قۇلاگەردى قۇلاتقان كىم؟

استانا. قازاقپارات - قۇلاگەر-قازاق تاريحىندا قاسىرەتتى وقيعانىڭ قۇربانى بولعان ەرەن جۇيرىك. يەسى - اتاقتى اقان سەرى قورامسا ۇلى.

سەرىنىڭ: «قۇلاگەر شەشەڭ سۇڭقار، اكەڭ تۇلپار، سوعىپ ەم دونەنىڭدە سەگىز ارقار» نەمەسە «قۇلاگەر توپتان وزعان جۇيرىگىم-اي، جاراسار كەلتە جىبەك قۇيرىعىڭ-اي» دەيتىن زارلى تولعاۋىندا جىرلاناتىن جانۋار وسى. بۇل تۇلپار حاقىندا ءدۇلدۇل اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «قۇلاگەر» اتتى پوەما جازدى.

تاقىرىپتى تارقاتىپ ايتار بولساق، 1886 -جىلدار شاماسىندا ارقانىڭ اتاقتى بايى ساعىنايدىڭ اسى ەرەيمەن وڭىرىندە وتكەن ەكەن. وسى اسقا ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى، ودان قالدى قىرعىز ماناپتارى شاقىرىلىپ، كەلگەن قوناقتارعا ءۇيىر- ءۇيىر جىلقى، وتار-وتار قوي سويىلىپ، ارناپ تىگىلگەن 500 ءۇيدى جاعالاتا كول-كوسىر تاباق تارتىلىپتى. استىڭ سوڭىندا ات بايگەسى ءوتىپ، وعان اۋزىمەن قۇس تىستەگەن نەبىر تەسىك وكپە، جەز تىرسەك تۇلپارلار قاتىسىپ، قارا جەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، جارىسادى. ىشىندە اقاننىڭ قۇلاگەرى دە بار.

ءبىراق وسى استا قۇلاگەر تۇلپارعا قاستاندىق جاسالادى. بۇل وقيعا تۋرالى ءىلياس اقىن: «قىسپاق جول، جىلاندىنىڭ جىراسىندا، قاقتىعىپ ءبىر-بىرىنە ات تىعىلدى، جاناسىپ قۇلاگەرگە قالعانىندا، ساق ەتىپ ايبالتاسى قۇلانى ۇردى، شاپشىپ قان شەكەسىنەن شىر اينالدى، سىلق ەتىپ قۇلاگەر ات قۇلاپ قالدى»، دەپ جىرلاپتى.

مىنە، سودان بەرى 140 جىل ءوتىپتى. كوبىمىز بۇعان دەيىن «قۇلاگەردى قۇلاتقان باتىراش» دەپ كەلدىك. كەيدە باسقاشا پايىم دا ايتىلىپ ءجۇردى. مىسالى، ونەرتانۋشى ءھام سازگەر ءىليا جاقانوۆ 1986 -جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «قۇلاگەردى جازىم ەتكەن باراقبايدىڭ جەندەتى ءىزباسقان» دەگەن پىكىر بىلدىرسە، زەرتتەۋشى ىقىلاس وجاي قۇلاگەردى مەرت ەتكەن باراقبايدىڭ شابارمانى ءبورىباي دەپ كەسىپ ايتىپتى. ءارى بۇعان اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەر» انىندە ءار شۋماق سايىن «ءاي، ءبورىباي-ءاي-ءاي-ءاي» دەپ قايتالاناتىن وكسىك دالەل دەپتى.

* * *

حوش، سونىمەن، ءبىزدىڭ پايىم باسقا. ويتكەنى اقاننىڭ ءومىر- تاريحى ءھام سەرىلىك ونەرىن ءبىر كىسىدەي زەرتتەگەن ادام - اكادەميك الكەي مارعۇلان. وعان ءارتۇرلى سەبەپ بولعانى انىق. سونىڭ نەگىزگىسى - عالىم 1945 -جىلى لەنينگرادتا «قازاق ەپيكالىق اڭىزدارىنىڭ تاريحي نەگىزدەرى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعايدى دا، ءارى قاراي حالقىمىزدىڭ فولكلورى مەن اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋگە كوڭىلى اۋادى. ناتيجەسىندە، الەكەڭ ⅩⅨ عاسىردا ءومىر سۇرگەن ايگىلى ءانشى-اقىن، جىرشى-كۇيشى تۇلعالار: تاتتىمبەت، سەگىز سەرى، ءبىرجان سال، اقان سەرى، جاياۋ مۇسا تۋرالى تولىققاندى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەك جازادى.

بۇلاردىڭ اراسىندا اقان سەرى قورامسا ۇلى حاقىندا جازعان زەرتتەۋى نازار اۋدارارلىق: «اقان سەرىنىڭ ءومىرىن جۇيرىك بىلگەن شوقاننىڭ ىنىلەرى ماحمەت، قوقىش، ماقى جانە ۇكىلى ىبىرايلار بولعان. قوقىشتى مەن ستۋدەنت كەزىمدە كوكشەتاۋدا كەزدەستىرىپ، اقان تۋرالى زەرتتەۋىمدە ايتىلعان ويلاردىڭ كوبىن سول كىسىدەن ەستىدىم. كەيىنىرەك قۇلىش ءۋاليحانوۆ پەن جاۋاردان ەستىدىم. اقان سەرىنى بۇگىندە جاقسى بىلەتىن ونىڭ جەرلەستەرى ءاشىمعالي، ابدۋللا ايداربەكوۆ، ناۋار بۋلانبايەۆ، رازيا، قاپار دوسماعامبەتوۆ، قاسىم جاندوسوۆتار بار. بۇلاردىڭ بارلىعى اقان سەرى ۇلگىسىندە تاربيە العان، ارابشا جاقسى بىلەتىن، كوزى اشىق، حالىق اقىندارى. اقان سەرىنىڭ قانداي استا، قانداي جارمەڭكەدە بولعانىن بۇلار ءالى ۇمىتپاعان، ونى كورگەن كىسىلەردەن قالعاندار وسىلار. اقان سەرى قايتىس (1913) بولعاندا ءاشىمعالي – 27، رازيا – 25، ابدۋللا – 24، قاسىم 16-دا بولعان. وسىلاردان ەستىپ جازىپ الدىم»، دەيدى الكەي حاقان ۇلى اقان سەرى تۋرالى ەستەلىگىندە (مارعۇلان ءا. ح. شىعارمالارى. - الماتى: «الاتاۋ» باسپاسى، 2007. Ⅱ توم. 84-ب).

جوعارىدا اتى اتالعان ادامداردىڭ الەكەڭە ايتۋىنشا، كوكشەتاۋ مەن اتباسار توڭىرەگىندە قۇلاگەردىڭ الدىنا تۇسەتىن جىلقى بولماعان. قۇلاگەر جۇيرىكتىڭ داڭقىمەن اقاننىڭ دا ابىرويى ارتادى. ⅩⅨ عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى قاراقويىن - قاشىرلىدا سايدالىنىڭ اسى وتەدى. اسقا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ نەبىر جۇيرىكتەرى قاتىسقان كورىنەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ادايدىڭ تەكەجاۋمىتى، ارقادا بايگە بەرمەگەن ساڭىرىقتىڭ قۇلا بەستىسى، باتىراشتىڭ قوڭىر توبەلى باستاتقان 300 جۇيرىك كەلىپتى.

كەيىن الكەي حاقان ۇلى وسى استا بولعان باتىراشتىڭ قىزى، 90 جاستاعى كەيۋانا قاليمان مەن باتىراشتىڭ اعاسى جۇنىسكە 1967 -جىلى جولىعىپ، ولاردىڭ دا كورگەن-بىلگەن دۇنيەلەرىن حاتقا ءتۇسىرىپتى. ءجۇنىستىڭ ايتۋىنشا، بۇل اۋلەت اقاندى جانە ونىڭ قۇلاگەرىن جاقسى بىلگەن. جوعارىداعى سايدالىنىڭ اسىندا باتىراش اقاننىڭ قۇلاگەرىن كورىپ، ونىڭ قاسىنان كەتە الماي اينالسوقتاي بەرىپتى. اقان ەكەۋى ات جاراتىپ بايگەگە قوسۋ تۋرالى ۇزاق اڭگىمەلەسىپتى. باتىراش ايتادى: «اقان، سەنىڭ قىزىڭ بار ەكەن، مەنىڭ ۇلىم بار، قۇدا بولايىق» دەپ ونىڭ قارعىباۋىنا قۇلاگەردى سۇرايدى. باتىراشتىڭ بۇل ءسوزى اقاننىڭ نامىسىنا ءتيىپ: «ءارى قىزىمدى، ءارى اتىمدى بەرىپ ءبۇيتىپ قۇدا بولعانشا جاي جۇرگەنىم ارتىق ەمەس پە؟»، دەپتى.

ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە ەرەيمەن تاۋىنىڭ تەرىسكەي بوكتەرىنەن اعاتىن سىلەتى وزەنىنىڭ بويىندا قىرداعى الپاۋىتتىڭ ءبىرى ساعىنايدىڭ اسى بولادى. بۇل اسقا قىردىڭ بەس دۋان ەلىنەن 325 ات كەلگەن ەكەن. وسى استا اتتىڭ الدىنان قاراۋىلعا شىققان بولىپ تاسالانىپ تۇرعان باتىراشتىڭ كىسىلەرى كوپ جۇيرىكتىڭ الدىندا كەلە جاتقان قۇلاگەردى كولدەنەڭنەن كەلىپ سوققاندا، الىستان مويىن سوزىپ تاناۋلاپ كەلە جاتقان جۇيرىك مۇرتتاي ۇشادى.

قۇلاگەرگە كەلىپ سوقتىققان قاراوتكەل (اقمولا) قالاسىندا الىپساتارلىقپەن اينالىسقان ساۋداگەر نۇرپەيىس جانتاس بالاسى ەكەن. قاتتى سوققىدان نۇرپەيىستىڭ ءوزى ات- ماتىمەن ۇشىپ ءتۇسىپتى. ونىڭ اتى ءبىراز تالىپ جاتىپ ەسىن جينايدى. قۇلاگەر سول جەردە ولەدى. اشۋلانعان حالىق نۇرپەيىستى القىمداپ، بيلەردىڭ تەرگەۋىنە بەرۋدى سۇرايدى. باتىراش سىر بىلدىرمەي تۇرىپ قالادى. دۇنيەسى كوپ ساۋداگەر قالا ۇلىقتارىن ارقا تۇتىپ، جازادان قۇتىلىپ كەتەدى.

بۇعان ريزا بولماعان حالىق وزدەرى كەك قايتارۋعا بەكىنىپ، نۇرپەيىس كەشكە جاقىن قاراوتكەلدەگى نوعاي مولاسىنىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە مولانىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ وتىرعان مەرگەن جىگىت ءۇنى شىقپايتىن مىلتىقپەن اتىپ، قالپاقتاي تۇسىرەدى. جۇرت ۋ- شۋ بولىپ جاتقاندا قاس قارايىپ ءتۇن بولادى. بىرەر ساعاتتان كەيىن كەلگەن پوليتسيا كىم اتقانىن تابا المايدى. قالانىڭ كەيبىر ساۋداگەرلەرى نۇرپەيىستى اتقىزعان قالادا تۇراتىن قانجىعالى ايتپاي قاجى دەپ جالا جابادى. حالىق بولسا نۇرپەيىستىڭ ولگەنىنە ريزا بولىپ، ونى كورگە سالاردا «ىزدەگەنىڭ وسى ەدى، ەندى كورىڭدە وكىر» دەپ لاعىنەت ايتادى.

ال قۇلاگەردەن ايىرىلعان اقان جاپان تۇزدە ءولىپ جاتقان تۇلپاردىڭ باسىنا ءبىر تۇنەپ، ونىڭ باسىن قۇشاقتاپ، كوز جاسى بۇرشاقتاپ:

«جانۋار، قۇلاگەرىم، قولدان كەتتى،

دۇشپاننىڭ قاستىعىنان قازا جەتتى،

قارجاس بوپ، قانجىعالى، كەرەي، التاي،

قۋاندىق، سۇيىندىك بوپ نامىس كەتتى،

تامام جۇرت كوتەرمەككە اتتانعاندا،

الدىڭنان قارسى بارماي ماعان نەتتى؟» - دەپ زارلايدى. ەرتەڭىندە قۇلاگەر قۇلاعان اققۋساق كولىنىڭ جاعاسىنا تۇلپارىن جەرلەيدى. بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ ونەردى قادىرلەي بىلەتىن ءجۇسىپ تورە قۇلاگەردىڭ باسىنا تاس ۇيگىزىپ، شاعىن وبا تۇرعىزادى. 1931 -جىلى «قۇلاگەر» پوەماسىن جازۋ ءۇشىن وسى ولكەگە كەلگەن اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ قۇلاگەر جەرلەنگەن وبانى كورىپ، ءدال قاسىنا ۇزىن دىڭگەك قاقتىرادى. كەيىن بۇل وبانى ولكەتانۋشى اشىربەك بەكتاسوۆ ىزدەپ كەلىپ، دىڭگەكتىڭ ورنىنا بىتىك قاناتتاس ورناتىپ كەتىپتى.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz