قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ كۇي جايلى ماقالاسىندا نە جازىلعان؟
استانا. KAZINFORM – بۇگىنگى كۇنى قازاق مۋزىكاسى جايلى جازىپ جۇرگەندەر كوپ. ءبىرى تاريحتى جازادى، شاماسى كەلگەندەر تەوريانى تۇسىندىرەدى. ءبىرىنىڭ جازعانى زەرتتەۋ بولسا، ەكىنشىسى سيپاتتاپ قانا وتەدى. دەگەنمەن ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر جايىندا مالىمەت بارشىلىق.
وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا تەندەنسيا باسقا بولعان. سول كەزدە جازىلعان كوپ دۇنيە وزگە ۇلتتىڭ قالامىنان شىققان. زەرتتەۋدە دە، جازۋدا دا، جاريالاۋدا دا باسىمدىلىق ماسكەۋ مەن پەتەربوردان كەلگەندەرگە بەرىلگەن.
ايتسە دە قازاقشا جازىپ، قازاقشا ويلاعان ازاماتتاردىڭ جازعان-سىزعاندارى دا باسپا بەتىنەن ءىشىنارا جارىق كورىپ وتىرعان. بۇگىنگى جازبامىزدا سونداي ماقالانىڭ ءبىرى، ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە قاراستىرىلىپ جۇرگەن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ «قازاق مۋزىكاسىنداعى كۇي جانرىنىڭ پايدا بولۋى جايلى (ءتىل مەن تاريح دەرەكتەرى)» اتتى ەڭبەككە توقتالىپ وتپەكشىمىز. بۇل ەڭبەك 1936 -جىلى جارىق كورگەن.
اۋەلى ماقالانىڭ جازىلۋى جايىندا بىرەر ءسوز. ەل اراسىندا احمەت جۇبانوۆ ايتتى دەگەن مىناداي اڭگىمە بار: «لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىن ءتامامداپ، الماتىعا كەلدىم. جان-جاقتى جۇمىس باستالدى. انسامبل قۇرۋ، مۋزىكالىق اسپاپتاردى ىرىكتەۋ جۇمىستارى كوپ قاجىر-قايراتىمدى الدى. دەسە دە دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى اسپاپتارى جايلى ماقالا جازايىن دەپ شەشتىم. باستادىم. ءبىراق جازىلعاندار كوڭىلىمە قونباي ءجۇردى. سونداي ءبىر كۇنى جازۋ ۇستەلىمنىڭ قاسىنا اعام (قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ) كەلدى. نە جازىپ وتىرسىڭ؟ بالەن دە تۇگەن دەپ جاۋاپ بەردىم. وزىمە ۇناماي وتىرعانىن دا ەسكەرتتىم. اعام قاعازداردى قولىنا الدى دا، كوز جۇگىرتىپ «مەن الىپ كەتەيىن» دەدى. قارسى بولمادىم. كەيىن مەندە ءىسساپار بولىپ، جولعا شىعىپ كەتتىم. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ اعامنىڭ ۇيىنە باردىم. جازۋ ۇستەلىندە قاعاز شاشىلىپ جاتىر ەكەن. الىپ قاراسام، كۇي جايلى تاماشا جازىلعان 20-30 بەتتىك ماقالا.
مەن جازعان شاتپاق ەمەس، كادىمگى زەرتتەۋ جۇمىسى. ەشكىمگە ايتپاي، سول قاعازداردى الىپ كەتتىم. ەڭ سوڭىندا «ەندى زەرتتەۋ جۇمىستارى مۋزىكا ماماندارىنىڭ ەنشىسىندە» دەگەندى قوستىم دا، قىزىلورداعى باسپاعا بەردىم. ۇنەمى جۇمىسباستى بولىپ جۇرگەن اعام قاعازداردىڭ جوقتىعىنا دا ءمان بەرگەن جوق. كەيىن الدىنا بارىپ، باسپادان شىققان كىتاپشانى ۇستاتتىم. مۇنى كورگەن اعام «جۇگىرمەك، مىنانى قاشان ۇلگەرىپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ كۇلىپ قويادى».
ەندى ماقالانىڭ كەيبىر قىزىقتى تۇستارىنا توقتالايىق.
قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ: «قازاقتىڭ ءوزى دە كۇيدى ارتىقشا باعالايدى. وندا ايتىپ تۇرعان ءسوز بولماسا دا، كۇيلەردىڭ ءوزىنىڭ مۋزىكا ءتىلى حالىققا سونداي جاقىن، سونداي تۇسىنىكتى، ونى سول ءتىلسىز ءتۇرىنىڭ وزىندە جاقسى تانيدى»، - دەيدى.
بۇگىندە «كۇي ءتىلى» دەگەن تەرمين ابدەن قالىپتاسقان. اركىم شاما-شارقىندا سول ءتىلدى تۇسىنەدى. جانە كۇي اياقتالعاندا، «دومبىرا سويلەپ تۇر عوي» دەپ قايىراتىندار بار. قازاق مۋزىكاتانۋ سالاسىنىڭ عىلىمي اينالىمىنا «كۇيدىڭ سويلەۋى» - وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رەسمي ەنگەن تەرمين. قاتەلەسپەسەك، باقداۋلەت امانوۆ پەن ءاسيا مۇحامبەتوۆا ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە قولدانىپ ءجۇردى. ءبىراق ولارعا دەيىن ەلۋ جىل بۇرىن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ «كۇي ءتىلى» جايلى جازعانىن كورىپ وتىرمىز.
الەمدىك مۋزىكاتانۋ عىلىمىندا مۋزىكالىق ونەردىڭ دامۋى جايلى كوپتەگەن ەڭبەك جازىلعان. ءبىر عانا فورتەپيانو مۋزىكالىق اسپابىن مىسالعا الايىق. عىلىمداردىڭ ايتۋىنشا، 11-عاسىردا ەۋروپالىق ءبىر شەبەر مونوحورد دەگەن اسپاپتى ويلاپ تاپقان ەكەن. بۇنىڭ ىشەكتەرى ءبىر قوراپقا تارتىلىپ، الدىندا وتىرعان ادام كىشكەنە بالعامەن سوعىپ، دىبىس شىعارعان ەكەن. كەيىن مونوحورد پوليحوردقا، پوليحورد 14-عاسىردا كلاۆيكوردقا اينالادى. ەكى عاسىر ساناپ، باياعى اسپاپ كلاۆەسينگە دەيىن دامىپ، بۇگىنگى فورتەپيانو اتاسى اتانادى. تاعى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن فورتەپيانونىڭ بۇگىنگى ۇلگىسىن ويلاپ تاپقان ەكەن.
بۇل مىسالمەن ءبىز مۋزىكالىق ونەردىڭ دامۋىن كورسەتكىمىز كەلگەن. ياعني ەشتەڭە دە اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسە سالماعان. قۇدايبەرگەن قۋان ۇلى دا مۋزىكانىڭ دامۋ تاريحىنا اسا ءمان بەرگەن. ونى مىنا ءبىر ويىنان انىق بايقايمىز:
«قازاقتا ءان مەن كۇيدىڭ ەكى باسقا بولۋشىلىعىنىڭ ءوزى حالىق مۋزىكاسىنىڭ جاقسى عانا جەتىسكەن ساتىدا تۇرعاندىعىن كورسەتەدى. ويتكەنى بۇلار اۋەلدەن ايرىلىپ تۋعان ەمەس، ءان مەن كۇي اۋەلدە ءبىر بولىپ، بارا-بارا، مۋزىكا مادەنيەتى جەتىسە كەلە، بىرىنەن-ءبىرى ايرىلىپ، ۆوكال مۋزىكا، ينسترۋمەنتال مۋزىكا بولىپ، ەگىزدەلىپ شىققان»، - دەيدى ول.
«قازاق مۋزىكاسىنداعى كۇي جانرىنىڭ پايدا بولۋى جايلى» ماقالاسى تەك سيپاتتاما ءادىسىن عانا ەمەس، پروبلەمانى قويۋ جانە ونى شەشۋ جولدارىن دا كورسەتە ءبىلدى. توقسان جىل بۇرىن جازىلعان ماسەلە بۇگىن دە اسا وزەكتى بولىپ وتىر. ءتىپتى كەلەسى ءبىر ابزاتستىڭ ءوزى نەگىزىندە كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە بولادى.
قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ: «كۇيدىڭ پايدا بولۋ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مىناداي ماتەريالداردى پايدالانۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى - ءبىزدىڭ مۋزىكامىز جايىندا ءتۇرلى مادەنيەتتى ەلدەردىڭ جازىپ قالدىرعان تاريحي دەرەكتەرى؛ ەكىنشى - حالىقتىڭ مۋزىكاعا بايلانىستى تاريحي يدەولوگياسى؛ ءۇشىنشى - سول يدەولوگيانىڭ ءبىرى بولعان ءتىل ماتەريالدارى. ءتىل ماتەريالدارى دەيتىنىمىز - تۇرلىشە مۋزىكا تەرميندەرى، بۇلارمەن باسقا سوزدەردىڭ ماعىناسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستار؛ ءتورتىنشى ءارى ەڭ ماڭىزدىسى - مۋزىكانىڭ ءوز ماتەريالدارى. حالىق مۋزىكا شىعارمالارىنىڭ، كۇيلەردىڭ ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىسىن تەكسەرۋ؛ بەسىنشى - وسى جوعارىدا ايتىلعان ماتەريالداردى توپتاعاننان كەيىن، قازاقتىڭ حالىق مۋزىكا شىعارمالارىن باسقا جۇرتتىڭ شىعارمالارىمەن سالىستىرىپ، سولارمەن اراسىنداعى بايلانىسىن، ءبىر- بىرىنە جاساعان ىقپالىن، بىرىمەن- ءبىرىنىڭ ارالاسىپ ايقاسقانىن تەكسەرۋ»، - دەيتىن.
عالىمنىڭ نەگىزگى ماماندىعى لينگۆيست بولعان سوڭ، ءسوزدىڭ توركىنىن تابۋعا تىرىسۋى - قالىپتى ۇمتىلىس. سوندىقتان ق. جۇبانوۆ «كۇي» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تابۋعا تىرىسقان. اۋەلى «قازاقتا كۇي تۇرىندە ايتىلعان ءسوز شاعاتاي، ۇيعىر تىلدەرىندە، اناتول تۇرىك تىلىندە «كوك» بولىپ ايتىلۋعا ءتيىس» دەپ بولجايدى. كەيىن ارىپتىك وزگەرىستەر ۇشىرايتىن سوزدەردى مىسالعا الىپ، لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەر جايلى جازىپ، ءبىر توقتامعا كەلەدى. «سوعان قاراعاندا قازاقتىڭ كۇي ءسوزى ول كەزدە «كوك» تۇرىندە بولىپ، ءان-كۇي ماعىناسىندا قولدانىلعاندىعى كورىنەدى»، - دەيدى.
وسىدان كەيىن دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى سوزدەرىنىڭ ءتۇپ توركىنىن ىزدەيدى.
مىسالعا، قوبىز جايلى ويلاپ تاپقان قورىتىندىسى اسا قىزىقتى. «قوبىز» ءسوزىنىڭ باسقى ق دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ، و ورنىنا ا دىبىسىن قولدانعاندا، «ابىز» بولادى. قازاقتا ەسكى كەزدەگى شامانداردى «ابىز» دەپ اتاعانىن ايتادى عالىم. ال سىبىزعى جايلى: «...سىبىز دەگەن ءسوز، ءبىرىنشى جاعىنان، دىبىس، ەكىنشى جاعىنان، سول دىبىستى شىعاراتىن قۇرالدىڭ اتى بولسا، ۇشىنشىدەن، سول قۇرال بولاتىن زاتتىڭ اتى - قامىستىڭ اتى بولادى»، - دەپ قورىتىندىلايدى.
ەڭ ۇزاق زەردەلەۋ دومبىرا جايلى جازعان. ءتۇرلى مىسالدى ايتىپ، ولاردىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەيدى.
كوپ ۇلتتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتار اتىن سارالاپ، مىناداي قورىتىندىعا كەلەدى: «...دومبىرا ءسوزى ءبىر ەلدەن اۋىپ كەلگەن ءسوز ەمەس. بۇل ينسترۋمەنت تە ءبىر ەلدەن اۋىپ جىلىسىپ كەلگەن ەمەس. ەۋرازيا ەلىنىڭ بارىنە دە تەگىس تاراعان، سونىڭ بارىندە دە مۋزىكا يەسى بولىپ سانالعان، ءبىر توتەمنىڭ اتى بولۋى كەرەك»، - دەيدى.
قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىز بۇل ماقالامىزدا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگىن تانىستىرۋمەن عانا شەكتەلىپ، تولىق سيپاتتامادىق. ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز - قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ماقالاسىنا وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇيشى
«ايقىن» گازەتى
