قازاقتىڭ بايىرعى تاريحى الەمدى قىزىقتىرادى - دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلى

ءبىز وتان تاريحىن بايىتاتىن ەل ىشىندەگى ءھام ودان تىس جەرلەردەگى دەرەككوزدەردى شام الىپ ىزدەيتىن ساتكە ءدوپ كەلىپ وتىرمىز. سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى بۇلاي زەرتتەۋ دە زامان تالابى، ارينە. وسى ورايدا شەتەل مۇراعاتتارىنان قازاقتىڭ وتكەنىنە قاتىستى تىڭ دۇنيەلەردى تاۋىپ، ولجا سالىپ جۇرگەن تاريح PhD، ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، توكيو شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شەتەلدەن شاقىرىلعان عالىمى دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلىن از- كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- جۋىردا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە جاريالانعان سۇحباتىن وقىعان شىعارسىز. وندا تاريح بىزدەگى جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ماڭىزدى بولىگى ەكەنى ايتىلدى.

- البەتتە، وقىدىق. حالىق جاقسى قابىلدادى. سۇحباتتا سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ، تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ نەگىزگى مىندەتىمىزدىڭ ءبىر بولىپ قالا بەرەتىنى دە ايتىلدى. ارينە، وتان تاريحىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ، ونىڭ جۇمباق تۇستارىن ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ، ايشىقتى تىلمەن كەستەلەپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزۋ - تاريحشىلاردىڭ باستى مىندەتى. كەيىنگى جىلدارى ەل تاريحىن زەرتتەۋدە جەمىستى ەڭبەكتەر جاسالىپ كەلەدى.

ەل ءىشى عانا ەمەس، شەتەل اسقان تاريحي دەرەكتەرىمىز دە زەرتتەلە باستادى. اسىرەسە قازاق حاندىعى تۇسىندا ءوز تاراپىمىزدان نەمەسە كورشى مەملەكەتتەر جاعىنان حاتقا تۇسكەن قۇندى جادىگەرلەر، ارحيۆ قۇجاتتارى تابىلىپ، زەرتتەلىپ، قورجىنىمىزدى قامپايتىپ جاتقان جايى بار. مۇنداي دەرەككوزدەر كوبىنەسە رەسەي، قىتاي ارحيۆتەرىنىڭ قورلارىندا ساقتالعان.

ولاردىڭ باعاسى كۇن وتكەن سايىن ارتا ءتۇستى. ويتكەنى وندا قازاق تاريحىنا قاتىستى مول اقپارات جاتىر. قازاق حاندىعى تۇسىندا قازاقتار وزدەرىنىڭ كورشى-قولاڭىمەن بىردە ارالارىنان قىل وتپەستەي تاتۋ بولسا، ەندى بىردە ءوزارا ارازداسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جاۋلاپ الۋعا دەيىن بارعان. قازىرگى تاڭدا وسىنداي قىم-قۋىت تاريح قاتپارلارىنا ءۇڭىلىپ، سىرىن اشۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. مۇنى سول داۋىرلەردە ءتۇرلى تىلدەردە جازىلعان تاريحي دەرەكتەردەن، ارحيۆ قۇجاتتارىنان انىق بايقاي الامىز.

- ناقتى مىسالدار كەلتىرە الاسىز با؟

- مىسال وتە كوپ. دەگەنمەن بوگەنايى بولەك تاريحي وقيعالاردىڭ جول-جونەكەي حاتقا ءتۇسىپ قالۋى ىلەۋدە ءبىر كەزدەسەدى. سولاردىڭ اراسىنان قازاق حانى ءۋاليدىڭ تۇسىندا قازاق-ورىس شەكاراسىندا تۋىنداعان ءبىر رەتكى مال بارىمتاسىنا بايلانىستى جازىلعان ارحيۆتىك قۇجاتتاردى مىسالعا الۋعا بولادى. بۇل تاريحي دەرەك اسا قىزىقتى دا قۇندى، حالىق ساناسىنان الدەقاشان ۇمىتىلىپ كەتكەن تاريحي وقيعالاردان سىر شەرتەدى.

اتالعان ارحيۆ قۇجاتىنىڭ ءبىرى - سول جىلدارى چين پاتشالىعىنىڭ ىلەدە ءىس باسقارىپ تۇرعان گەنەرال-گۋبەرناتورى جينچاننىڭ جياشيڭ پاتشاعا جولداعان مالىمدەمەسى. ۋاقىتى - جياشين جىلناماسىنىڭ 16-جىلى 10-ايدىڭ 10 ى كۇنى، ياعني 1811 -جىلدىڭ 25-جەلتوقسانى. ەندى ءبىرى - سول تۇستاعى تارباعاتاي ۇلىعى نايانبونىڭ جياشيڭ پاتشاعا جولداعان مالىمدەمەسى. ونىڭ ۋاقىتى جياشيڭ جىلناماسىنىڭ 17-جىلى 4-ايدىڭ 24 ى كۇنى، ياعني 1812-جىلدىڭ 3-ماۋسىمى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل دەرەككوزدەر قىتاي، ءمانجۋ تىلدەرىندە ارالاس جازىلعان. ءتۇپنۇسقالارى قازىر قىتايدىڭ №1-تاريحي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. ال كوشىرمە نۇسقاسى 2012 -جىلى قىتايدا جارىق كورگەن «چين داۋىرىندەگى شىڭجاڭعا قاتىستى ءمانجۋشا مۇراعات قۇجاتتارى» اتتى 283 تومدىق سەريالى كىتاپتىڭ 228، 229-تومدارىنا ەنگەن.

- سوندا بۇل دەرەككوزدەردە نە ايتىلعان؟

- تاريحي قۇجاتتاردى چين پاتشالىعىنىڭ ىلە مەن تارباعاتايدا ءىس باسقارىپ تۇرعان ۇلىقتارى قازاقتاردىڭ اۋزىنان جازىپ العاننان كەيىن ءوز مالىمدەمەلەرىمەن قوسا پاتشاعا جولداعان. مۇندا ءۋالي حانعا قاراعان مۇسا اقالاقشىنىڭ (مانساپ- شەن اتى) يەلىگىندەگى قۇساي قاتارلى ءتورت ادامنىڭ بارىمتالانعان جىلقىلارىن قۋىپ بارعاندا قاپىدا قولعا ءتۇسىپ، سوڭىنان قالاي قۇتىلىپ شىققانى، موڭعول جەرىنە قالاي بارعانى، ودان ىلە، تارباعاتاي جەرلەرىنە قالاي جەتكىزىلگەنى تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر جازىلعان.

جازبا دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، قۇساي - قازاق حانى ءۋاليدىڭ يەلىگىندەگى مۇسا اقالاقشىعا قاراعان ادام. ول ىلە گەنەرال- گۋبەرناتورىنا بىلايشا اۋىزشا مالىمەت بەرەدى: «مەن بيىل 28 جاستامىن، مارقۇم ابىلاي حاننىڭ بالاسى ءۋالي سۇلتانعا قاراعان مۇسا اقالاقشىنىڭ يەلىگىندەگى قازاقپىن، كۋانسىر (ءمانجۋشا مالىمدەمەدە جازىلماي قالعان) دەگەن جەردەنمىن. اكە-شەشەم بار، ءبىر اعام، ءبىر ءىنىم بار، اكە-شەشەمىزبەن بىرگە تۇراتىنبىز. ەكى ايەلىم، ەكى ۇلىم بار. ءبىز قونىستانعان جەردىڭ حالقى مول، قونىسىمىز ورىس شەكاراسىنان جەتى-سەگىز كۇندىك جەر، ەكى جاق ۇنەمى ءبىر-بىرىنەن مال بارىمتالايتىن.

شامامەن بۇدان بەس جىل بۇرىن، ورىستار ءبىزدىڭ قونىسىمىزدان بەس جۇزدەن اسا جىلقىنى بارىمتالاپ ايداپ كەتتى. ءبىز ەلۋ شاقتى ادام كەڭەسىپ، ءبولىنىپ قۋدىق. ءبىزدىڭ توبىمىزدا ون جەتى ادام بار ەدى، سوڭىنان قۋىپ ورىس شەكاراسىنا جەتكەندە جىلقىلارىمىزدى كوردىك. ءبىراق ولاردىڭ ادام سانى مول، ءبىزدىڭ ءبىر كىسىمىزدى نايزالاپ ءولتىرىپ، ون التىمىزدى تۇتقىنداپ، ءوز ادامدارىنا قۇلدىققا ۇلەستىرىپ بەردى.

مەنىمەن سەپەي قاتارلى ءتورت ادام ءبىر جەرگە بولىندىك. كۇندىز ولارعا جۇمىسقا جەگىلەمىز، تۇندە ارناۋلى ادام كۇزەتەدى. بيىل 5 ايدا (21-ماۋسىمنان 19-شىلدەگە دەيىنگى ارالىق)، قاي كۇنى ەكەنى ەسىمدە جوق، سەپەيلەرمەن اقىلداسىپ قاشۋعا بەكىندىك. سول ءتۇنى ءبىزدى كۇزەتكەن ادام ۇيىقتاپ قالىپتى. تورتەۋمىز ولاردىڭ اتتارىن ۇرلاپ ءمىنىپ، كۇن-ءتۇن دەمەي قاشتىق.

سودان ەكى اي وتكەندە، جول بويىندا ءبىر ورىسقا كەزدەستىك. الگىدەن ءجون سۇراپ ەدىك، ول ساۋدادان زيان تارتىپ، باس ساۋعالاپ قاشىپ شىعىپتى.

ءبىز جەر جادىسىن بىلمەگەندىكتەن ونى ەرتىپ الىپ، جول باستاتقىزدىق. سودان جالعاستى 28 كۇن ءجۇرىپ، اداسىپ كۇرەنگە كەلدىك. وسىندا قاراۋىلداعى اسكەرلەردىڭ قولىنا تۇستىك، ولار بىزدەن ءىستىڭ ءمان-جايىن ەگجەي-تەگجەيلى سۇراپ ۇعىستى. جول باستاعان ورىستى ءوز جەرىنە قايتارىپ جىبەرىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدى ىلەگە الىپ كەلدى.

مىنە، بۇگىن ءىستىڭ انىق-قانىعىن سۇراپ وتىرسىزدار. ءبىز باسقا سەبەپتەن ەمەس، بارىمتالانعان جىلقىمىزدىڭ سوڭىنان قۋىپ بارعاندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ جۇمىسقا جەگىلىپ، ورايىن تاۋىپ قاشىپ شىققان ادامدارمىز. ءبىزدى تەك قازاق حانىنا تابىستاپ بەرىپ، قونىسىمىزعا جەتكىزسەڭىزدەر بولعانى، وسىنى عانا تىلەيمىز».

قۇساي ءوزىنىڭ اۋىزشا مالىمدەمەسىندە «شامامەن بۇدان بەس جىل بۇرىن» دەپ ايتادى. سوعان قاراعاندا بۇل وقيعا شامامەن 1807 -جىلدارى بولعان.

- قۇسايمەن بىرگە تۇتقىننان قۇتىلىپ شىققان سەپەي دەگەندەر كىمدەر؟ ولار تۋرالى مالىمەت بار ما؟

- بار. وزدەرىنىڭ اۋىزشا ايتقاندارىنا جۇگىنسەك، قۇسايدىڭ جانىندا سەپەي، ءابدىلجاپار جانە اميرەن قاتارلى ءۇش ادام بولعان. ولار ىلە گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ سۇراعىنا تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرگەن. سەپەيدىڭ ايتقانى: «مەن بيىل 26 عا شىقتىم، اكە-شەشەم ءتىرى، ايەلىم، ەكى قىزىم بار. اعامنىڭ جانىندا ءجۇرىپ كۇن كەشتىم». ءابدىلجاپاردىڭ ايتقانى: «مەن 21 جاستامىن، شەشەم قايتىس بولعان، اكەم ءتىرى، ۇيلەنگەنمىن، بالام جوق، اعا-ءىنىم دە جوق».

اميرەننىڭ ايتقانى: «مەن بيىل 30 جاستامىن، اكەم قايتىس بولعان، شەشەم ءتىرى، ەكى ايەلىم، ءۇش قىزىم بار، اعا-ءىنىم جوق». سوڭىندا ىلە گەنەرالى ولاردىڭ تاعى دا مىناداي سوزدەرىن كەلتىرىپتى: «ءبىز بۇرىن كۇڭقار نوعايى ەدىك، قازىر وتباسىمىزبەن قازاقتىڭ كۋانسىر دەگەن جەرىندە قونىستانىپ وتىرمىز. ارعى اتالارىمىز قازاق اراسىنا ساۋدامەن كەلىپ ۇزاق جىل تۇرعان. ءبىز ءبارىمىز قازاق جەرىندە تۋىپ-وستىك، قازاق بولىپ كەتكەنىمىز شىن».

- جوعارىداعى «كۇرەن»، «كۇڭقار» دەگەن جەر اتتارى ەكەنىن تۇسىندىك. بۇل قاي اۋماققا تيەسىلى جەرلەر؟

- قۇساي «اداسىپ كۇرەنگە جەتتىك» دەيدى. وسىنداعى «كۇرەن» - قازىرگى موڭعوليانىڭ استاناسى ۇلانباتىر ورنالاسقان جەر. ۇلانباتىر تاريحتا ءارتۇرلى اتالعان. مىسالى، XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن «ورگوو» دەپ اتالسا، سوڭىنان «حۋرەە» دەپ اتالىپ 1911 -جىلعا دەيىن قولدانىلعان. بۇل اتاۋ ءمانجۋشادا «Kuren»، قىتايشادا «Kulun» بولىپ دىبىستىق اۋدارمامەن الىنعان. ال «كۇڭقار» پارسى تىلىندەگى «X±nd(e) g±r» (خواندگار) دەگەن سوزدەن شىققان. زەرتتەۋلەردە كوبىنەسە وسمان پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسىن مەڭزەيدى دەلىنەدى. الايدا بۇل ارادا «قىرىم» ايتىلىپ وتىر. بۇل تاريحي اتاۋدىڭ قىتاي مەن ءمانجۋ تىلىنەن باسقا، موڭعول، تيبەت تىلدەرىندەگى دەرەككوزدەردە دە كەزدەسەتىنىن عالىمدار ايتىپ ءجۇر.

- تۇسىنىكتى. جوعارىدا تارباعاتاي ۇلىعىنىڭ 1812 -جىلى ماۋسىم ايىندا تسزياتسين پاتشاعا جولداعان مالىمدەمەسى بار دەدىڭىز. وندا قازاققا قاتىستى نە ايتىلعان؟

- قازاقتىڭ قۇساي قاتارلى ءتورت ادامى جونىندە ىلە گەنەرال-گۋبەرناتورى دا، تارباعاتاي ۇلىعى دا پاتشاعا مالىمدەمە جازعان. سوڭعىسىندا دا قىزىقتى مالىمەتتەر ايتىلعان. وندا بىلاي جازىلعان: «وتكەن جىلى 11 ايدا (16-جەلتوقساننان 13-قاڭتارعا دەيىنگى ارالىق)، قۇلىڭىز نايانبو ىلە گەنەرال-گۋبەرناتورى جينچان جەتكىزىپ سالعان، كۇرەندەگى قاراۋىلدا قولدى بولعان، ورىستان قاشىپ شىققان قۇساي قاتارلى ءتورت ادامدى انىقتاپ، وزگە ءىس جوعىن ايتىپ مالىمدەگەنىمدە، پاتشا سىزدەن ولاردى قازاق حانى ءۋالي سۇلتانعا قايتارىپ بەرۋ جونىندە جارلىق تۇسكەن ەدى. ءبىراق ول كەز قاقاعان سۋىق، تاۋ اراسى قالىڭ قار، جول اشىلماعان، ونىڭ ۇستىنە اتالعان قازاق حانىنا قاراعان رۋلار الىس جايلاعاندىقتان، قۇلىڭىز قۇساي قاتارلى ءتورت ادامدى ۋاقىتشا ەلىنە قايتارماي، ادام شىعارىپ قاراتىپ، قار كەتكەننەن كەيىن ءۋالي سۇلتاننىڭ ءىنى-ۇرپاقتارىنان بىرەۋى كەلگەندە سولارعا قوسىپ جىبەرەيىك دەپ سىزدەن ءجون سۇراعان ەدىك.

4-ايدىڭ 18 ى كۇنى (28-مامىر) قازاق گۋنى سارات (ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ بالاسى، جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى) كەلىپ، پاتشانىڭ شاپاعاتىنا ايرىقشا العىس ايتتى ءارى قۇساي باستاعان ءتورت ادامدى ءۋالي سۇلتانعا قاراعان ەلگە الىپ قايتۋدى ءوتىندى. قۇلدارىڭىز ەكى ەتپەي ولاردى تابىستاپ بەرىپ، حات جازىپ پاتشامىزدىڭ كول-كوسىر شاپاعاتىن قازاق حانى ءۋالي سۇلتانعا جەتكىزۋىن ءارى ءۋاليدىڭ ادامدارىن وتكىزىپ الۋىن تاپسىردىق. ءۋالي سۇلتانعا بەرگەن حاتتان باسقا قوسىمشا مالىمدەمەنى قوسىپ قۇزىرىڭىزعا جىبەرىپ وتىرمىز، كوزدەن كەشىرگەيسىز».

مىنە، وسى مالىمدەمە مازمۇنىنان الگى ءتورت ادامنىڭ قازاق جەرىنە قالاي جەتكەنى تۋرالى ناقتى ماعلۇمات الۋعا بولادى.

- ال ەندى مۇنداي ارحيۆتىك دۇنيەلەردىڭ قازاق تاريحى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟

- ءبىز مال بارىمتاسىنا بايلانىستى جازىلعان ارحيۆ قۇجاتتارىمەن تانىستىق. بايقاعانىمىز، XIX عاسىردىڭ باسىندا ءۋالي حاننىڭ يەلىگىندەگى قازاقتار مەن ورىس شەكاراشىلارى اراسىندا جىلقى بارىمتاسى ورىن الىپ، قازاقتار جاعى بەس ءجۇز جىلقىسىن ۇرلاتادى. سوڭىنان قۋعىنشىلار بارعاندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، اۋىر جۇمىسقا جەگىلەدى. ولاردىڭ ىشىنەن تورتەۋى بەس جىلدان سوڭ ورايىن تاۋىپ قاشىپ شىققانىمەن، اداسىپ ەكى اي دەگەندە جولشىباي پەتر اتتى ءبىر ادامعا كەزدەسىپ، وعان جول باستاتقىزادى.

ءبىر ايعا جۋىق ءجۇرىپ ولار قازىرگى موڭعوليا استاناسى ۇلانباتىرعا زورعا جەتەدى. ول كەزدە بۇل جەر «كۇرەن» دەپ اتالىپ، وندا چين پاتشالىعىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگى ورنالاسقان بولاتىن. وسىنداعى ۇلىق يۋدوندورجي قازاقتاردىڭ جاعدايىنان تولىق حابار بىلگەن سوڭ جول باستاۋشى پەتردى كياحتاداعى ورىس گۋبەرناتورىنا جونەلتەدى دە، قالعان تورتەۋىن ىلە گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جەتكىزىپ بەرەدى.

ىلە گەنەرالى جينچان ولاردان ءمان-جايدى تولىق بىلگەن سوڭ، پاتشانىڭ جارلىعىنا ساي تورتەۋىن ءۋالي حان جەرىنە قايتارۋ ماقساتىندا قازاققا ءبىر تابان جاقىن تارباعاتاي ۇلىعى نايانبوعا جەتكىزەدى. الايدا كۇن سۋىق، قار قالىڭ، جول الىس بولعاندىقتان، نايانبو ولاردى جىبەرمەي، قىستاتىپ، كەلەسى جىلى جول اشىلعاننان كەيىن ءۋالي حاننىڭ ادامدارى كەلسە سولارعا قوسىپ ەلدەرىنە قايتارماقشى بولادى.

الايدا كەلەسى جازعا سالىم جوشى سۇلتاننىڭ ۇلى سارات كەلىپ، قولقا سالىپ قايتا-قايتا سۇراعاندىقتان، ولاردى ساراتقا قوسىپ بەرىپ، ءۋالي حانعا حات جازادى، ونى دا ساراتقا تابىستايدى. مىنە، بۇل - وقيعانىڭ جالپى بارىسى.

بۇگىنگىنىڭ كوزىمەن قارايتىن بولساق، قازاق حاندىعى تۇسىندا ۋاليگە قاراعان ءتورت قازاق رەسەي، موڭعول، قىتاي سىندى ءۇش مەملەكەتتى باسىپ ءوتىپ، سوڭىندا قازاق ەلىنە، ءوز قونىستارىنا امان-ەسەن قايتىپ ورالادى. بۇل وتە قىزىقتى وقيعا، تاريحي سيۋجەت. مۇنداي ارحيۆ قۇجاتتارى XIX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ناقتى بولمىسىن، ونداعى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، سونداي-اق كورشىلەس ەلدەرمەن بولعان ءتۇرلى قارىم- قاتىناسىن قايتا ساراپتاۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت تاريحي جازبا ماتەريالدارى ەكەنى داۋسىز.

- قازىر جاپون ەلىندە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسىپ جاتىرسىز. ونداعى عالىمداردىڭ قازاق تاريحىنا دەگەن ىنتا-ىقىلاسى قانداي؟

- وتكەن جىلدىڭ 1-قىركۇيەگىندە جاپونياعا كەلدىم دە، بىردەن زەرتتەۋ جۇمىسىمدى باستاپ كەتتىم. وسىنداعى ارىپتەسىم عالىم نودا دجين - قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى مامان، «رەسەي، چين يمپەرياسى جانە قازاق حاندىعى» مونوگرافيالىق ەڭبەگى مەن كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ماقالالاردىڭ اۆتورى. بۇدان باسقا جوشى ۇلىسىن زەرتتەيتىن عالىمدار دا بار. ولار دا وتە تابىستى عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. قازاق تاريحىنا، مادەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى جاقسى. بىلتىر 21-جەلتوقساندا شەتەلدەن شاقىرىلعان عالىم رەتىندە بايانداما جاسادىم، تاريحشى عالىمدار جاقسى باعالادى. سودان دا بولار تاعى دا كەزدەسۋلەرگە ۇسىنىس ءتۇسىپ جاتىر، ارينە، بۇل قۋانارلىق جاعداي. ەكى ال اراسىنداعى بارىس-كەلىس بۇدان دا جيىلەي تۇسسە بولاشاقتا كوپ جۇمىس اتقارۋعا بولادى. تەحنولوگياسى مەن گۋمانيتارلىق سالاسى بىردەي دامىعان ەل رەتىندە قازاق عىلىمىنىڭ العا ىلگەرىلەۋىنە دە سەپتىگىن تيگىزەرى داۋسىز.

جالپى، كەيىنگى جىلدارى قازاق تاريحى، قازاقتانۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى ءبىرشاما سۇبەلى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. بۇل ءۇردىس ءالى دە جالعاسىن تابارى انىق. دەگەنمەن بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا جۇتىلىپ كەتپەيىك دەسەك، الدىمەن تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ءتىلىمىزدى بەرىك ساقتاپ، سانامىزدى نۇرلاندىرۋمىز قاجەت.

بىلايعى جۇرت كوبىندە تاريحتان بەيحابار دەپ كەيدە كىنا ارتامىز. الايدا ءبىزدىڭ عىلىمي ۇگىت- ناسيحات جۇمىسىمىز قانداي دەڭگەيدە اتقارىلىپ جاتىر، بۇل جاعىن ەسكەرە بەرمەيمىز. شىن مانىندە، رۋحاني السىزدىك جالتاقتىققا اكەپ سوعادى. ءوز تىزگىنىن ءوزى مەڭگەرە الماعان حالىق تۇبىندە كىم كورىنگەننىڭ جەتەگىندە كەتە بەرۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان بيىل ۇلاعاتتى ىستەر كوپ اتقارىلسا ەكەن دەيمىز. اسىرەسە ءار ەلدە تارىداي شاشىلعان تاريحىمىزدىڭ بولشەكتەرىن جيناپ-تەرىپ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ قاجەتىنە جاراتۋ جۇمىسىمىزدىڭ باستى باعىتى بولماق.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن فارحات قايرات ۇلى،

«Egemen Qazaqstan»