدان ارنايى كەلگەن اقتانگەر اقىن قۇرمانبەك اعامىزبەن وسى ايتىستا اكە-بالا ايتىسىن كورسەتتىك. ساحنادان تۇسكەن سوڭ ماعان پەيىل-باتاسىن بەردى. ايتىستان بىرەر جىل كەيىن ىدىرىس ءادىلحان ۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا ول كىسى جاستار اراسىنداعى ورلەپ كەلە جاتقان اقىن رەتىندە ءۇمىت ارتىپ، الدىمەن مەنى اتاپتى. ول كىسىنىڭ اۋزىنا ىلىگۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەدى ءبىز ءۇشىن.

ءبىزدى اقىندار تاربيەلەدى، جوعارىدا اتاپ وتكەن كوپبوسىن اعام، سوسىن توكپەلەتىپ ايتاتىن نۇرعايشا دەيتىن اپامىز، مۋساقان دەيتىن اتامىز بولدى، سول كسىلەردەن كوپ ءتالىم الدىق. اۋىلدىڭ ايتىسكەرلەرى دەپ بويعا توعىتپايتىندار بار شىعار قازىر ايتساق، ءبىراق بۇگىنگى ايتىسكەرلەردىڭ كوبى سول كىسىلەردەي زيىندى ەمەس-اۋ. زەردەلەرى ساۋ ەدى. ولاردىڭ جاتقا بىلەتىندەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن بىلسەك، الشاڭداپ جۇرە الماي قالارمىز ءبىز... مۋساقان شال كوپبوسىن اعانىڭ قايىناتاسى ەدى، ايتىسقا ساياساتتىڭ سالقىنى ءتيىپ، اقىندار سيرەپ كەتكەن ءبىر كەزدە، مۋساقان اتامىزدى مۇقىر دەيتىن اۋىلدا ءبىر جاسى ۇلكەن اپامەن ايتىستىرىپتى، سوندا مۋساقان:

قارتايدىق «تورتتىك توبە» جاپاسىمەن،

اقىندار ءسوز ايتىڭدار ساپاسىمەن.

تويىنا بۇل اۋىلدىڭ راحمەت،

ايتىستىم اپاسىنىڭ اپاسىمەن، - دەپ ەلدى قىراپ-توپان كۇلكىنىڭ استىنا كومىپتى، وسى ولەڭدەر بىزگە اسەر ەتتى. «تورتتىك توبە» دەگەن ساياسي ۇيىمدى ايتىپ وتىر. ادام ءوسۋ ءۇشىن ءوز ورتاسىنىڭ اسەرى مول. ىلە ايماعىنان بۇگىندە اتى كوپكە بەيمالىمدەۋ نەبىر ساڭلاق اقىندار وتكەن. شۇبىرتپالى ۇيقاسپەن قارسىلاسىن قارا ولەڭنىڭ سەلىنە جولىقتىراتىن ءاشيحان دەگەن اپامىز، ايگۇل، ايعانىش، گۇلسىمحان، زيراگۇل سەكىلدى قىزدار شوعىرى ءوستى.

ايعانىشتىڭ ورنى بولەك ەدى. جيىرما جىلداي ايتىستىم. بىردە ول، بىردە مەن جەڭدىم. بىزبەن زامانداس، ايتىستا ەرتە تانىلىپ، جارق ەتىپ، جاسىنداي سونگەن كۇنەستىك باهاربەك قىتايداعى قازاق ايتىسىنا تىڭ سوقپاق سالىپ كەتتى دەۋگە بولادى. 11 بۋىنمەن ايتىپ، 7 بۋىنمەن قايىرما جاسايتىن ونى كۇللى جۇرتشىلىق تاڭىرقاسا تىڭدادى. امال نەشىك، عۇمىرى كەلتە بولدى. بۇدان بولەك، ۋاليبەك، سەرىك ءانبيا، مۇسىلىمبەك، باۋىرجان، جاقىپنۇر، ايتبەك، ماۋلەتحان، بوجىقان باستاعان توپتىڭ ىشىندە جۇردىك. ال وسى كىسىلەردىڭ باسىندا ءبۇبىماري اپامىز بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. جاقسىدان شاپاعات دەگەن راس. ءبارىنىڭ جىلى پىكىرىن، قولداۋىن سەزىنىپ ءوستىم. كەيبىرى بىزدەن بۇرىن ايتىسىپ، ءبىز ساحناعا شىققاندا تىلەۋلەس بولدى.

- ىلە وڭىرىنەن باسقا ايماقتارداعى اقىندارمەن قارىم- قاتىناسىڭىز قالاي ورىستەدى؟ سول كەزدەگى ءبىر بۋىن جۇيرىكتەردى اتاپ كەتسەڭىز.

-1990 - جىلى «سولتۇستىك شىنجاڭ بويىنشا مادەنيەت اپتالىعى» توعىزتاراۋدا ءوتتى. سونداعى ايتىسقا التايدان قۇرمانبەك اعامىز، تارباعاتايدان بەردىحان اعامىز بەن جامالقان اپامىز، سانجىدان زيات كوبەگەن ۇلى، زەينەش دەگەن كىسىلەر باستاعان كىلەڭ ءسوزدىڭ سويى جينالدى. گۇلبايرام دەگەن اقىن قىز ەرە كەلىپتى. ەڭ جاسى بولىپ قايرات قۇلمۇقاممەد وتىردى قوناقتار اراسىندا. جيىرماعا ەندى كەلگەن شاعىم، ايتىس وتكىزۋشى اۋداننىڭ اتىنان قاتىسىپ، گۇلبايراممەن ايتىستىم. ءبىزدىڭ ولەڭ ءورىسىمىز وسىلاي باستالدى.

1990 - جىلى قايرات، گۇلدەن سەكىلدى اقىندارمەن تانىستىم. سول جولعى ايتىستا مەن قاتتى سىنعا ۇشىرادىم. اۋزىمەن قۇس تىستەگەن اياۋلى اقىن اعامىز ازىلبەك كىنازبەك ساحناعا شىعىپ (ول ايتىستىڭ شارتى سولاي بولاتىن، ءبىر جۇپتىڭ ايتىسىن بەلگىلى ءبىر ءادىلقازى ورتاعا شىعىپ، باردى بار، جوقتى جوق دەپ ايتاتىن): «سەن سەكىلدى جۇگەنسىزدى كورسەم كوزىم شىقسىن!»، - دەگەنى. سولاي ايتاتىن ءجونى بار-اق ەدى... مەن تاقىرىپتان اۋىتقىپ، قارسىلاسىمدى قاعىتام دەپ، ورىنسىز تيىسكەن ەدىم.

وسى ايتىستا ءبىراز اقىندارمەن ءتۇس تانىس بولدىق. ءتۇن جارىمىندا سۇلكىنىم ءتۇسىپ، قاز-قاتار تىزىلگەن ءبىر ۇيگە كىرسەم، قۇرەكەڭ باستاعان ىعايلار مەن سىعايلار وتىر ەكەن. باهاربەك مەنى شاقىرىپ: «قۇرەكە، مىناۋ ءابدىعاني دەگەن مەنىڭ دوسىم. جاقسى اقىن»، - دەپ ەدى، قۇرەكەڭ دە «ءيا، ءابدىعانيدى بىلەم» دەدى. باهاربەك ماعان ىممەن اعاڭا ارناپ بىردەڭە ايت دەگەندەي يشارا جاسادى:

«ءسىزدى كورىپ، مەن دە اقىن قۇساپ قالدىم،

قارعىپ تۇرىپ، كەلىپ تۇر قۇشاقتاعىم.

قايتىپ اقىن بولامىن ەرتەڭگى كۇن،

قارىستاي جەردى ولەڭمەن ءۇش اتتادىم»، - دەپ ەدىم، قۇرەكەڭ قامشى سالدىرماستان:

«ءابدىعاني، سۇيىكتى اسىل ۇلىم،

تىڭداتارسىڭ سەن ءالى عاسىر ءۇنىن.

ماڭگى-باقي جۇگىرەر جۇيرىك قايدا،

بۇعان بولا ءجونى جوق باسىلۋدىڭ!» - دەدى. سونداي سىيلاستىق بولىپ ەدى ارامىزدا. قۇرەكەڭ كۇيسىز جۇيرىك ەدى. دايىندىقسىز، سۋىرىپ سالىپ ايتا بەرەتىن، كەز كەلگەن جەردە جاراتۋلى بايگەنىڭ اتىنداي ەدى، سىلاڭداپ ورتاعا شىعىپ، سۋىرىلىپ سالا بەرەتىن. باۋىرى جازىلعاندا توقتاۋ جوق ەدى، ورشەلەنگەندە ونە-بويى ولەڭ بولىپ كەتەتىن...

قۇلجا قالاسىنداعى 1995 - جىلعى وبلىستىق ايتىستا وزگەلەرىن ءجىتى تاني ءتۇستىم. سول ايتىستا ماعان ءبىرىنشى ورىن بۇيىردى. 1996 -جىلى كۇيتۇن قالاسىنا وقۋعا باردىم، قۇماربەك ساحارين، ىدىرىس ءادىلحان، قاليبەك، ساعي اعالارىمىزدىڭ الدىن كوردىم. وسى تۇستا التايدان ەركىن ءىلياس ۇلى دەگەن سۇراپىل اقىن شىقتى. جىرلارى داۋىل سەكىلدى. 1998 - جىلى ىلە قازاق وبلىستىق 12 - كەزەكتى ايتىسى التايدا ءوتتى. ەركىن سول كەزدە جىرلارىن سەل جاڭبىرشا توكتى، سوزدەرى تۇيدەك بۇلتتاي، وزگەشە استارلى ءهام ءماندى. شىڭگىلدەگى ءبىر ايتىستا بەردىبەك قۇرجىقايەۆ: «التاي تاريحىندا ءۇش مەكتەپ قالىپتاستى، قۇرمانبەك مەكتەبى، قايرات مەكتەبى، ەركىن مەكتەبى»،- دەگەن ەدى. ەركىن شىن مانىندە تۋما تالانت ەدى. ونداي ەكپىن، كوركەمدىك، سۇلۋ سوزدەن سىڭعىر قۇراستىرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ەركىنمەن 4 رەت ايتىستىم، قاتتى سىيلاستىق.

ءابدىعالي ءجۇرمىسىڭ ەسەن-امان؟

دوس ەدىڭ كوپتەن بەرى كەزىكپەگەن.

ومىردەن كىمدەر وتپەي جاتىر دەيسىڭ،

مەن داعى ءوستىپ ءجۇرىپ بەزىپ بەرەم. -دەپ ەدى.

2001- جىلى ەركىن، ءزۋرا ۇشەۋىمىزدى ىشكى قىتايعا اپارىپ ارالاتتى ارنايى ورىندار. قىتايى قۇج-قۇج قايناعان بىرنەشە ولكەنى ارالادىق. بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇرعان كۇندەردە ەركىنمەن جاقىن ءبىلىستىم. جول ۇستىندە سامۇرىق دەگەن قىزىم بار، ۇلانباي دەگەن ۇلىم بار دەپ اڭگىمە شەرتتى. سامۇرىق دەگەن قىزىنىڭ اتى وي سالدى ماعان. وعان ارناپ ءان شىعاردىم.

ەركىننەن باسقا مۇرال، شاكەن، بەكبولات دەيتىن مىقتى اقىندار شىقتى التايدان. وكىنىشتىسى، ەركىن مەن مۇرالدان جاستاي ايىرىلىپ قالدىق. جاقىندا ارامىزدان وزدى. بۇلاردان بولەك، باقىتالى، انار، گۇلباقىت، رايحان، گۇلسىناي، ءجاميعا، كادىرحان، ەرجان، ەرلان، جارقىنبەك، قاناتبەك، ەرجانات، ارزىگۇل، قاليحان، عازيزا، نۇرزيا، ناعىماندى ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇدان وزگە قانشاما تالانتتار بار. جالپى، ول جاقتا قازىر ءبىر بۋىن جاستار تۇلەپ كەلەدى.

- ءسىز ايتىسقا العاش شىققان ساتىڭىزدە ايتىس سۇيەر تىڭدارمانىڭىزدى وزگەشە ورنەكتى جىرىڭىزبەن، سازدى ماقامىڭىزبەن جاۋلادىڭىز، بۇل ءسىزدى باسقا اقىنداردان ەرەكشەلەدى، وسىعان قالاي قول جەتكىزە الدىڭىز؟

- ماقام سازىمنىڭ وزگەشەلىگى مەنىڭ باعىم بولعان دا شىعار، توعىزتاراۋدا ايگىلى تەرمەشى ماعاۋيا بايمۇحامەت ۇلى بار. شىنجاڭ قازاعىنا تەرمەنى وسى ماعاۋيا اعامىز اپارعان. ول كەزدە «قازاق راديوسىنىڭ» ءۇنى قىتايدىڭ كەڭەس وداعىمەن شەكارالاس اۋداندارىنا جەتىپ تۇرعان. انۋاربەك بايجانبايەۆتىڭ «الماتىدان سويلەپ تۇرمىز» دەپ باستاعان كۇمبىرلەگەن داۋسىن قىتايداعى قازاقتار دا ەستيتىن.

ماعاۋيا بايمۇقامەت ۇلى جۇسىپبەك، ماناربەك، عاريفوللا ايتقان اندەردى ۇيرەنىپ، سول كىسىلەردى ۇستاز تۇتىپ، قىتايداعى قازاقتارعا تارالۋىنا كوپ ەڭبەك ەتتى. ول كىسىنى مەن 1987- جىلى اقىندار ايتىسىنا بارعان كەزدە كوردىم. ەلۋباي دەگەن اقىن اعامىز تانىستىردى، ءىرى دەنەلى كىسى ەكەن، سالعان ءانى قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الادى. ول كىسىنىڭ ءانىن ەستىگەندە جەر بەتىندە قازاق حالقىنان باسقا ءان سالاتىن حالىق جوقتاي سەزىلدى ماعان. جاقسى ارالاستىق.

ماكەڭنىڭ ءۇيى مادەنيەت سارايى سەكىلدى. ماقامدى وسى ماعاۋيا اعا ايتاتىن حالىق سارىندارىنان ۇيرەندىك، ماساباي دەيتىن ىلەنىڭ باس-اياعىن ارالاپ ات ۇستىندە دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن جىراۋ بولدى، سول كىسىلەردەن ۇيرەندىك. بۇدان سىرت مەن ءانشى بولۋدى ارماندادىم. 1990- جىلدارى اۋداندىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە ءارتىس بوپ قابىلداندىم. ول جەردەگى باستىعىم التىنشى سىنىپتا مۇعالىمىم بولعان ۇستازىم، تاعى دا سول جەردە ماعان ۇلگى كورسەتتى، بالعابەك دەيتىن كورەگەن كىسى ەدى. قولىندا قازاقستاننىڭ ءبىراز ايتىستارى بار ەكەن، سونىمەن ءبولىستى. كورشى اۋىلدا كادىربەك دەيتىن ءانشى جىگىت بولدى، داۋىسى اسقاق ەدى. وسىنىڭ ءبارى دە ماعان اسەر ەتتى. ءبىراق دومبىرانى ادەمى شەرتكەنمەن، كەيىنىرەك ۇيرەندىم.

- قارعىس ايتىس، جۇمباق ايتىس سەكىلدى ايتىستىڭ وزگە جانرلارىندا باق سىناپ كوردىڭىز بە؟

- جوق، قارعىستى قابىلدايتىن ادام بولمادى، ءبىراق تەكەستىك ايىتبەك اۋەس ۇلى دەگەن مىقتى اقىنىمىز بولدى، ولەڭى ءتۇيىندى، ءسوزى ويلى ەدى. سول كىسى عانا ايتىپتى قۇرداستارىنا. بىردە قۇرداسى ايىتبەككە ءۇيىمدى ولەڭگە قوس، قوسقاندا قارعاپ قوس دەپ ءوتىنىش جاساپتى ءوزى. سوندا ايىتبەك:

ءۇيىڭنىڭ الدى بيىك، ارتى الاسا،

از كۇندە ارتقى تامىڭ شالقالاسا.

ورتاسى بەلاعاشتىڭ وپىرىلىپ،

استىندا جاتساڭ ءوزىڭ جانتالاسا.

...

قاڭتاردا قالىڭ مولدا قاپتاپ ءجۇرىپ،

بەتىڭدى ارەڭ زورعا قالقالاسا.

كورىڭدى قازعان كۇنى شاعىل شىعىپ،

امال جوق كۇرەك باتپاي، بالتالاسا.

از كۇننەن سوڭ كورىڭدى اۋىستىرىپ،

قاپار شال سۇيەگىڭدى قالتالاسا.

.......

كورىمىرەك ءۇي بولسىن دەسەڭ ەگەر،

ءۇيىڭدى قايتا بۇزىپ، قايتا جاسا،- دەپتى. سوندا قۇرداسى قىزاراقتاپ كەتىپ، تەك تۇرماي، بۇل ۇيقاستان باسقا ۇيقاسپەن ايتشى دەسە:

ءۇيىڭنىڭ ارتى الاسا، الدى بيىك.

اۋرە بوپسىڭ مۇنشاما جاندى جيىپ.

ءورت كەتىپ قوس مولاڭنىڭ توبەسىنە

وزىڭە جارىمى قالسىن، جارىمى كۇيىپ، -دەپ ايتادى دەيدى. مۇنداي تاپ بەرمەنىڭ تارلاندارى اۋىلدا كوپ بولدى عوي. ال اندا-ساندا جۇمباق ايتىس ءوتىپ تۇراتىن. ءوزىم باق سىناپ كورمەپپىن. وتىرىك ولەڭ ايتۋ مەن جازۋدا كۇنەستىك اعامىز ۋاليبەكتىڭ الدىنا تۇسكەن ەشكىم جوق. ول كىسىنىڭ جىرلارىن حالىق جاتقا ايتىپ جۇرەتىن.

- قازاقستانداعى ايتىس مەكتەبىن قالاي باعالايسىز؟

- قازاقستان ايتىس مەكتەبى ەرتە قالىپتاسقان. ءتىپتى ءبىر كەزدەرى شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى دەپ ايتۋعا بولادى. ەسەنقۇل، ايتاقىن، سەرىك، ازىمبەك، اسەلحانداردىڭ داۋسى ەمىس-ەمىس بىزگە جەتىپ تۇردى. مۇحامەدجان، امانجول، ورازالى، بەكارىس، بالعىنبەك، ايبەك، داۋلەتكەرەي، بەكجان، اينۇر، ريناتتار قارا ولەڭدە قايمىققان ءساتى جوق. بىرىنەن ءبىرى وتەدى. مەنىڭ ءوزىم كەزىندە مۇحامەدجان تازابەكوۆ پەن بەكارىس شويبەكوۆتىڭ ايتىستارىن ءجيى تىڭداپ، ءسوز ورالىمدارىن، تاپقىرلىقتارى مەن ىزدەنىمپازدىقتارىن ءجىتى قاداعالادىم. قىتايدا ءجۇرىپ، وسى اقىنداردى تىڭدادىق. ەلگە جەتۋگە اسىقتىق. شەكارا دەگەن سىزىقتىڭ كەسىرىنەن كەش كەلدىك.

مويىنداۋىمىز كەرەك، قىتايداعى ايتىس ونەرىنىڭ دامۋىنا اتامەكەننىڭ ىقپالى زور بولدى. وسى جاقتان جەتكەن ايتىستاردى كورىپ، تىڭداپ، ەستۋگە اۋەس بولدىق. ول جاقتاعى دارابوزدارىمىز قۇرمانبەك، جامالحان، مۇسىلىمبەكتەردىڭ شىنايىلىعى مەن سىرشىلدىعىن بۇل جاقتاعىلاردىڭ تاريحي جادىمەن، مانەرلى ويىمەن تولىقتىرۋعا تىرىستىق. ءبىر وكىنىشتىسى، قازىر اقىندار جاتتاندىلىققا سۇيەنىپ كەتتى، ايتىستىڭ جوعارى دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ الدى. جاس اقىنداردا تازا سۋىرىپ سالمالىق جوعالىپ بارادى.

ايتىستىڭ قىزىعى سۋىرىپ سالمالىعىندا. ءبىر اي بويى جازىپ، اسىقپاي دايىندالىپ، ءتىپتى كەلىسىپ ايتىس وتكىزەدى دەگەندى ەستىگەندە، تاڭىرقاعانىم شىن. ايتىس ءوسۋى ءۇشىن، ونىڭ تابيعي زاڭدىلىعى ساقتالسا دەيسىڭ. ارينە، تاپقىر ءسوز بەن ۇتقىر وي ۇنەمى ورالا بەرمەيدى. سوندا دا، ءوزىنىڭ اۋەلگى يىرىمىنەن اۋىتقىماسا دەگەن تىلەك بار. بۇل ءسوز اقىندار ىزدەنبەسىن، دايىندالماسىن دەگەندى بىلدىرمەيتىنى تۇسىنىكتى شىعار...

وسى اۋرۋ قىتايداعى اقىندارعا دا جۇقتى. ءسالي سادۋاقاس اعامىز ءبىر ماقالاسىندا: «مەن 1998- جىلى ءابدىعانيدى كورگەندە، ول ەل اراسىندا الدەقاشان اڭىزعا اينالىپ ۇلگەرىپ ەدى. تارباعاتايلىق ءۇش قىزبەن قاتار ايتىسىپ، ەلدى اۋزىنا قاراتقان. جۇرتتىڭ ءبارى اقىننىڭ دارىنىنا سۇيىنگەن بولاتىن. سول ءابدىعاني قازىر بۇرىنعى بيىگىنەن جەتە الماي ءجۇر» دەگەن سىڭايدا وي ايتتى بىردە. بۇل - شىندىق ەدى.

- ايتىستا قانداي ۇستانىمداردى بەرىك ۇستاندىڭىز؟

- الگى ەستىگەن سىنىم ەسىمدە قاتتى قالسا كەرەك (كۇلىپ الدى) ارىپتەسىمنىڭ نامىسىنا تيمەۋدى، مادەنيەتتى ايتىسۋدى باستى ۇستانىم ەتتىم. كەلسىن-كەلمەسىن كەلەمەج عىپ، ءجوندى-ءجونسىز ءتيىسۋ، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي تۇيەدەن تۇسكەنەدەي ءسوز ايتۋ جوق مەندە. جالپى ايتىستا عانا ەمەس، ومىردە دە سونداي پرينسيپ ۇستانامىن. وزگەنىڭ جىرتىعىنا ساۋساق سالۋ ادەتىمە جات. اقىن كوپتىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. ءسوز سىيلاعان حالقىمىز قايدا بارساق كەۋ-كەۋلەپ، تورگە وزدىرادى. ونداي ساتتە ءبالسىنىپ، كەردەڭ قاعۋ استامشىلىق. ءوزىڭنىڭ كىشپەيىلدىگىڭ جوعالعان جەردە ءسوزىڭنىڭ دۋاسى بولمايدى. قادىرسىز ءسوز قاعىنعان اۋىزدان شىعادى.

- قىتايداعى ايتىستىڭ دەنى جايلاۋدا وتەدى. قالا ايتىسى مەن دالا ايتىسىنىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟

- جايلاۋ تىنىسىڭدى اشادى عوي. قانشا جەردەن قالاعا سۇيرەپ كەلسە دە، سول دالانى اڭساپ تۇرامىز. ايتىستىڭ ناعىز تىڭداۋشىلارى دا سول جايلاۋدا ەمەس پە؟ ءوزىمنىڭ دە توپ جارىپ شىققان ايتىستارىمنىڭ ءبارى جايلاۋدا ءوتتى. جايلاۋ - ۇلتتىڭ رۋحاني وشاعى بولدى بۇرىندارى. التى اي جازدى ءان-جىرمەن، توي-دۋمانمەن وتكىزگەن حالىقپىز. سوندىقتان جايلاۋدا وتكەن ايتىستىڭ ورنى بولەك.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ وبلىستىق، ايماقتىق ايتىستارىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ءىرى جايلاۋدا وتكەنىندە عانا ەمەس، سول ايتىسقا ورايلاستىرىپ ءۇش ايماقتىڭ تۇلپارلارىن جينايتىن الامان بايگە، كوكپار، قىزقۋار، بالۋان سالىپ، ودان قالدى كيىز ءۇي بايقاۋلارىن قوسا وتكىزەتىندىگىندە. قاي ايماقتىڭ قانداي اتى بايگە الدى، قاي بالۋان جەڭدى، قانداي كيىز ءۇيدىڭ ءسانى مەن ورنەگى ارقىلى باعى ۇستەم بولدى، سونىڭ ءبارىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تالداپ، تارازىلاپ جازادى. ودان جۇلدەلى ورىندارعا يە بولعان بالۋان، جۇيرىك ات، كيىز ۇيلەر ەلدىڭ القاۋىنا بولەنەدى، وزگە جارىستارعا قاتىستىرىلادى. ايتىس كەزىندە قازاقتىڭ دالاسىن، مادەنيەتىن كورگىسى كەلگەن وزگە ۇلتتار كەلىپ، دالا حالقىنىڭ دارحاندىعىنا باس شايقاسادى. ايتىس ۇلتتىڭ قولونەرىن، سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن دارىپتەيتىن شارا بولىپ قالىپتاسقان.

- قازىر قانداي جۇمىس اتقارىپ ءجۇرسىز؟

- اللانىڭ بەرگەن ءناسىبىن قايدان بولسىن تەرىپ جەۋگە بولادى. ءبىراق وتانسىزدىڭ كۇنى - وزگە كۇن. ەلگە جەتۋگە قانشالىقتى اسىققانىمىز تەك وزىمىزگە، ءوزىمىز سەكىلدى تاعدىر كەشكەندەرگە ايان. سىرتتا جۇرگەندە قازاقستان جايىندا تەك جاقسى، يگى دە ىزگى حابارلاردى ەستىسەك ەكەن دەپ تۇراتىنبىز. قارا شاڭىراقتىڭ جامان اتىن ەستىمەۋگە تىرىساتىنبىز. الدەبىر پىسىقايلار قايداعى-جايداعىنى ءسوز ەتكەندە، ولاردىڭ اۋزىنا قاقپاق بولىپ، جاقسى قىرىنان نەگە كورمەيسىڭدەر دەيتىنبىز. بىرەۋدىڭ جاقسىلىعىن كورۋ ءۇشىن اق نيەت پەن تازا وي كەرەك. جاماندىقتى ىزدەگەن قاي جەردەن بولسىن تابادى.

ەلگە ورالعالى بەرى ءبىر كىسىلىك ورنىمىزدى تاپتىق قوي دەپ ويلايمىن. الماتى وبلىسى تالعار اۋدانى نۇرا اۋىلىنداعى مادەنيەت ءۇيىن بىرەر جىل تىزگىندەپ، جاقسى شارالاردىڭ وتۋىنە، اۋىلدى جەردىڭ مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋىنە ازدا بولسا سەپتەستىك. سول ەڭبەگىمىزدى باعالادى ما، الدە جۇرتشىلىقتىڭ اقىنعا دەگەن رياسىز كوڭىلى سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر اللانىڭ قالاۋىمەن تالعار اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى بولدىق. ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلكەن-كىشىسى جوق. وزىڭە تيەسىلى ەڭبەگىڭدى ەرتەڭگە قالدىرماي ىستەۋ - پارىز. قولىمىزدان كەلگەنشە ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز.

...

اڭگىمەلەسكەن، ايالدار كۇنتۋعان.

«ايتىس-اقپارات» (2013-جىل)