قۇم قويناۋىنداعى قۇپيا
استانا. قازاقپارات - كەڭەس كەزەڭىنىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان شاعىندا سىر وڭىرىندە كوپتەگەن جاسىرىن اسكەري نىساندار جۇمىس ىستەدى. اسىرەسە، ارال ءوڭىرى مەن بايقوڭىر عارىش ايلاعى اۋماعىندا اسا قۇپيا ماقساتتاعى جابىق اسكەري قالاشىقتار از بولمادى.
ول ۋاقىتتا اسكەري قالاشىقتاردىڭ ناقتى قانداي تاپسىرمامەن اينالىسقانى جۇرتشىلىققا بەيمالىم بولدى. ويتكەنى قۇپيا نىسانداردىڭ سىرتى تەمىر قورشاۋمەن قورشالىپ، ۇدايى كۇزەتپەن باقىلاۋعا الىندى. بوگدە ادامداردىڭ كىرۋىنە قاتاڭ تىيىم سالىندى.
ءبىر عانا ارال اۋماعىندا بىرنەشە اسكەري بازالار كوپكە بەيمالىم تاپسىرمالاردى جۇزەگە اسىرۋدا بەلسەندى جۇمىس ىستەدى. سونىڭ سالدارىنان، تەڭىزدى ايماقتىڭ مامىراجاي تابيعاتىن لاستادى. ەكولوگيالىق زاردابىن ارتتىردى.
سول ۋاقىتتا تەڭىزى ارناسىنان اسىپ، شالقىعان بۇل ايماقتا 1100 دىڭ ۇستىندە ارالدار توبى ورنالاسىپتى. سونىڭ ىشىندە تەڭىز اينالاسىنىڭ وزىندە 300 دەن اسا ارالدار بولعان ەكەن. مۇنىڭ اراسىندا كوكارال، ۆوزروجدەنيە، بارساكەلمەس سىندى ورىندار ەڭ ءىرى ارالدار توبىنا جاتقىزىلعان. مىنە، سول ۋاقىتتا بۇل جەرلەر اسكەري قالاشىقتاردى ورنالاستىرىپ، اسا قۇپيا تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا تاپتىرماس ورىن بولىپ سانالعان. ءتىپتى، كۇنى كەشەگە دەيىن بۇل ارالدار كارتاعا دا تۇسىرىلمەي، سىرت كوزدەن قۇپيا ساقتالىپ كەلدى.
بەرتىن كەلە، تۇرعىلىقتى حالىققا الدىمەن تەڭىز ورتاسىندا ورنالاسقان «ۆوزروجدەنيە» اسكەري بازاسىنىڭ اقيقاتى اقتارىلدى. بۇل جاسىرىن مەكەندە 1980 -جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن بىرنەشە قۇپيا كودتى اتاۋمەن بيولوگيالىق قارۋدىڭ جاسىرىن سىناعى جۇرگىزىلگەن ەكەن. ونى «ارال-7»، «بارحان» جانە «پنيل-52» اسكەري نىساندارى جۇزەگە اسىرعانى جايىندا قاۋەسەت جەلدەي ەستى.
نەگىزى، ارال اۋماعىنداعى بۇل اسكەري نىساننىڭ قۋاتتى پوليگونعا اينالۋى 1936 -جىلدان باستاۋ الادى. ناقتىسى، سول جىلى ارال ءوڭىرى ستاليننىڭ بۇيرىعىمەن قىزىل ارميانىڭ عىلىمي-مەديتسينالىق ينستيتۋتىنا پايدالانۋعا بەرىلەدى. سول كەزدەن باستاپ پروفەسسور يۆان ۆەليكانوۆ باستاعان عىلىمي قۇرام ارالعا كەلىپ، قۇپيا اسكەري قالاشىقتار بوي تۇزەدى. تەڭىز اينالاسى ارنايى كەمەلەرمەن، ۇشاقتارمەن قامتاماسىز ەتىلدى. عىلىمي توپ الدىمەن ميكروورگانيزمدەردىڭ تارالۋىن باقىلايتىن تاجىريبەلەر جۇرگىزەدى. كەيىننەن 1952 -جىلدان باستاپ بۇل ورىن «ارال-7» اتاۋىمەن باكتەريولوگيالىق قارۋ سىنايتىن پوليگون رەتىندە قايتا قۇرىلادى. وسى كەزدەن باستاپ، قازاق دالاسى، سىر اسپانى سىناق الاڭىنا اينالىپ شىعا كەلدى. الايدا بۇل پوليگوننىڭ ادام اعزاسىنا، قورشاعان ورتاعا قاۋىپتى ەكەنى كوپشىلىككە جاريا بولمادى.
دەرەككە سايكەس، سول جىلدارى ارال اۋماعىندا 4 جابىق اسكەري قالاشىق بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزگەن. اتاپ ايتقاندا، ارالدىڭ وڭتۇستىگىندە «بارحان» بيوحيميالىق پوليگونىمەن بايلانىستى «ارال-5»، سولتۇستىك- باتىسىندا زىمىران اسكەرىمەن قامتىلعان «ارال-6» (چايكا)، سونداي-اق ۆوزروجدەنيە ارالىنداعى «قانتۇبەك» دەپ اتالاتىن «ارال-7» جانە اۆياتسيالىق ەسكادريليامەن جۇمىس جاساعان «ارال-8» (بەرەزكا) اسكەري قالاشىقتارى قۇپيا تاپسىرمالاردى ورىنداۋمەن اينالىسقان. سول كەزەڭدە ارال ءوڭىرىنىڭ اسكەري قالاشىققا اينالۋىمەن جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق تىلسىم قۇبىلىستارعا ءجيى كۋا بولا باستايدى. ءتىپتى، ءوز جەرىندە ەمىن-ەركىن ءجۇرۋ قيىنداپ، اسكەريلەردىڭ قىسىمىنا ۇشىرادى.
«سول كەزەڭدەگى كورىنىستىڭ ءبارى بۇگىندە اڭىز-ءاپسانا بولىپ كورىنەدى. ارال وڭىرىندەگى سەكسەۋىل كەنتىندە تۇرعان جەزدەمنىڭ وسىنداي قۇپيا نىساندارعا قاتىستى ءبىر وقيعاسىن قۇلاعىم شالعانى بار. ول ۋاقىتتا تەڭىز ۇلتانىنان اۋىل حالقى مال ازىعى جانە وتىندىق ماقساتىندا ءشوپ شاۋىپ تۇرادى. بىردە جەزدەم بىرنەشە اۋىلداسىمەن بىرگە موتوسيكلىمەن تاۋ قولتىعىنا، ياعني بوگدە ادامعا كىرۋگە تىيىم سالىنعان اۋماققا ءوتىپ كەتىپتى. سول مەزەتتە ىزدەرىنەن ارنايى كولىكپەن اسكەري قىزمەتكەرلەر كەلىپ، كوزدەرىن بايلاپ، بەيمالىم ورىنعا الىپ كەتەدى. سول جەردە بۇلاردى ۇزاق تەرگەپ، وسى جەردىڭ تۇرعىلىقتى حالقى ەكەنىن انىقتاعاننان كەيىن اۋىلدارىنا اكەلىپتى تاستاعان ەكەن. ەل ىشىندە وسى سەكىلدى كوپتەگەن تاڭسىق جايتتەردىڭ كۋاسى بولعان جاندار از ەمەس. الايدا وڭىردە 40 جىلدان استام جاسىرىن جۇمىس جۇرگىزگەن اسكەري قالاشىقتاردىڭ بىزگە بەيمالىم قۇپيالارى ءالى كۇنگە دەيىن اقتارىلماي كەلەدى»، - دەيدى ءوڭىر تۇرعىنى ايجارىق ەراليەۆ.
جالپى، وڭىردەگى ەلدى مەكەندەر حالقى سول كەزەڭدە وسى سياقتى وقيعالارعا ءجيى ۇشىراسىپ وتىرعان. سول كەزدەرى اسكەريلەرمەن بەتپە-بەت ۇشىراسىپ، ۇزاق ۋاقىت تەرگەۋگە الىنعانىن ايتىپ جۇرگەن جانداردىڭ قاراسى قالىڭ. اسىرەسە، بەلگىسىز باعىتتان ۇشىپ كەلەتىن ۇشاقتاردىڭ سول ماڭداعى تاۋدىڭ اراسىنا كىرىپ، كوزدەن عايىپ بولاتىنى جايىندا ءجيى ايتىلادى.
«ول ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەل جاقتا «مەرگەنساي» دەپ اتالاتىن اۋىل بولاتىن. سول ماڭدى اسكەريلەر مەنشىكتەگەننەن كەيىن حالىقتى جاپپاي «جالاڭاش» دەيتىن اۋىلعا كوشىردى. مەرگەنسايعا جابىق اسكەري قالاشىق تۇرعىزىلدى. سول قالاشىقتىڭ ارنايى تىيىم سالىنعان اۋماعىنا ءوتىپ كەتكەندەردى قاماپ تاستايتىن ەدى. بالا كەزىمىزدە تالاي مارتە ۇشاقتار ۇشىپ كەلىپ، سول ماڭداعى تاۋدىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، جوعالىپ كەتەتىنىنە كۋا بولدىق. ناقتى ايتقاندا، شىڭنىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى. ءبىراق ونىڭ سىرى بىزگە سول كۇيى بەيمالىم بولىپ قالدى»، - دەيدى ءوڭىردىڭ تاعى ءبىر تۋماسى ايازبي ۋماروۆ.
ەل ىشىندە «كوكتاۋ» دەپ اتالعان بۇل تاۋدىڭ قۇپياسىن انىق بىلەتىن تۇرعىندار بولماسا دا، ءتۇرلى جورامالدار ايتىلىپ ءجۇردى. ءبىرى تاۋ ەتەگىندە قۇپيا نىسان ورنالاسقانىن تىلگە تيەك ەتسە، ەكىنشىسى تاۋ ىشىنەن انگار(ۇشاقتاردى، ديريجابلدەردى (سىرعاق جولداردى)، تىكۇشاقتاردى ، باسقا ۇشاقتاردى نەمەسە باسقا دا ۇلكەن ولشەمدى جابدىقتاردى ساقتاۋعا، ۇستاۋعا جانە جوندەۋگە ارنالعان قۇرىلىم - رەد.)
سالىنعان بولۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى. ءبىر بەلگىلىسى، سول ايماقتا جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، اۆياتسيالىق ەسكادريليامەن بايلانىستى «ارال-8»، ياعني «بەرەزكا» اسكەري قالاشىعى بولعانى دالەلدەنىپ وتىر.
وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا سول ۋاقىتتا اتالمىش مەرگەنساي ماڭىنداعى اسكەري بازادا ازاماتتىق بورىشىن وتەپ، تالاي قۇپيانىڭ سىرىنا قانىق بولعان ءوڭىردىڭ بايىرعى تۇرعىنى، بۇگىندە اقتوبە وبلىسىندا تۇراتىن بولاتبەك ەسىمدى ازاماتتى تاۋىپ، تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ونىڭ ايتۋىنشا، اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندە كاپۋستين يار پوليگونىنان ۇشىرىلعان بالليستيكالىق زىمىرانداردىڭ تالاي مارتە اتىپ تۇسىرىلگەنىن كوزبەن كورگەن ەكەن. سول سياقتى ءتۇرلى قۇپيا تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋ ءساتىنىڭ كۋاسى بولىپتى.
«ارال ءوڭىرىنىڭ تۋماسىمىن. سول زاماندا وڭىردەگى «بەرەزكا» اتالاتىن نىساندا اسكەري مىندەتىمدى وتەدىم. سول ارادا عارىش سالاسى بويىنشا تەحنيك بولىپ، ازاماتتىق بورىشىمدى اتقاردىم. بالا كەزىمىزدەن ۇشاقتاردىڭ تاۋ ىشىنە كىرىپ كەتەتىنى جايىندا الىپ-قاشپا اڭگىمە ءجيى ايتىلىپ ءجۇردى. ءبىراق بۇل شىندىققا جاناسپايدى. الايدا استراحان وبلىسىنداعى كاپۋستين يار پوليگونىنان ۇشىپ شىققان بالليستيكالىق زىمىرانداردى ارال تەڭىزى ۇستىنەن اتىپ تۇسىرگەن ساتتەرىنە تالاي كۋا بولدىق. ءوزىمىز سول ۋاقىتتا پيلوتسىز ۇشاقتاردى ۇشىرىپ تۇردىق. سول ماڭدا ءبىر كەزدەرى انگار بولعانى راس. ءبىراق «تاۋ اشىلىپ، جابىلادى، ىشىندە انگار بار» دەگەن سوزدەر - بوس داقپىرت. ءوزىمنىڭ كوزبەن كورگەن اقيقاتىم - وسى»، - دەپ ءتۇسىندىردى بولاتبەك كوزىبايەۆ.
جالپى قولدا بار دەرەككە سايكەس، سول كەزەڭدە ارال ماڭىندا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزگەن «چايكا» اسكەري قالاشىعى ستراتەگيالىق زىمىران كۇشتەرىنە تيەسىلى بولدى. نەگىزگى اسكەري مىندەتتەر وسى چايكا اسكەري نىسانىندا اتقارىلعان ەكەن. ال اەرودروم قىزمەتكەرلەرى، اسكەريلەر «ارال-8»، ياعني «بەرەزكا» اسكەري قالاشىعىندا قونىستانىپتى. ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان مەرگەنساي ەلدى مەكەنى اۋماعىندا ورنالاسقان بۇل اسكەري قالاشىقتىڭ ادام دەنساۋلىعى مەن قورشاعان ورتاعا زاردابى وراسان بولعان. قۇپيا نىسان 40 جىلداي جاسىرىن تۇردە جۇمىس جۇرگىزىپتى. پوليگوندا ەڭ العاشقى جارىلىس 1956- جىلى تىركەلگەن ەكەن. سودان بەرمەن وڭىردە ۇزىن سانى 8 جارىلىس ورىن العانى تۋرالى اقپارات ايتىلادى. بۇل بىزگە بەلگىلى بولعانى عانا. ال ءالى كۇنگە دەيىن سىرى اشىلماي، قۇپيا قۇجاتتاردا قاتتالىپ جاتقان دەرەكتەر قانشاما؟!
جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق ادامزات تاعدىرىنا اسا قاۋىپتى «ۆوزروجدەنيە» ارالىمەن قوسا، ءبىر كەزدەرى ەدىل بويىنداعى كاپۋستين ياردان ۇشىپ جەتكەن بالليستيكالىق زىمىرانداردىن جارىلىسىنان تۋىنداعان زارداپتى ءالى دە سەزىنەتىنىن ايتادى. تۇمسا تابيعاتى مەن تەڭىزىنەن ايىرىلعان ارال ءوڭىرى حالقى ءتۇرلى ىندەتتەردىڭ اسقىنۋى سول كەزدەرى جۇرگىزىلگەن جاسىرىن سىناقتاردىڭ اسەرىنەن دەپ تۇسىنەدى.
جالپى، كەڭەس زامانىندا تەڭىز ماڭىن مەكەندەگەن اسكەري قالاشىقتاردىڭ بىزگە بەيمالىم تالاي قۇپياسى ءالى دە اقتارىلا جاتار. ءبىراق جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق جاسىرىن سىناقتاردىڭ زاردابىن قاي كەزگە دەيىن تارتاتىنى ءبىر اللاعا عانا ايان.
ەرباقىت جالعاسباي،
قىزىلوردا وبلىسى
aikyn.kz
