قازاقتىڭ جەرلەۋ سالتى جايىندا نە بىلەمىز
تۋماق بار دا، ولمەك بار. قازاق جەرلەۋ سالتىنىڭ قايسىسىن ۇستانادى؟ ول قاي زاماننان كەلە جاتقان عۇرىپ؟ Kazinform ءتىلشىسى تاريحشى، ەتنوگرافتار مەن ارحەولوگتاردىڭ پىكىرىن تىڭدادى.
العاشقى سۇراقتارعا ق. جۇبانوۆ اتىنداعى ءاوۋ پرورەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى راحىم بەكنازاروۆ جاۋاپ بەردى.
راحىم بەكنازاروۆ - قازاقتىڭ جەرلەۋ ءداستۇرىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى.
ءوزى اڭگىمە بارىسىندا ءبىرقاتار تىڭ فاكتىلەردى، فوتوسۋرەتتەردى دە كورسەتىپ، بۇرىن عانا ەمەس، قازىر دە كەزدەسەتىن عۇرىپ جايىن ايتىپ بەردى.
بۇل تۋرالى كەيبىر فورۋم، كەزدەسۋدە ءسوز ەتىپ، كوپتىڭ كوكەيىنە وي دا سالادى. ءالقيسساسىن ءوزى باستاپ بەردى.
- قايتىس بولعان كىسىنىڭ دەنەسىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءتۇرلى نۇسقا بار. بىرىنشىدەن جەرگە كومۋ، ەكىنشىدەن ورتەۋ (كرەماتسيا)، ۇشىنشىدەن اڭ- قۇسقا جەگىزۋ (تيبەتتە جىرتقىش قۇستارعا تاستايدى)، ءتورتىنشىسى - سۋعا اعىزىپ جىبەرۋ. قازاقستاندا پالەوليت داۋىرىنەن باستاپ جەرگە جەرلەۋ ءداستۇرى باسىم كەلەدى. اناسىنىڭ جاتىرىندا قالاي ءبۇرىسىپ جاتسا، ءدال سولاي جەرلەۋگە تىرىسقان. سونىمەن بىرگە و دۇنيەدە تىرشىلىك بار دەگەن سەنىممەن ءتۇرلى بۇيىم جانىنا سالۋ ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. 2006-2007 -جىلدارى شاماسىندا قوساعاشقا بارار جولدا رەسەيدىڭ التاي اۋدانىندا تاۋلى التاي قالاسىنا باردىم. ول جەردە التايلىقتار تۇرادى. ولار قازاق سياقتى، سويلەسكەندە اۋدارماشىنى قاجەت ەتپەيدى. سول ساپاردا قايتىس بولعان ادامنىڭ جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسقىم كەلدى. ءبىراق قاسىمداعى التايلىق عالىم مەنى توقتاتىپ، قابىلداۋ قيىن ەكەنىن ءتۇسىندىردى. سەبەبى ولار ءارى كۇنگە دەيىن تۇركى سالتىمەن جەرلەيدى. كورمەسەم دە بىلگىم كەلىپ، سۇرادىم. ولار بورەنەنى الادى. قاق بولىپ، ورتاسىن ويادى. ەكى بولىگىن دە ۇڭگىگەن سوڭ ورتاسىنا ادامدى سالىپ، قاقپاق سەكىلدى جابادى (كولودا). جانىنا قويدىڭ ارتقى بولىگىن بولمەي سالادى. الماتى جاققا بارساڭىز «جاۋبۇيرەك» نەمەسە «اشا» دەپ ۇسىنادى. ءدال سولاي التايلىقتار قويدىڭ ارتقى بولىگىن سول كۇيى ىدىسىمەن مولاعا كومەدى. قازىر 21-عاسىر. بۇل نە؟ دەمەك الەمدە پالەوليت داۋىرىنەن كەلە جاتقان ەلەمەنتتەر ءالى بار. قازاقستان جەرىندەگى ەجەلگى تايپالاردا كەزىندە كرەماتسيا دا بولعان. قولا ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشىن زەرتتەگەن كەزدە كەيبىرەۋلەرىندە ورتەنگەن زاتتار دا كەزدەستى. تۇركى داۋىرىندە دە ورتەگەن. ول زاراتۋشترا ءدىنىنىڭ ءبىر ىقپالى، - دەپ ءتۇسىندىردى راحىم بەكنازاروۆ.
يبن-فادلاننىڭ «ۆولگاعا ساياحات» كىتابىن مىسالعا كەلتىرگەن تاريحشى 988 -جىلداعى دەرەكتەردى تىزبەكتەدى. ميسسيورنەر يبن- فادلان بۋلگارلارعا (تاتارلارعا) ساپارىندا اقتوبە وبلىسىنىڭ قازىرگى بايعانين اۋدانى اۋماعىن كەسىپ ءوتىپ، قازىرگى قازان قالاسى ماڭىنا ايالدايدى.
ءدال سول كەزدە ورىستىڭ كنيازىنە كەزدەسەدى. ال ول بولسا اعايىنىن جەرلەۋ ءراسىمىن وتكىزگەن. ەر ادام قازا بولسا قايىققا جەرلەيدى. ءبىر ءوزىن عانا ەمەس، ايەلىن ءولتىرىپ جانىنا جاتقىزادى، كەيىن قايىقتى ورتەيدى. بۇل بار بولعانى XI عاسىر، بۇرىن بولعان جەرلەۋ ءراسىمى.
يبن- فادلاننان ورىس كنيازى بۇل ءدىندى قابىلداماي، ميسسيونەر ءارى قاراي تاتارلارعا كەتەدى. سول كەزدەگى بۋلگارياعا بارىپ، ايالداپ، جەرگىلىكتى حالقى يسلام ءدىنىن قابىلدايدى.
- 2009 -جىلى ارحەولوگ ەربولات سماعۇلوۆ ابات بايتاقتا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزدى. كەسەنە التىن وردا داۋىرىنە جاتادى. دەمەك ⅩⅣ- ⅩⅤ عاسىرلار. ەر ادامنىڭ، ايەلدىڭ، ءۇش بالانىڭ سۇيەگى شىقتى. ەر مەن ايەل تابىتتا، كيىمىمەن جەرلەنگەن. قابىردە زاتتار دا بار. تاريحتا التىن وردا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىندا بولدى دەپ ايتامىز. دەگەنمەن تاڭىرشىلدىك بەلگىلەرى مولىنان كەزدەسەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن ارحەولوگ بيسەمبايەۆ ارمان اۋعان ۇلىمەن بىرگە اقتوبە تەرريتورياسىندا ХVІІІ عاسىردىڭ زيراتىن زەرتتەدىك. تابىت جوق، اق سۇپقا وراعان بولار، بارلىق راسىمدەرى مۇسىلمانشا جەرلەگەنىن كورسەتەدى. ءبىراق ءتىلىنىڭ استىندا تيىن بولدى. I پەتر زامانىنىڭ تيىنى قايدان ءجۇر؟ و دۇنيەگە كەتكەن كىسىنىڭ ءتىلىنىڭ استىنا «ءبىر دۇنيەڭدى ساتىپ الاسىڭ» دەگەن نانىممەن سالىپ وتىر. مۇنداي ەلەمەنتتەر قازبا زەرتتەۋلەردە ءجيى كەزدەسەدى. شەتىنەپ كەتكەن ءسابيدىڭ ۋىسىنا تيىن ۇستاتىپ كومەدى دەپ تە ەستىپ قالامىن كەيدە، - دەيدى ول.
قازىر قازاقتا قايتىس بولعان ادامدى جەرگە كومەدى. كور قازۋدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ءبارى جەر قىرتىسىنا، قۇمنىڭ تۇراقتىلىعىنا بايلانىستى بولىنەدى.
بىرىنشىدەن، جانداما. جانداما - قازىلعان جەردىڭ جانىنان ۇڭگىر ويۋ ءادىسى.
سوسىن دەنەنى سول جانداماعا قويىپ، تاسپەن ءورىپ تاستايدى. بۇل جەر قىرتىسى قاتتى بولسا قولدانىلاتىن ءتاسىل. ەكىنشىسى، اپان. قۇمدى جەردە جانداما قازۋ مۇمكىن بولماي، ادامدار جان- جاعىن تاسپەن ورگەن.
كەيىن دەنەنى سالىپ، بەتىن اعاشپەن، قامىسپەن، كەيدە قولدا بار قاتتى زاتپەن جاپتى. ءال ۇشىنشىسى، لاقاپ. مۇندا جەر قازىلىپ، دەنەنى ءبىر بۇرىشىنا جاتقىزادى. كەيىن اعاشتى قيعاش قويىپ، كومەدى.
- «اقىلسىز ەل بولماس، لاقاپسىز كور بولماس» دەيدى قازاقتا. بۇل كوبىنە موڭعولياداعى، الماتى جاقتاعى قازاقتاردا كەزدەسەدى. قىتايدا دا بولدىم. ول ەلدە مولانى قورعان دەپ اتايدى. اۋلەتتە ءبىر ادام كوز جۇمسا كور قازىلادى. كەيىن سول مولانىڭ جان- جاعىن 20×20، كەيدە 30×30 مەتر ەتىپ قورشايدى. بۇل — قورعان. اكەم بەردىمۇراتوۆ اعىبايدىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن اقتوبەدە دە وسىنداي قورعان جاسايتىن. سول قورعاننىڭ ەسىگى بولادى. كەيىن اۋلەتتە ءبىر ادام كوز جۇمسا وزگە جەرگە ەمەس، ءوز قورعانىنا جەرلەگەن. موڭعوليادا دا وسى. سول كەزدە ءارى قاراي جەرلەۋ ءراسىمىن سۇرادىم. ولار قۇدىق قازاتىنىن ايتتى. سول قۇدىقتىڭ ىشىنەن ءبىر ءبۇيىرىن ءۇڭىپ الىپ، دوڭەس (كاتاكومبا) بولمە جاسايدى. دەنەنى قويىپ، تاسپەن ورەدى. ءبىرىنشى ەر ادام كوز جۇمىپ، كەيىن ايەلى ولسە، سول قۇدىقتى قايتا اشىپ، قاراما- قارسى جاعىنان جاڭا ۇڭگىر قازادى. جىلدار وتە جەر وتىرادى، توپىراقتىڭ ءۇستى ءسال ءتۇسىپ كەتەدى. قاراساڭ انىق كورۋگە بولادى جەرلەۋ ءراسىمىن. كاتاكومبا قولا داۋىرىنەن كەزدەسەتىن. مۇنى كوريدورىمەن دروموس دەپ اتايدى. دەمەك اتا- بابامىز قولا داۋىرىنەن باستاپ وسى جەردى مەكەندەگەن، اۆتوحتوندى، ياعني، جەرگىلىكتى حالىقپىز. دۇنيەدە ءبارىن وزگەرتۋگە بولادى. ادامنىڭ كەلبەتىن، ءتۇر- تۇلعاسىن، كيىمىن، اشەكەيىن. تەك جەرلەۋ ءراسىمىن ەمەس. حالىق گەنوتسيدكە ۇشىراسا، جويىلىپ كەتسە عانا وزگەرەدى عوي جەرلەۋ ءداستۇرى. قالعان ۋاقىتتا ۇلكەندەردىڭ ايتقانىن تىڭداپ، كورسەتكەنىن قايتالايمىز. وزگەرمەگەنى وسىدان. وزگەرتۋدىڭ قاجەتى دە جوق، - دەيدى راحىم بەكنازاروۆ.
اقتوبەدە بىرەگەي جەرلەۋ ءراسىمى ءالى كۇنگە دەيىن كەزىگەدى. تاريحشى كورگەن- جۇرگەن جەرىندە سۇراستىرىپ، ءبىلىپ، اقپارات جينايدى.
تاياۋ جىلدارى المات- سامرات تامى قايتا جاڭعىرتىلدى. بىرەگەي تامنىڭ ءوز تاريحى بار.
- المات اتامىز قاجىلىققا بارىپ، اراب، پارسى داستۇرىمەن تانىسادى. كەلگەن سوڭ سول سالتتى اقتوبەنىڭ ىرعىز وڭىرىنە ەنگىزەدى. ول - زيارات. كەسەنە سالىنادى. سول كەسەنە ىشىندە ايەلدەردىڭ، ەر ادامداردىڭ بولەك بولمەسى بولادى. ءىشى قۋىس. ءبىر ادام قايتىس بولسا سوندا قويىپ كەتەدى. ارادا ۋاقىت ءوتىپ، كەلەسى ادامىڭ دەنەسى اكەلىنگەندە سۇيەكتى ىسىرىپ، ورنىنا قويادى. بۇل وزبەكستان، تاجىكستاندا ءالى كۇنگە دەيىن بار. ىرعىزدا جولىمبەت تامى دا بار. 1966 -جىلى ءۇي سياقتى سالىنعان. ىشىنە كىرگەندە كىرپىشتەن دوڭەس ەتىپ ورگەن. ءقازىر ءۇش ادامنىڭ سۇيەگى جاتىر، - دەيدى عالىم.
مۇسىلمانشا جەرلەۋدىڭ بۇل ءداستۇرى بىزدە جوق، ءبىراق وزبەكستان، تاجىكستانمەن قاتار اراب مەملەكەتتەرىندە ساقتالعان.
ولگەن سوڭ حان ءدا بىر، قارا ءدا بىر. سوندىقتان بولار ەلىمىزدە جەرلەۋ ءراسىمى ءبىر- بىرىنە ۇقسايدى. و دۇنيەگە ەشكىم ەشتەڭە الىپ كەتپەيدى. تەك حان مەن باتىر، اتاقتى ادام ولسە، كەسەنەسى كوركەم، قۇرىلىسى كۇردەلى بولادى.
قازىر دە اقشاسى بار ادام تالعامىنا قاراي تاڭدايدى، ەرەكشە ديزاينمەن سالادى. ال قۇلپىتاسقا جازۋ وتىرىقشىلىق زامانىنان بەرى بار. ەڭ كونەسى ХVІІ-ХVІІІ عاسىرلارعا ءتان.
جازۋ ادامدى تانىپ، قۇران باعىشتاۋ ءۇشىن قاجەت. ەپيتافيا - ءتىرى ادامعا كومەكشى قۇرال.
- قۇلپىتاس قويماس بۇرىن اعاش تاقتاي قاداپ كەتىپ جاتادى. اتاۋى - سايعاق. «سايعاقسىز قالعىر» دەگەن ەڭ اۋىر قارعىس بار. دەمەك ەشكىم تاپپاسىن، ىزدەمەسىن دەگەنى، - دەپ تۇيىندەدى ويىن ول.
التىناي ساعىندىقوۆا
