قازاقتىڭ قايىرىمدىلىق ءداستۇرى: بولىنبەيتىن ەنشى
استانا. KAZINFORM - ناۋرىز مەيرامىن وتكەن جىلدان بەرى ون كۇن بويى - 14-23-ناۋرىز ارالىعىندا تويلاي باستادىق. كەشە كورىسۋ كۇنى - امال مەرەكەسى بولسا، بۇگىن - قايىرىمدىلىق كۇنى.
قايىرىمدىلىق - قوعامنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە، ءالسىز توپتارعا قولداۋ كورسەتۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى ءىس-ارەكەت. تەك ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ ەمەس، ادامگەرشىلىك، مورالدىق قۇندىلىقتاردى قامتيتىن، سونداي-اق ادامداردىڭ شىنايى جۇرەگىنەن شىعاتىن يگى ىستەردىڭ باستاماسى سانالادى.
قازاقتىڭ قايىرىمدىلىعىنا نە تۇرتكى بولدى
- قايىرىمدىلىق تەك قازاقتا عانا ەمەس وزگە حالىقتا دا بار. بۇل - قازىرگى عىلىمي تىلمەن ايتقاندا ەمپاتيا دەيتىن جالپى ادامي قاسيەت. ادامنىڭ ادام كوڭىلىنە قاراۋى، قولدان كەلگەنشە كومەكتەسۋى، ياعني ادامسۇيگىشتىك. قازاقتىڭ قايىرىمدىلىق ءداستۇرىنىڭ، ادامگەرشىلىك قاسيەتىنىڭ كوبىرەك نە ازىراق ەكەندىگىن ايتا المايمىن. ءبىراق، اتا-بابالارىمىزدا بولعان بۇل قاسيەت بىزدە دە بار. ونىڭ سىرى نەدە؟ اتا-بابالارىمىز ۇلانعايىر دالالىق ءومىردى جايلادى. ءبىر شەتى - تۇركىستان، سىردىڭ بويى، ءتىپتى ودان ارى جيدەلى- بايسىن جەرى، سولتۇستىك جاعىمىز - ءسىبىر، باتىسىمىز - ەدىل-جايىق، شىعىسىمىز - التاي-تارباعاتاي، ىلەنىڭ باسى. وسى ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى جايلاعان زاماندا كوشىپ-قونىپ جۇردىك. كوشىپ-قونۋ وڭاي ەمەس. ءبىر جەردە تۇراقتاپ وتىرۋ ءبىر باسقا، كوشىپ- قونۋ ءجۇرۋ ءبىر باسقا. حالىق مالدىڭ جاعدايىن ويلاپ، مىڭداعان شاقىرىم جەر كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. مال سەمىز بولسا، حالىق باقۋاتتى. حالىق وزىنەن- ءوزى قاڭعىپ، كوشىپ جۇرە بەرمەيدى، - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ.
ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، قازاق جەرىنىڭ تابيعي ورتاسى دا الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. دالالىق ءوڭىرى ەكسترەمالدى دەسەك تە بولادى. قىسى - سۋىق، كۇزى - سالقىن، كوكتەمى - جايساڭ، جازى - قاپىرىق ىستىق.
- ءبىر جاعىنان كوشىپ-قونىپ، ەكىنشى جاعىنان قاتال قۇرلىقتىق كليمات جاعدايىندا ءومىر سۇرگەن كەزدە ءبىر-بىرىنە قايىرىمدىلىق كورسەتپەسە، جاردەم، قولعابىس بەرمەسە بولمايدى. ءومىر سۇرە المايدى. سوندىقتان اتا بالاسى بولىپ بىرىگۋدىڭ ءوزى سوعان بايلانىستى. كوبىنە شارۋاشىلىق تۇرمىستى اتا بالاسى بولىپ بىرلەسە اتقارادى. سول جەردە ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەدى. جالپى، قازاق حالقىنىڭ اتا بالاسى - پاتريارحيالىق ۇجىمنان باستاپ ۇلكەن ۇلتقا دەيىنگى دەڭگەيىن وتباسى دەپ ايتۋعا بولادى. مەملەكەت ەسەبىندە قۇرىلعان كەزدە وتباسىلىق، تۋسقاندىق ۇستانىمدى ۇستانعانبىز، - دەدى تاريحشى.
جامبىل ومار ۇلى كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ توڭىرەگىن كوپتەگەن كوشپەلى حالىق جايلاعاندىقتان جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ دا ءجيى ورىن العانىن العا تارتادى.
- مۇنداي زاماندا جەر تارىلىپ، جايىلىپ جەتپەي جاتادى. وسىعان بايلانىستى حالىقتار ءبىر-بىرىمەن شەكىسىپ، قاقتىعىسىپ وتىرادى. ءتىپتى ىشىندە دە، سىرتقى حالىقتارمەن دە قاقتىعىس بولادى. ماسەلەن، سوڭعى جوڭعار-قالماق شاپقىنشىلىعىن ايتالىق. ولار قايتكەن كۇندە دە قازاققا جاۋ بولايىن دەپ جاۋلاسقان جوق. ولارعا دا جايىلىم، تىرشىلىك ەتەتىن ورتا كەرەك بولدى. 17-عاسىر مەن 18-عاسىردىڭ باسىندا ولار سوناۋ التايدان، ىلەنىڭ بويىنان ەدىلدىڭ بويىنا دەيىن كوشتى. كەيىن 1771-جىلدارى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى كەرى قايتتى. وسىنداي جاۋگەرشىلىك زامان دا قايىرىمدىلىقتى تالاپ ەتەدى، - دەيدى.
الاشتان قالعان «بولىنبەيتىن ەنشى» ۇعىمى
عالىم قازاقتىڭ قايىرىمدىلىق ينستيتۋتى جاقسى دامىعانىن ايتادى.
- قازاقتا مۇنى رەتتەيتىن ەرەجەلەر بار. باستى ەرەجە - الاشتان قالعان «بولىنبەيتىن ەنشى» ۇعىمى بار. قازاقتىڭ، ءتىپتى بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ ارعى باباسى الاش قولىنداعى مالىن تورتكە ءبولىپ، ۇشەۋىن ءۇش ۇلىنا - اقارىس، بەكارىس، جانارىسقا ءبولىپ بەرىپ، ءبىر بولىگىن وزىنە الىپ قالعان ەكەن. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا وزىندە قالعان بولىگىن ءۇش ۇلىنا تاعى دا ءبولىپ بەرىپتى. ءبىراق، بۇل مال ولاردىڭ جەكە مەنشىگى ەمەس، ورتاق مەنشىگى ەكەندىگىن ايتىپ، قوناققا بارعاندا، جولاۋشى جۇرگەندە، قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندا سول ۇلەستەن ءبىر- بىرىنە كومەك كورسەتۋدى وسيەت ەتكەن ەكەن. سول وسيەتپەن 20-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءومىر سۇردىك. قازىر دە نەگىزىنەن سول ءتارتىپتىڭ ۇستانامىز. ءبىراق تولىق ەمەس. بۇرىن تولىق ۇستاناتىن ەدىك، - دەدى تاريحشى.
ول وسى ورايدا «بولىنبەيتىن ەنشى» ۇعىمىن تولىق ۇستانۋدىڭ نە ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ ءوتتى.
- ماسەلەن، جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، بوتەن اۋىلعا كەلىپ ءتۇستىڭ دەلىك. اقساقالىنا بارىپ سالەم بەرىپ، جولىعىپ، قازاق بالاسى، پالەن رۋدىڭ ادامى ەكەندىگىڭدى ايتتىڭ. سول كەزدە الگى اقساقال «الاشتان قالعان ەنشىڭ بار» دەپ ۇيىنە قوندىرىپ، اسىڭدى بەرەدى. جاعدايى كەلسە مالىن سويادى. قۇرمەتپەن قارسى الىپ، قوناق قىلادى. قازاق جولعا شىققاندا ازىق المايدى. دەمەك، «الاشتان قالعان ەنشىڭ» دەگەن ۇعىمنىڭ ارقاسىندا ەركىن ءجۇردى. مۇنان بولەك، قازاقتا جاقىن ادامداردىڭ ورتاسىندا، رۋلاردا قولدانىلاتىن تاعى ءبىر ەرەجە بار. ونى «جىلۋ» دەپ اتايدى. ماسەلەن، ءبىر جۇتتا مالىڭنان ايىرىلىپ قالدىڭ. مالدان ايىرىلۋ ەندىگى سەنىڭ كوشىپ-قونا المايتىنىڭدى بىلدىرەدى. الدىڭدا ەكى جول عانا بار: نە قايتا مال جيناۋ ارقىلى كوشە ەرىپ ءجۇرۋ، نە تۇركىستانعا بارىپ سارتتاردىڭ ورتاسىنا قوسىلۋ. قازاقتار وتىرىقشى حالىقتى «سارت» دەيدى. تۇركىستان ماڭىنداعى وزبەكتىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءتۇبى سارت، قازاق. ادەتتە قازاق وسى ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭدايدى. نە وتىرىقشىلدىققا كوشەدى، نە تۋىستارى مال جيناپ بەرەدى. مۇنى قازاق «جىلۋ» دەگەن. سول ارقىلى ءبىرشاما مال جيناپ كوشكە ەرەدى، - دەدى جامبىل ومار ۇلى.
عالىم قازاقتا «قىزىل كوتەرۋ» دەگەن دە قايىرىمدىلىق ءداستۇرىنىڭ بولعانىن اتاپ وتەدى.
- ال كەدەيلەۋ ادامنىڭ كۇن كورىپ وتىرعان سيىرى نە بيەسى ولسە، وندا وعان كورسەتىلەتىن كومەكتى «قىزىل كوتەرۋ» دەيدى. ول ۋاقىتتا كەدەيدىڭ جاقىن اعايىندارىنان 12 ادام ولگەن مالدىڭ ورنىن تولتىرادى. ماسەلەن، سوعىمعا سويعالى وتىرعان مالى ولسە، جاقىن اعايىندارى 12 جىلىك بەرەدى. ال كوشىپ- قونىپ جۇرگەندە جالعىز مالىنان ايىرىلسا، جاقىندارى ورنىن تولتىرادى. قايىرىمدىلىققا قاتىستى وسىنداي ءداستۇرىمىز كوپ، - دەدى ول.
قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇستانىمىنىڭ ءبىرى - سەرىلىك
جامبىل ارتىقبايەۆ قازاق تىنىس-تىرشىلىگىندە جومارتتىق نەگىزگى ەرەجەلەردىڭ ءبىرى بولعانىن ايتادى.
- ءبىراق، الاشتان قالعان وسيەتكە ساي جومارتتىقتى ەڭ ءبىرىنشى ءوز جاقىنىڭا جاساۋىڭ قاجەت. اتاڭنان قالعان ەنشىنى وزگەگە ءبولىپ بەرۋگە ەش حاقىڭ جوق، جاقسىلىقتى ەڭ ءبىرىنشى ەت جاقىنىڭا جاساۋىڭ كەرەك. قازاق تاريحىندا ءوز حالقىنا جاقسىلىق جاساۋ جازىلماعان ەرەجەگە اينالعان. ول ءۇشىن اتىمتاي جومارت بولۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇستانىمىنىڭ نەگىزى تۋىسقاندىق قارىم-قاتىناس بولسا، ەكىنشىسى - رىتسارلىق (سەرىلىك). رىتسار بولۋ - ول ەرلىكتى، اردى جوعارى قويۋ. «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» - بۇل ۇستانىم قازاقتىڭ رىتسارلىق قوعامىنىڭ نەگىزگى ەرەجەسى. جومارتتىق ارعا بايلانىستى. سوندىقتان مۇمكىندىگىنشە ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ وتىرادى. رىتسار بولعاننان كەيىن اعايىن-تۋىسقا، جالپى الاش بالاسىنا جومارتتىق تانىتۋ - مىندەت»، - دەدى عالىم.
تاريحشى پاتشا زامانىندا قازاق حالقى حاندىق بيلىكتەن، ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتىنەن ايىرىلىپ قالعانىنا نازار اۋدارتتى.
- ءبىراق، رۋلىق دەڭگەي جاقسى ساقتالىپ ەدى. سونىڭ ارقاسىندا قوناقجايلىققا، قايىرىمدىلىققا بايلانىستى كوپ ەرەجە ءومىر ءسۇردى. ال ⅩⅩ عاسىردا تەپەرىشتى كوپ كوردىك، تاياقتى كوپ جەدىك. حالقىمىزدىڭ جارتىسى قىرىلىپ قالدى. اسىرەسە، دالالىق ولكەدەگى رىتسارلىق ءداستۇردى، كوشپەلى ءداستۇردى ساقتاپ وتىرعان حالقىمىز كوپ قىرىلدى. سوندىقتان رىتسارلىق مىنەزدىڭ كوبىنەن ايىرىلىپ قالدىق. قازىر ونى، تۋىسقاندىق جۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ وتە قيىن. بۇرىن سىرتتان كەلگەن كەز كەلگەن ادامدى ورتاعا ءسىڭىستىرىپ، تۋىس قىلىپ جىبەرەتىن ەدىك. قازىر ونى جاساي الماي وتىرمىز. وسىنداي ماسەلە كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا قازاقتىڭ باياعى جومارتتىعىن تالاپ ەتۋ قيىن، - دەدى جامبىل ومار ۇلى.
ناۋرىز
ءيا، حالقىمىز كومەككە مۇقتاج ادامعا كومەك كورسەتىپ، قايىرىمدىلىق جاساۋدى، كىرىپتارعا قايىر بەرىپ، قارتتاردى ايالاۋدى، مۇگەدەكتەردى قولداپ-قورعاۋدى ءاربىر قايىرىمدى ادامنىڭ ادامگەرشىلىك بورىشى دەپ ەسەپتەيدى. «قايىرىمدىلىق ىسىڭنەن كورىنەدى» دەپ سانايدى. سوندىقتان بولار بۇگىندە مەملەكەت تاراپىنان دا، ءتۇرلى ۇيىمدار، كاسىپكەرلەر مەن جەكەلەگەن ادامدار تاراپىنان دا قايىرىمدىلىق جاساۋ تۇراقتى ۇيىمداستىرىلاتىن يگى ءىس-شاراعا اينالىپ وتىر.
مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن 2024-جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا «يگى ىستەر مارافونى» جوباسىنىڭ اياسىندا 1000 نان استام ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلدى.
«مەيرىمدىلىك ەسەپتەگىشى» تەتىگىندە تىركەلگەن «يگى ىستەردىڭ» جالپى سانى 7200 دەن استى. ونىڭ ىشىندە 2055 ءىس-شارانى ۆولونتەرلەردىڭ وڭىرلىك فرونت-وفيستەرى وتكىزسە، قازاقستاندىقتار 5145 يگى ءىس اتقاردى.
جالپى، بۇل ءىس-شارالارعا 50 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. مارافون قورىتىندىسىنا سايكەس 5 تاقىرىپتىق اپتالىقتار بويىنشا 3 جەڭىمپازدان جانە ارنايى نوميناتسيالار بويىنشا 5 جەڭىمپاز انىقتالدى.
جوبا بيىلعى 1-ناۋرىزدان باستاپ قايتا جالعاستى. جوبا اياسىندا الەۋمەتتىك بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋعا جانە دامىتۋعا باعىتتالعان تاقىرىپتىق وقيعالاردى قامتيتىن ارنايى كۇنتىزبە ازىرلەندى. قازىردىڭ وزىندە «Qazvolonteer.kz» پلاتفورماسىندا ورنالاسقان «مەيىرىمدىلىك ەسەپتەگىشىندە» 353 «يگى ءىس» تىركەلگەن.
بۇعان دەيىن ميفولوگ سەرىكبول قوندىبايدىڭ كورىسۋ نەمەسە امال كۇنىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى پايىمدارىن ۇسىنعان ەدىك.
اۆتور مارلان جيەمباي
