قازاقتىڭ مال ۇستاۋ تۋراسىنداعى ءبىلىمى ەڭ تومەن- احمەت بايتۇرسىن ۇلى

استانا. قازاقپارات - قازاق جەرىندەگى شارۋاشىلىق - مال باعۋ مەن ەگىن ەگۋ. مال باعۋ قازاقتىڭ كوپتەن ىستەپ كەلە جاتقان ءىسى، اتا كاسىپ.

ахмет байтұрсынұлы
Фото: ашық дереккөзден

مال باعۋ جايىن ەشكىمنەن ۇيرەنبەي-اق، ءوزىمىز دە بىلەمىز.

قازاق مال باعۋ جايىن بىلمەيدى دەپ ءبىز دە ايتپايمىز. ءبىراق ءبىلىم دارەجەسى نەشە قابات بولادى.

قازاقتىڭ مال ۇستاۋ تۋراسىنداعى ءبىلىمى ەڭ تومەن قاباتىندا. قازاقتىڭ بۇل ءبىلىمى ءومىردىڭ مولشىلىعىندا عانا ءبىلىم بولىپ ءجۇر.

قازاق ەگىن ەگۋگە كىرىسكەلى دە ءبىراز جىل بولدى. ەگىن تۋراسىنداعى ءبىلىمدى دە قازاقتار ءبىلىپ بولدىق دەپ ءجۇر. ەگىن جايىندا ەشكىمنەن ۇيرەنە قوياتىن ەمەس.

ءبىزدىڭ قاراۋىمىزشا، ەگىن تۋراسىنداعى ءبىلىمى دە مال تۋراسىنداعى ءبىلىمى سياقتى جەردىڭ مولشىلىعىندا ءىلىم بولىپ ءجۇر. جەر ازايسا، ول بىلىممەن الىس كەتپەيتىن بولار. قازىرىندە حالىقتاردىڭ سۇرىپ جەرلەرى ەركىنشە جىرتىپ، سونىدان ءتۇسىپ وتىرعاندا مۇجىقتان ەگىنى تومەن شىعادى.

ول جەر تومەندىگىنەن ەمەس، ءبىلىم دارەجەسىنىڭ تومەندىگىنەن. قازاقتىڭ كوبى ەگىن جايىنان: ەگىن ەگۋگە جەر جىرتۋ، تىرمالاۋ، تۇقىم شاشۋ كەرەك ەكەندىگىن عانا بىلەدى. وسىمەن ەگىن ءبىلىمى تامام دەپ ويلايدى. قاشان، قالاي ءهام قانشا رەت جىرتۋ كەرەك، قالاي ەتسە شاشقان تۇقىمعا جەر جايلى بولادى، نە نارسە وعان زارارلى، نە نارسە پايدالى، پايدالى نارسە نەدەن، پايدا ءتيۋ ءۇشىن، زارارلى نارسەلەردەن زارار كەلمەس، نە ىستەۋ كەرەك - ول جاعىنان قازاقتىڭ ءبىلىمى ءتىپتى ناشار.

ول بىلىمنىڭ ناشارلىعى قازىر جەردىڭ مولشىلىعىنان بىلمەيتىن شىعار، جەر تارشىلىققا اينالسا، تەز-اق بىلىنەر. از جەردى وسى كۇنگى قالپىندا تۇتىنا باستاسا، جەرىن توزدىرماقشى. توزعان جەر جاڭارىپ جەتىلۋىنە قازاق حالقىنا 15-20 جىل كەرەك. قالا بولامىز دەپ ەر باسىنا جەر العاندار بۇرىنعى مولشىلىق قالىپپەن ەكسە، ولشەۋلى جەرى شىدار ما؟

جەرىنىڭ ءبارىن توزدىرىپ الىپ ارەڭ تۇزەلىپ جەتكەندە 15-20 جىل جەرگە وبال ما؟

بۇل ءسوزدى قالا بولامىز دەپ ولشەۋلى جەر العان قازاقتاردىڭ كەيبىر ىسىنەن حابار الىپ جازىپ وتىرمىز.

اۋەلى، ەل بولۋدىڭ ءمانىسى نە ەكەنىن بىلمەي، كوپتىڭ دۇرمەگىمەن ەرىپ قالىپ، ەندى نە ەكەنىن كوزىمەن كورگەن سوڭ، اداسقانىن ءبىلىپ، قالاي بەتىن تۇزەرىن بىلە الماي جاتقاندار بار.

قالا بولامىز دەسە دە، مالسىز كۇن كورە المايتىن بولعان سوڭ، مال باعۋعا قالاعا دەپ ولشەپ بەرگەن جەر جەتپەيتىن بولعان سوڭ، ىستەيىن دەپ جاتقان امالدارى مىناۋ: ەكى-ءۇش ۋچاستوك قوسىلىپ، جەرلەرىن بىرىكتىرىپ، ءبىرىن قىستاۋ، ءبىرىن جايلاۋ ىستەمەكشى-مىس.

بۇلارى انشەيىن دالباسا عوي. اداسقانىن بايقاعان سوڭ، ابدىراعانىنان ىستەيىن دەپ تۇرعان ءىس قوي. ايتپەسە، ون بەس دەسياتينادان ۇلتاراقتاي جەرلەردى قۇراستىرىپ، جايلاۋ، قىستاۋ دەگەنمەن، ەسەبى باياعى ءبىر ون بەس قوي. قالاي قاراي تارتساڭ دا جەر سوزىلىپ، مولايمايدى عوي.

اۋەلى، مالسىز كۇن كورە المايتىن بولعاندا، «ساۋ باسىڭا ساقينا تىلەپ الماسقا» كەرەك ەدى. قالا بولۋ نە ەكەنىن بىلمەي بارىپ، تورعا ءتۇسىپ قالساڭ، ەندىگى ىستەيتىن ءىس، ءبىزدىڭ ويلاۋىمىزشا، بۇرىنعى «جايلاۋ» دەگەن اتتى جوقتاۋ بولماسقا ءتيىس.

وتكەن - ءوتتى، ىزدەگەنمەن، تاپتىرمايدى، قۋعانمەن، جەتكىزبەيدى. وتكەندى قۋعاندى قويىپ، وسى كۇيىندى تۇزەۋگە ءجون ىزدەۋ ءتيىس. ەندىگى ىستەيتىن ءىس ۋچاستوكتاردى قۇراستىرىپ، مىناۋ جايلاۋ، مىناۋ قىستاۋ دەپ ات قويىپ، قۇر كوڭىل جۇباتۋ ەمەس.

كورپەڭ قىسقا بولسا، كوسىلۋگە جەتپەيدى، سوزعانىڭمەن مولايمايدى. كورپە جەتسىن دەسەك، ىستەرلىك جالعىز-اق امال بار: كوسىلۋدى قويىپ، اياقتى جيۋ. سونداي-اق، از جەرگە ىستەر جالعىز-اق امال بار: جەردىڭ تارشىلىعىنا ىستەيتىن امالعا تۇسۋ كەرەك. ول امال - از جەردەن كوپ جەردىڭ پايداسىن شىعارا ءبىلۋ.

ولاي ەتۋگە بۇرىنعى مال باعۋ مەن ەگىن ەگۋگە جاراپ جۇرگەن بىلىمدەرىڭنەن باسقاراق ءبىلىم كەرەك. ول - كوپ مالدىڭ ەسەسىنە از مالدىڭ اسىلىن ۇستاپ، تولىقتىراتىن ءبىلىم، از جەردى ازدىرماي، كوپ جەردىڭ ورنىنا تۇتىناتىن ءبىلىم. بۇل ەكەۋى دە قازاق قولدانىپ كورمەگەن بىلىمدەر.

مالدىڭ اسىلىن ۇستاۋ ءۇشىن قازاق قولىنداعى مالىن اسىلداندىرۋ كەرەك، اسىل مالدىڭ ىشىندە قازاق جەرىن جەرسىنەتىن، جەرسىنبەيتىندەرى بولادى. ونى دا ءبىلۋ كەرەك.

از جەردى ازدىرماي، كوپ جەر ورنىنا تۇتىنۋ ءۇشىن اسىل مالعا كەرەك بىلىمنەن دە كوبىرەك ءبىلىم قاجەت. ءبىراق سول ءبىلىمنىڭ ءبارى دە بىلگىسى كەلگەن ادامدارعا تابىلاتىن ءبىلىم. ءبىلىم ءۇشىن، اۋەلى، كەرەك قىلۋ شارت، ەكىنشى، جاهات ەتۋ شارت.

بۇل جوعارىدا ايتىلعان ءسوز قازاقتىڭ ءبارى ءۇشىن، اسىرەسە اراسىنداعى قالا بولامىن دەپ، قامىتقا باسىن سۇعىپ قالىپ، قايتا شىعارا الماي، ابدىراپ تۇرعاندار ءۇشىن. از جەرگە ىستەيتىن امال جالعىز-اق وسى.

ەگىن ەگۋ، مال باعۋ جايىن جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ سوزدەرىن مۇنان بىلاي ءار ۋاقىت گازەتاعا جازىپ تۇرامىز.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى

1913-جىل

سوڭعى جاڭالىقتار