قۇندىز بەكبولات قىزى: تۇسكيىز تىگۋدى ۇيرەنگەن جاپوندار دا بار

استانا. KAZINFORM - ەلدەگى كوپشىلىك ۇلتتىق قولونەر بۇيىمدارىن، سونىڭ ىشىندە تۇسكيىزدى مۋزەيلەر مەن كورمەلەردەن عانا كورىپ ءجۇر. كەيبىرىمىز ونىڭ تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ الاتىنىن بىلمەيمىز دە. ال قۇندىز بەكبولات قىزى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ولكەسىندە تۇسكيىز تىگۋ ونەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ايماق تۇگىلى، شەتەلدە كەڭىنەن ناسيحاتتاپ ءجۇر.

تۋ
Фото:turkystan.kz

جەكە كاسىبىمەن قاتار زەرتتەۋ ءىسىن قاتار الىپ جۇرگەن ونىڭ قورجىنىندا بۇگىندە 100 گە جۋىق تۇسكيىز بار. ەل ىشىندە تۇسكيىز كوللەكتسيونەرى اتانىپ كەتكەن قۇندىزعا حابارلاسىپ، از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- بايان-ولگەيدەگى دۇكەنىڭىزگە باس سۇعىپ، سىزبەن تانىسقان بىرنەشە قانداسىمىز «قۇندىزدا ەشكىمدە جوق تۇسكيىزدەر كوللەكتسياسى بار. ول بۇيىمداردى جيناپ قانا قويماي، ەرەكشەلىگىن، تىگىلۋ تاريحىن زەرتتەيدى. سەنبەسەڭىز، حابارلاسىپ كورىڭىزشى» دەپ ءسىزدىڭ تەلەفون ءنومىرىڭىزدى بەرگەن-ءتىن.

- ءيا، مەن تەك كاسىپكەر ەمەس، سونىمەن قاتار زەرتتەۋشىمىن، انتروپولوگپىن. موڭعوليانىڭ قازاق كوپ شوعىرلانعان بايان-ولگەي ايماعىندا تۋىپ-ءوستىم. جوعارى ءبىلىمىمدى ۇلان-باتىر قالاسىندا موڭعوليا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە انتروپولوگيا جانە ارحەولوگيا فاكۋلتەتىندە جەتىلدىردىم. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ سالت-ءداستۇرى تۋرالى ديپلوم جۇمىسىن قورعادىم. كەيىن سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماگيستراتۋرا بولىمىندە وقۋىمدى جالعاستىردىم. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ قازىرگى زامانداعى سالت- داستۇرىنە قانداي وزگەرىستەر ەندى؟ ول وزگەرىستەردىڭ ەنۋىنە قانداي فاكتورلار اسەر ەتتى؟ قالايشا وزگەرىستەرگە ۇشىرادى؟ وسى جايىندا ديسسەرتاتسيا جازىپ، ءجىتى زەرتتەگىم كەلدى. ءوزىم قايماعى بۇزىلماعان قازاقى ولكەدە ءوسىپ-ونگەندىكتەن، وزگەرىستەردىڭ ەنۋىنە نە سەبەپ بولعانىن زەردەلەۋدى بۇرىننان كوكسەپ جۇرگەن ەدىم. كونە سالتتىڭ وزگەرىپ كەتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. سوندىقتان وقۋعا تۇسكەن سوڭ وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ىزدەنىپ، ءبىراز دەرەك جينادىم. ول وقۋدى بىتىرگەن سوڭ تۋريستەردى تارتۋ ىسىمەن اينالىسا باستادىم. ءارى ءوزىم تۋىپ-وسكەن ولكەدە ۇلتتىق كيىمدەر ساتاتىن دۇكەن اشتىم. سول دۇكەنگە ۇلتتىق كيىمدەردى تىگۋ ىسىمەن اينالىسىپ جۇرگەندە موڭعوليا قازاقتارى قولدانعان تۇسكيىزگە قاتتى قىزىقتىم.

- سودان سوڭ زەرتتەۋ ءىسىن قايتا قولعا الدىڭىز با؟

- ءيا. باعزى زاماندا كوشپەندى حالىقتىڭ بارىندە بولعان بۇيىم عوي. دەگەنمەن نەگە قازاق ايەلدەرى تۇسكيىز تىگۋ ىسىنە سونشا قىزىققان؟ بۇل ءىستى نەگە ءدال سولار عانا ساقتاپ قالعان؟ ونىڭ ىشىندە موڭعوليانى مەكەن ەتكەن قازاق ايەلدەرى مۇنى قالاي تىككەن؟ ماتالاردى قايدان العان؟ جىپتەرى قايدان كەلگەن؟ ول زاماندا ايەلدەردىڭ قولىندا قازىرگىدەي ماتا- ءجىپ بولماعان عوي. ونداعى ويۋ-ورنەكتەرى قالاي وزگەردى؟ موڭعولياداعى اجەلەرىمىز تۇسكيىزدى قازىرگە دەيىن قالاي قاز- قالپىندا ساقتاعان؟ بۇگىندە ولار ونى قالايشا تىگەدى؟ جالپى، تۇسكيىزدىڭ دامۋ «ەۆوليۋتسياسى» قالاي ءوربىدى؟ وسىنىڭ ءبارى ماعان قىزىق بولدى. وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تاپپايىنشا تىنىم تاپپايتىنىمدى سەزدىم. ءقازىر كوپشىلىك تۇسكيىزدىڭ نە بۇيىم ەكەنىن بىلەدى-اق. الايدا ونىڭ شىعۋ تاريحى، بۇگىنگە دەيىن جەتۋ جولىن ەشكىم دۇرىس زەرتتەمەگەن. مەن بۇل زەرتتەۋدى 2010-جىلى باستادىم. ءوز ولكەمدە ەلدىڭ قولىندا 100 جىلدان بەرى ساقتالعان، ەشكىمدە جوق، قايتا ەشكىم تىگە المايتىن ايرىقشا ءارى كونە تۇسكيىزدەردى جيناپ الدىم. ول بۇيىمدار - مەن ءۇشىن قۇندى ماتەريال، باعا جەتپەس قۇجات، بۇلتارتپاس دالەل. كەز كەلگەن سۇراعىما جاۋاپ. كوللەكتسيامداعى بۇل تۇسكيىزدەردى ەشقاشان ساتپايمىن. وسىنداي ماڭىزدى قۇندىلىعىمىز يۋنەسكونىڭ مادەني مۇراسى رەتىندە تانىلۋعا تۇرارلىق قوي؟ مەن «سول ءسات ءبىر كۇنى تۋار» دەپ، وسى جولدا تىنباي ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن.

اا
Фото: turkystan.kz

- ەستۋىمشە، ءسىز ەل ءىشىن ارالاپ، تۇسكيىزدەردى جيناپ قانا قويماي، تۇسكيىز تىگۋدى اجە-اناسىنان ۇيرەنگەن مىقتى شەبەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، كوماندا جاساقتاپسىز.

- ءيا، كونەنىڭ كوزى - قارت اجەلەرىنەن كوپ نارسە ۇيرەنگەن، كوپبالالى، جۇمىسسىز انالاردىڭ باسىن قۇراپ، كىشىگىرىم كوماندا قۇرادىم. ولار ءوز ۇيلەرىندە وتىرىپ تۇسكيىز تىگەدى. مەن - ديزاينەرمىن، بۇيىمنىڭ سىزباسىن، نوبايىن كەلتىرەمىن. مۇندا تەك مەن ەمەس، مەن سەكىلدى شەبەرلەردى قاسىنا جيعان بىرنەشە كاسىپكەر بار. تۇسكيىزى توردە ءىلۋلى تۇراتىن ورتادا ءوسىپ- ونگەن ماعان، مەنىڭ كوماندامداعى شەبەرلەرگە بۇل ءىستى ءىلىپ اكەتۋ قيىنعا سوقپادى. تۇسكيىزدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن تىگۋ - ءبىز ءۇشىن مىندەتتى ءىس ەمەس، سۇيسىنە ىستەيتىن شارۋا.

- اڭگىمە اراسىندا قازاق كوپ تۇراتىن قاي ورتاعا بارساڭىز دا، تۇسكيىزدەرىن سۇراستىرىپ، وزگەشەلىگىن سالىستىرىپ جۇرەتىنىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. بىزدەگى تۇسكيىز ءسىز ءوسىپ-ونگەن ولكەدە ساقتالعان بۇيىمنان وزگەشە شىعار؟

- مۇلدەم باسقا. مۋزەيدەن كورگەنىم بولماسا، مەنىڭ قولىمدا قازاقستان ايەلدەرى قولدانعان تۇسكيىز جوق. كوبىنە ونداي بۇيىم اۋىل-ايماقتا تۇراتىن حالىقتىڭ قولىندا بولادى عوي. ەلگە ءجيى كەلسەم دە، اۋىل جاقتاردى ارالاپ ۇلگەرمەدىم. ەسەسىنە، رەسەي قازاقتارى ساقتاعان ەكى-ءۇش تۇسكيىزدى سۇراپ الدىم. ولار دا بىزدىكىنەن وزگەشە. ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا ساي قازاقتاردىڭ بۇيىمدارى دا وزگەشە بولعان عوي.

اا
Фото: turkystan.kz

- بايان-ولگەيدەگى دۇكەنىڭىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جەكە پاراقشاسىنان شەتەلدىك تۋريستەردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنە قاتتى قىزىعاتىنىن بايقادىق. ءبىر تۋريست «كۇندەلىكتى كيىپ جۇرۋگە ىڭعايلى ەكەن!» دەپ تاقيانى ساتىپ العانىن كوردىك. 

- ءبىزدىڭ ولكەگە كوشپەندى حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرىن قىزىقتاۋعا الەمنىڭ ءار بۇرىشىنان كوپ تۋريست اعىلىپ كەلەدى. بۇل - بىزگە ءبىر جاعىنان تابىس كوزى. ەكىنشىدەن - ءتول مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋعا تاپتىرماس مۇمكىندىك. جالپى، موڭعوليادا الەم تۋريستەرى كوپ كەلەتىن 3-4 ولكە بار. دەگەنمەن بايان-ولگەيدە موڭعولداردان باسقا بىرنەشە ۇلت ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، ءارى مۇندا كوشپەندى ءومىر سالتى كەڭىنەن ناسيحاتتالاتىندىقتان، تۋريستەر بۇل ولكەنى ەرەكشە كورەدى. راسىندا، بايان-ولگەيگە كەلگەن تۋريستەردىڭ كوشپەندى مادەنيەتكە قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسەدى. ءتىپتى، اراسىندا ءسىز بەن ءبىز ايتىپ وتىرعان تۇسكيىزدى تىگۋدى ۇيرەنىپ العان تۋريستەر دە جەتەرلىك.

- قاي ەلدەن كەلگەندەر؟

- جاپون ازاماتتارى الدىمەن بىزگە تۋريست بولىپ كەلدى. كەيىن بىرنەشە رەت كەلىپ، تۇسكيىزدى قالاي دۇرىس تىگۋ كەرەگىن ۇيرەنىپ الدى دا، ءوز ەلىنە بارىپ، وزگەلەرگە ۇيرەتىپ، كاسىپ اشىپ الدى. ال فرانسيادان كەلگەندەر تۇسكيىزدىڭ شىعۋ تاريحىنا قىزىقتى. تۋريستىڭ دە ءتۇر-ءتۇرى بار عوي. اراسىندا مۇعالىمدەر، عالىمدار دا بار. بىردە ءبىر فرانسۋز عالىممەن تانىسىپ، مادەنيەت تۋراسىندا كوپ اڭگىمەلەستىك. سول كەزدە ول مەنى ءوز ەلىنە وسى بۇيىم تۋرالى بار بىلگەنىمدى ايتۋعا شاقىردى. ودان بولەك، كوشپەندىلەردىڭ تۇيەمەن قالاي كوشكەنىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءبىز جاققا كەلگەن جاپون عالىمى دا جاپونياعا شاقىردى.

- راسىندا تۇسكيىز تۋرالى بار بىلگەنىڭىزدى قاعاز بەتىنە جازىپ، كىتاپ قىلىپ نەگە شىعارماعانسىز؟

- جازىپ جاتىرمىن. جوعارىدا ايتقانىمداي، تۇسكيىز تۋرالى كوپشىلىك بىلەدى، الايدا تۇپكى تاريحىنان بەيحابار. مەن مۇنى انتروپولوگيا تۇرعىسىنان زەرتتەپ، كىتاپ ەتىپ شىعارماق ويىم بار.

- ەندىگى مەجە قانداي؟

- 2010-جىلدان بەرى زەرتتەگەن دەرەكتەرىمدى جيىپ، عىلىمي ەڭبەك ەتىپ شىعارۋ. سوسىن تۇسكيىزدى قازاق ايەلدەرىنىڭ مۇراسى رەتىندە كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ. ودان بولەك، مۇنى قازاقستانعا كەڭىنەن تانىتقىم كەلەدى. قازاقستانداعى دۇكەندەردە 2-3 تۇسكيىز بار، الايدا مەنىڭ قورجىنىمداعىداي تاڭداۋ جوقتىڭ قاسى. ءبىزدىڭ دۇكەندە 100 گە جۋىق تۇسكيىز بار. الماتى نەمەسە استانادان جەكە دۇكەنىمدى اشسام دەيمىن. مۇندا تۇرماعان سوڭ ونىڭ جولىن ازىرگە بىلمەيمىن. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا الەم تۋريستەرى قىزىعاتىن بۇيىمداردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن وسىندا دا الىپ كەلگىم كەلەدى.

- ىسكە ءسات! اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اۆتور ءاليا تىلەۋجان قىزى

تۇركىستان گازەتى

سوڭعى جاڭالىقتار