قۇلپىناي تەرگەن قازاق: گاستاربايتەرگە اينالعان وتانداستار ماسەلەسى شەشىلە مە؟
كەيىنگى جىلدارى شەتەلگە جۇمىسقا اتتانعان قازاقستاندىقتاردىڭ قاتارى ارتتى. ونىڭ ىشىندە ماۋسىمدىق جۇمىس پەن كومپانيالاردىڭ ارنايى شاقىرتۋى ارقىلى كەتكەندەر كوپ. ساراپشىلار ءۇردىس بيىل دا ساقتالىپ، ءتىپتى ۇدەۋى مۇمكىن ەكەنىنە الاڭداۋلى. Kazinform ءتىلشىسى ماسەلەگە ءۇڭىلىپ، جاعدايعا اسەر ەتكەن فاكتورلاردى تالداپ كوردى.
ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، 2023 -جىلى - 191 مىڭ، وتكەن جىلى - 140521 قازاقستاندىق شەتەلگە جۇمىسقا كەتكەن. جەكەلەي جىكتەسەك، وتانداستاردىڭ بەت العان باعىتى - رەسەي فەدەراتسياسى، وڭتۇستىك كورەيا، تۇركيا، ۇلىبريتانيا، ب ا ءا مەملەكەتتەرى. رەسەي تۇسىنىكتى، كورشىلەس ەل، بارىس-كەلىس جەڭىل. ال شالعايداعى وزگە مەملەكەتتەرگە جونەلۋدىڭ سىرى نەدە؟
قاتارىنان ەكى جىل انگليادا ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەگەن دۋمان كەڭشىلىكتىڭ ايتۋىنشا، شالعاي ەلگە شەكارا اسۋدىڭ ءمانى جالاقى مەن ەڭبەك نارىعىندا جاتىر. جۇمىسشى مامانداردىڭ ەڭبەكاقىسى مەن شەتەلدەگى ەڭبەك نارىعىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. انگليادا بىرنەشە ايلىق ەڭبەك قۇنى قازاقستانداعى مازمۇنداس جۇمىستىڭ جىلدىق تابىسىنا تەڭ. سوندىقتان كوبى از ۋاقىتتا قوماقتى تابىس تاۋىپ، قوردالانعان نەسيەسىن ءبىر مەزەتتە جابۋ ءۇشىن كەتۋگە ءماجبۇر.
«قازاقستاندا اقپاراتتىق كوممۋنيكاتسيا سالاسىنىڭ مامانى بولدىم، جالاقىم كۇنكورىستەن اسپادى. يپوتەكا، جەكە شىعىندار، وتباسىما قولقابىس ەتۋ ءبىرشاما قاراجات تالاپ ەتەتىن. جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ قوسىمشا تابىس كوزىن ىزدەۋگە تىرىسقانىم بار. سول كەزدە وتاندىق جارناما پورتالىنان ۇلى بريتانياداعى قۇلپىناي شارۋاشىلىعىنا جۇمىسشى قاجەت ەكەنى تۋرالى جارناما شىعا كەلدى. بايقاسام، جالاقى مولشەرى كوپ، مەرزىمى دە قولايلى. كوپ ويلانباستان نەگىزگى جۇمىسىمنان شىعۋعا ارىز جازىپ، ءبىر ساتتە انگليادان ءبىر-اق شىقتىم.
جاسىراتىنى جوق، شەتەلدە قارا جۇمىس ىستەۋ - ۇيات ەمەس ءارى تابىسى مول. سەبەبى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مۇنداي جۇمىسقا قىزىقپايدى. ءبىز ءۇشىن قوماقتى كورىنەتىن تابىس ولار ءۇشىن وتە از جالاقى سانالادى. مىسالى، انگليادا قۇلپىناي تەرۋ، جۇك تاسىمالى سەكىلدى باعىتتا جۇمىس ىستەدىم. كۇندىك جۇمىس ۋاقىتىم 10-12 ساعات شاماسىندا. تابىس مولشەرى ساعاتىنا - 5000 تەڭگەدەن اسادى. وسىلايشا، ەلدە ءجۇرىپ ءتورت جىلدا تاباتىن قارجىنى شەتەلدە 4-5 اي كولەمىندە تاپتىم، - دەيدى ول.
ەۋروپا ەلدەرىندەگى قارا جۇمىسقا قۇمارتاتىن جالعىز قازاقتار ەمەس. دۋمان وندا وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، رۋمىنيا، بولگاريادان كەلەتىن ازاماتتار كوپ دەيدى. باستىسى، ەڭبەك قاۋىپسىزدىگى مەن كوشى-قون ساياساتىن ساقتاپ، از ۋاقىتتا مول قارجى جيۋ قاجەت. بۇل بەكەر ەمەس، ويتكەنى ەۋروپادا جۇمىس ۆيزاسى 3-6 اي ارالىعىنا عانا بەرىلەدى. ماسەلەن، ۇلى بريتانياداعى TIER 5 ۆيزاسىنىڭ جارامدىلىق مەرزىمى - 6 اي.
كورەيانىڭ قازاقستانعا قويعان ءۇش تالابى قانداي؟
شەتەلگە جۇمىسقا بارۋ بۇگىن باستالعان جوق، كەيىنگى 5 جىلدا ۇدەگەن ءىس. جاۋاپتى مينيسترلىك سوزىنە سەنسەك، وتكەن جىلدىڭ وزىندە ۇلى بريتانياعا 4446، ب ا ءا-گە - 3000، تۇركياعا - 6595، ر ف-عا - 101622 ادام جۇمىسقا كەتكەن. ال ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى شەتەلگە شىعاتىن ازاماتتاردىڭ باسىم دەنى تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق جانە پەداگوگيكالىق سالا ماماندارى ەكەنىن راستاپ وتىر. مامان تاپشىلىعى ۇلعايعان شاقتا ماسەلەنىڭ ۋشىعۋى ەڭبەك نارىعىنا اسەر ەتپەي قويماسى انىق.
راسىندا، عالامتورداعى جارناما- حابارلاندىرۋعا كوز سالساق، شەتەلدە جۇمىس ۇسىناتىن كومپانيا سانى مول. كوبى ينجەنەر، دانەكەرلەۋشى، اۋىر جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسى، مەديتسينا قىزمەتكەرى، اسپاز، باقشا كۇتۋشىسى سەكىلدى ماماندى ىزدەيدى. ونلاين جۇمىس ىزدەۋ پلاتفورماسىنىڭ بىرىنە باس سۇققانىمىزدا ەۋروپا دانەكەرلەۋشىگە 1,3-1,7 ميلليون تەڭگە، ينجەنەرگە - 1,7-2 ميلليون تەڭگە، قۇلپىناي تەرۋشىگە 1-1,5 ميلليون تەڭگە جالاقى ۇسىنۋدا. كوبىنە ەڭبەك ءوتىلى ماڭىزدى ەمەس.
ەسكەرەتىن جايت بار، شەتەلدە تابىس تاپقان قازاقستان ازاماتتارى مەملەكەتكە سالىق تولەۋى كەرەك. مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، شەتەلدەن قازاقستانعا كەلگەن ازاماتتاردىڭ قولما-قول قاراجاتى 10 مىڭ ا ق ش دوللارىنان اسسا، كەدەندىك دەكلاراتسيا تولتىرۋعا مىندەتتى. وعان قوسا، ەلدەن تىس جەردە تابىس العان جاعدايدا، 10 پايىز جەكە تابىس سالىعىن ەسەپتەپ، تۇرعىلىقتى جەرىندەگى مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگانىنا كىرىستەرى مەن مۇلكى تۋرالى دەكلاراتسيانى (270.00 نىسان) ۇسىنۋ قاجەت.
الايدا، تابىسقا كەنەلەمىن دەپ سان سوققان ادامداردىڭ دا بارىن ايتا كەتۋ كەرەك. ەڭبەك نارىعىندا الاياقتىقپەن اينالىساتىن جۇمىس بەرۋشى كومپانيالار جوق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، كەي مەملەكەتتىڭ ەڭبەك ميگراتسياسىنا قاتىستى تالابى قاتاڭ. الەۋمەتتىك جەلى مەن ب ا ق-تا مۇنداي ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ جاي-كۇيىن سۋرەتتەيتىن جاعدايدى كوپ كورەمىز. اسىرەسە، جۇمىس بەرۋشى كومپانيالارعا الدانعاندار، كورەيا رەسپۋبليكاسىندا زاڭسىز جۇمىس ىستەگەندەردىڭ جانايقايىن بىلەمىز.
بۇگىندە قازاقستان تاراپى زاڭسىز ەميگراتسيانىڭ جولىن كەسۋ جونىندە كەشەندى شارا قابىلداۋعا كوشكەن. سەبەبى شەتەلمەن ەڭبەك كوشى- قونى سالاسىنداعى كەلىسىم ورناتۋ ءۇشىن وتانداستار سول ەلدىڭ زاڭىن بۇزباۋى شارت. زاڭسىز جۇمىسشىلاردىڭ سانى ارتسا، كەلىسىمگە كەلۋ قيىنداۋى مۇمكىن. مىسالى، ق ر كورەيا رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنىڭ اقپاراتىنا سەنسەك، وڭتۇستىك كورەيادا 17250 قازاقستاندىق جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ىشىندە 12250 ادام زاڭسىز، 5000 قازاقستاندىق قانا زاڭدى تۇردە ەڭبەك ەتىپ جاتىر. سوندىقتان ەلىمىز ءۇشىن بۇل مەملەكەتپەن كەلىسىم ورناتۋ كەزەكتى ماسەلەگە اينالعان.
وسى ورايدا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنەن وڭتۇستىك كورەياداعى وتانداستاردىڭ ەڭبەك جاعدايىن وڭالتۋ ءۇشىن نەندەي قادام جاسالاتىنىن سۇراعان بولاتىنبىز. مينيسترلىك كورەيادا جۇمىسقا ورنالاسۋعا رۇقسات بەرۋ جۇيەسىنە (Employment Permit System) قازاقستاندى ەنگىزۋ باعىتىندا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتقانىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە كورەيا تاراپى قازاقستانعا ءۇش شارت قويىپتى.
«EPS جۇيەسىنە قوسۋ ءۇش كەزەڭدى قامتيدى: مەملەكەتىشىلىك كەلىسۋ؛ EPS ورتالىعىن اشۋعا ارنالعان وبەكتىلەرمەن تانىسۋ؛ كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆەدومستۆوارالىق كوميسسياسىندا شەت مەملەكەتتى EPS جۇيەسىنە قوسۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداۋ. وسى ماقساتتا ميگرانتتاردىڭ ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن قۇقىقتىق بازانى جاقسارتۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، الماتى قالاسىندا كورەيا رەسپۋبليكاسىندا جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن ەل ازاماتتارىن كاسىپتىك جانە تىلدىك دايارلاۋ جونىندەگى كوپسالالى ورتالىق قۇرىلادى. تەستىلەۋدى وتكىزۋگە، كاسىپتىك بىلىكتى ارتتىرۋ بويىنشا وقىتۋعا، تەحنيكالىق كاسىپ ءبولىنىسىن دايارلاۋعا، قايتا دايارلاۋعا، مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتۋگە دايىن ءبىرقاتار الەۋمەتتىك جانە وندىرىستىك وبەكت ايقىندالدى.
بۇگىنگى تاڭدا ەلدى EPS جۇيەسىنە قوسۋ ماسەلەسى كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندارىمەن مەملەكەتىشىلىك كەلىسۋ ساتىسىندا تۇر. سونىمەن قاتار، كورەيا تاراپى ەلدى EPS جۇيەسىنە تەزىرەك قوسۋ ءۇشىن ءۇش شارت قويدى. وسىعان بايلانىستى، مينيسترلىك مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن (ءى ءى م، س ءى م) بىرلەسىپ، ەلدى وڭتۇستىك كورەيانىڭ EPS جۇيەسىنە تەزىرەك ەنگىزۋ بويىنشا كورەيا تاراپى ۇسىنعان ءۇش شارت شەڭبەرىندە ءبىرىڭعاي تاسىلدەردى ازىرلەدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندى EPS جۇيەسىنە قوسۋدىڭ ءۇش شارتى بويىنشا ازىرلەنگەن ءبىرىڭعاي تاسىلدەر بويىنشا كورەي تاراپىنىڭ ۇستانىمىن كۇتىپ وتىرمىز، - دەلىنگەن مينيسترلىكتىڭ جاۋاپ حاتىندا.
ايتا كەتۋ كەرەك، ەلارالىق كەلىسىم ىشىندە كەنجەلەپ تۇرعانى كورەيا عانا. ايتپەسە، وزگە مەملەكەتتەرمەن كەلىسىم جۇيەلى جۇرگەن. لاتۆيا جانە جاڭا زەلانديامەن كەلىسىم جوباسى جاسالسا، وتكەن جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاتار مەملەكەتىنە ساپارى اياسىندا قاتار ەلىمەن كەلىسىمگە قول قويىلدى. كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2023-2027 -جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى اياسىندا تۇركيا، ب ا ءا، ساۋد ارابياسى، ۇلى بريتانيا، كورەيا، يزرايل، گەرمانيا، قاتار سەكىلدى ەلدەرمەن ەكىجاقتى كەلىسىم (مەموراندۋمدار) ازىرلەنىپ جاتىر. ۇلى بريتانيا تاراپى دا ەڭبەك كوشى- قونى سالاسىنداعى مەموراندۋم جاساسۋعا نيەت بىلدىرگەن. ال يزرايل، ءباا، ساۋد ارابياسى مەملەكەتىمەن كەلىسىم جوبالارى كونتراگەنتتىڭ قاراۋىندا تۇر.
«Brain Drain»: كەتكەندەر قايتىپ كەلە مە؟
اتالعان قادام ەندىگى ەڭبەك كوشىن وڭالتاتىنى راس. دەگەنمەن الەۋمەتتانۋشىلار ەڭبەك ميگراتسياسىنىڭ جەڭىلدەۋى شەتەلدەن تابىس ىزدەيتىندەردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ، شەتەلدەگىلەردىڭ سول جاقتا تۇراقتاپ قالۋىنا اكەلە مە دەپ الاڭداۋلى. ساراپشى جانار ناقىپبايەۆا بۇعان ەلدەگى الەۋمەتتىك احۋال سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جاسىرمادى.
- باسىم دەنى شەتەلگە قىسقا مەرزىمدە قوماقتى قارجىعا يە بولۋ ماقساتىندا كەتەدى. قارىزدارىن جابۋ، دەمونستراتيۆتى تۇتىنۋدان كەلگەن نەسيە سەكىلدى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا بارادى. الايدا شەتەلدەگى جوعارى ءومىر ستاندارتىنا ۇيرەنىپ، كەيىن ەلىمىزگە قايتىپ كەلگىسى كەلمەي قالاتىن ماماندار بولۋى مۇمكىن، ياعني ول جاقتاعى ەڭبەكاقىمەن وسىندا قايتىپ كەلگەندە قيىندىق تۋۋى ىقتيمال. ونىڭ ىشىندە ەڭبەكاقىنىڭ تومەندىگى، ءومىر ءسۇرۋ شارتتارىنىڭ قيىندىقتارى سەكىلدى فاكتور بار. دەگەنمەن كوبىنە ميگرانتتاردىڭ قۇندىلىعىنا دا بايلانىستى سياقتى، - دەدى الەۋمەتتانۋشى.
مامان ءسوزىنىڭ جانى بار. شەتەلگە كەتكەن وتانداستىڭ كوبى ەلگە قايتقىسى جوق. جايلى ءومىر، جاقسى جالاقى اسەر ەتەتىنى تۇسىنىكتى. وسىلايشا، بىلىكتى مامانداردان ايىرىلىپ جاتىرمىز. قىزىعى، بۇل - پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ بارىندە بار ءۇردىس، ءتىپتى دەرت دەسە بولاتىنداي. الەۋمەت تانۋشىلار «brain drain» دەپ ايدار تاققان قۇبىلىس بۇگىن-ەرتەڭ تىيىلمايتىن سەكىلدى.
سوندىقتان قوعام بەلسەندىلەرى مەن دەپۋتاتتار ەلدەگى ەڭبەك نارىعىنا باقىلاۋ جاساۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمدى ءجيى ايتادى. ەستە بولسا، بىرنەشە اي بۇرىن ءماجىلىس دەپۋتاتى يسلام سۇڭقار پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى تامارا دۇيسەنوۆاعا تاقىرىپقا قاتىستى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىن. ونىڭ سوزىنشە، جاستاردى شەتەلدەن ءناپاقا تابۋعا يتەرمەلەيتىن بىرنەشە سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى - قىمباتشىلىق، ەكىنشىسى - ەڭبەك نارىعىنداعى تومەن جالاقى، ۇشىنشىدەن - دايارلاناتىن ماماندار مەن ەڭبەك نارىعى تالاپتارىنىڭ قايشىلىعى. ونىڭ ىشىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تۇلەكتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ ستاتيستيكاسىندا قاتەلىك كوپ. وزگەرىستى دە وسى باعىتتان باستاۋدى ۇسىندى.
«عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ تالابىنا سۇيەنسەك، ج و و رەيتينگىن جاساۋ كەزىندە ۋنيۆەرسيتەت تۇلەگىنىڭ قانشالىقتى جۇمىسپەن قامتىلعانى ەسكەرىلەدى. سوندىقتان وقۋ ورىندارى بۇل باعىتتا ءمىنسىز ناتيجە كورسەتۋگە قۇمار. وسى ورايدا بايقالا بەرمەيتىن قاتەلىك شىعادى. جوو وكىلدەرى تۇلەكتەر وزگە سالادا جۇمىسقا ورنالاسسا دا ولاردى ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەيدى دەپ كورسەتەدى. بۇل قاتەلىك ەڭبەك نارىعىنا ناقتى مونيتورينگ جاساۋعا جانە جوسپار قۇرۋعا قولبايلاۋ بولىپ وتىر. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتەر ناقتى ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن تۇلەكتەردىڭ دەرەگىن جاڭارتۋى كەرەك»، - دەدى يسلام سۇڭقار.
سونىمەن قاتار دەپۋتات ءاربىر جوو تۇلەگىنە ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەۋدى مىندەتتەۋ شارت دەپ سانايدى. مۇنداي شەشىم ەڭبەك نارىعىن تۇراقتاندىرۋعا كومەك بەرمەك.
«پەداگوگيكا، مەديتسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىقتارىنىڭ تۇلەكتەرىن سول سالادا جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتەۋ بار. ءبىراق وزگە سالادا اتالعان ەرەجە ەنگىزىلمەگەن. وسى جاعىن ەسكەرەتىن ۋاقىت كەلدى»، - دەدى دەپۋاتات.
كەلەسى سەبەپ - جالاقى مەن قىمباتشىلىق. وتكەن جىلدىڭ Ⅲ توقسانىندا ەلدەگى ورتاشا جالاقى 338 مىڭ تەڭگە بولدى. ارينە، مۇنداي ستاتيستيكاعا حالىق اراسىندا سەنىم از، ويتكەنى ناقتى كورسەتكىش اناعۇرلىم تومەن. ونىڭ ۇستىنە ينفلياتسيا دەڭگەيىنىڭ شارىقتاۋى، تەڭگە باعامىنىڭ تومەندەۋى، سالىق سالاسىنداعى سوڭعى وزگەرىستەر بيىلعى الەۋمەتتىك احۋالدىڭ وڭاي بولمايتىنىن كورسەتەتىندەي. اتالعان وزگەرىستەر جالاقى كولەمىنە اسەر ەتىپ، تۇرمىس كورسەتىشىنە ىقپال ەتەتىنى انىق. ولاي بولسا، شەتەلگە كەتەتىن قازاقستاندىقتاردىڭ قاتارى ارتۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز.
ەرسىن شامشادين
