قازاقتىڭ بالالارعا قاتىستى ىرىم-تىيىمدارىن بىلەسىز بە؟
قازاق حالقى بايىرعى زاماننان باستاپ ادەت-عۇرپىن، نانىم-سەنىمىن، ىرىم-تىيىمىن ساقتاپ كەلەدى. ىرىم-تىيىمدار تىزبەگى حالىقتىڭ ومىرىندە، سالت-داستۇرىندە، تۇرمىس-تىرشىلىگىندە كەڭىنەن كورىنىس تابادى. ىرىم مەن تىيىم ادامدى جات ادەتتەردەن تىيۋعا باعىتتايدى. سونىڭ ىشىندە سابيلەرگە، بالالارعا ارنالعان تىيىمدار تۋرالى نە بىلەسىز؟
قازاق حالقىندا بالالارعا ارنالعان ىرىم-تىيىمدار كونە زاماننان باستاپ قالىپتاسقان. وقىرمان نازارىنا سولاردىڭ نەگىزگىلەرىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك:
- نارەستەنىڭ بەتىنە اي ساۋلەسىن تۇسىرمەيدى. اي ساۋلەسى بەتىنە تۇسسە، ول اۋرۋعا شالدىعادى.
- جاڭا تۋعان بالانىڭ كىندىگى قاتقانشا، كۇن باتقاننان كەيىن ۇيدەن كۇل شىعارمايدى. ەگەر كۇل شىعارىلسا، نارەستەنىڭ دەنساۋلىعى ناشارلايدى.
- بالا قىرقىنان شىققانشا، تۇندە الىپ جۇرمەيدى. نارەستەنىن بەتىنە اي ساۋلەسى ءتۇسۋى مۇمكىن.
- بەيۋاقىتتا بالانىڭ كيىمىن دالاعا جايمايدى.
- بالانى وجاۋمەن ۇرسا، ىرىس-نەسىبە كەتەدى.
-بالانى سىپىرعىشپەن ۇرمايدى. سىپىرعى تيگەن بالا جامانشىلىققا ۇشىرايدى.
- بالاعا ۇلكەن ادامنىڭ الدىن كەسىپ وتۋگە، ۇلكەندەردىن سوزىنە ارالاسۋعا بولمايدى. بۇل -ادەپسىزدىكتىڭ بەلگىسى.
- قىزداردىڭ ۇلداردى تەبۋىنە بولمايدى. بۇل كەلەڭسىزدىك بولىپ تابىلادى.
دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنىڭ كىندىگىن اق بالتامەن كەسىپ، تازا جىپپەن بايلايدى دا، تۇبىنە كۇل سەبەدى. اق بالتانى وزگە نارسەگە پايدالانباي، ساقتاپ كويادى. ەر بالانىڭ كىندىگىن ۇيكۇشىك بولماسىن دەپ، قىردان اسىرىپ لاقتىرادى. ال قىز بالانىڭ كىندىگىن ءۇيدىن كۇتى بولسىن دەگەن ىرىممەن وشاق تۇبىنە كومەدى.
- جاڭا تۋعان ءسابيدى ەمىزبەستەن بۇرىن تازا سۋعا مالىنعان قاسقىردىڭ جۇنىمەن اۋىزداندىرادى. ەرتە كەزدە قاسقىر كيەلى سانالعان، سوندىقتان دا بۇل ىرىم بالا قاسكىرداي قايراتتى دا قاجىرلى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋنداعان.
- نارەستەنىڭ ۇيكىسى تىنىش بولۋى ءۇشىن جانە جىن-شايتاندى كۋۋ ماقساتىمەن ادىراسپاندى وتقا جاعىپ تۇتەتىپ، بالانى بولەردەن بۇرىن بەسىگىن اينالدىرىپ، الاستاپ شىعادى.
- بالا بولەنگەن بەسىكتىڭ ۇستىنە جەتى نارسە (شاپان، كەبەنەك، تون، جابۋ، جۇگەن، قامشى جانە بەسىك كورپە) جابادى.
- كەبەنەك پەن قامشى ەل كورعايتىن ەر بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى.
- ۇل بالانى قىرىق كۇنگە جەتكىزبەي، 37-39 كۇندە، ال قىز بالانى قىرىق كۇننەن اسىرىپ، 42-44 كۇندە كىركىنان شىعارادى. بۇل -ۇل بالانىن كالىڭدىعىنا تولەيتىن قالىڭ مالى از بولسىن دەگەن ىرىم.
- ءسابي شالقاسىنان جاتىپ، الاڭسىز ۇيىقتاسا، ەلگە بەلگىلى ازامات بولىپ وسەدى، بۇك ءتۇسىپ جاتسا، ۋايىمشىل نەمەسە جىگەرسىز بولىپ شىعادى، ال ەتپەتىنەن جاتىپ ۇيىقتاسا، ويشىل بولادى، ەگەر اياق-قولىن ەركىن سوزىپ ۇيىقتسا، بولاشاق باتىر، كەمەڭگەر بولادى دەپ ىرىمداعان.
- قىز بالاعا شاشى ۇزىن بولسىن دەپ جەلكە جەگىزەدى.
- بالانىڭ جەلكەسى شۇقىر بولسا نەمەسە جەلكەسىنەن سۇيسە، كىرسىك بولىپ وسەدى دەپ ىرىمداعان.
- بالانىڭ ورايى ەكەۋ بولسا، ەكى رەت ۇيلەنەدى نەمەسە قىزدىڭ ورايى ەكەۋ بولسا، ەكىنشى رەت تۇرمىسكا شىعادى دەپ ىرىمدايدى.
- شوبەرەسىنىڭ الاقانىنان سۋ ىشكەن قارت جۇماققا بارادى دەگەن ىرىم بار.
- بالاعا شەشەن بولسىن دەپ تاڭداي جەگىزەدى.
- باتىردىڭ، اقىننىڭ، پالۋاننىڭ سارقىتىن جەگىزسە نەمەسە ولار ءسابيدىڭ اۋزىنا تۇكىرسە، ولاردىڭ جاقسى قاسيەتى مەن ونەرى بالاعا قونادى دەگەن جورالعى بار.
- بالاعا قارعىس وتپەۋى ءۇشىن ءۇش كەمپىردىڭ بۇتىنىڭ اراسىنان وتكىزىپ الادى.
- سابيگە كوز تيمەس ءۇشىن، بەتىنە نەمەسە ماڭدايىنا كۇيە جاعىپ، ۇستىنە ەسكى كيىم كيگىزەدى.
- بويىنا بالا بىتپەي جۇرگەن ايەل بالانىن يت كويلەگىن ىرىم ەتىپ الىپ قالادى.
- بالانىن قارىن شاشىن ادام اياعى باسپايتىن جەرگە كومىپ تاستايدى. ولاي
ەتپەسە، بالا باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى.
- ءسابيدىڭ تەز ءجۇرىپ كەتۋى ءۇشىن تۇساۋى كەسىلەدى.
-نارەستەنى ءتىل-كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ونىڭ بەسىگىنە، كيىمىنە، تۇمار رەتىندە جىلانباس، ۇكى، توعىز مونشاق نەمەسە كۇمىس تيىنداردى ءىلىپ قويادى. سابيگە بىرەۋدىڭ كوزى ءتيدى دەپ سەكەم العان جاعدايدا سول ادامنىڭ ۇيىنەن ءبىر نارسەسى اكەلىپ تۇتەتەدى.
- بالانى اسىراپ العاندا ەر بالاعا اسىقتى جىلىك، كىز بالاعا توقپان جىلىك ۇستاتىپ، كوپشىلىكتى بۇعان كۋا ەتەدى.
- ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان بالا ەسىك الدىنا كۇلاپ كالسا، ۇيگە ىرىس-بەرەكە كەلەدى دەپ قۋانادى.
- ءسابي توڭقايىپ، ەكى اياعىنىڭ استىنان قاراسا، كۇتكەن جولاۋشى نەمەسە قوناق كەلەدى دەپ ىرىمدايدى.
- بالا تۇرماي، شەتىنەي بەرگەن جاعدايدا ونى باسقا ادام وتىرىك ساتىپ الادى.
- ايەلدىڭ ەكىقابات كەزىندە جەرىگى قانباسا، بالانىڭ اۋزىنان سۋ اعىپ جۇرەدى دەگەن نانىم بار.
- ايەل نە ەركەك جۇمىس ىستەپ جاتقان ۇيگە كەلگەندە قولعابىس جاساماسا، بالانىڭ بەلى بۇكىر بولادى دەپ قاۋىپتەنەدى.
- بالا العاش رەت جولعا شىققاندا توقىمقاعار ىرىمى ورىندالادى.
- ءسابي اناسىنان ۇستاپ وتىرىپ ەمسە، ساران، ال ەركىن وتىرىپ ەمسە، مىرزا نەمەسە جومارت بولادى دەگەن ۇعىم بار.
- ءسابي كوزىن اشىپ ۇيىقتاسا، جارى سۇلۋ بولادى دەگەن ىرىم بار.
- ەسىكتىڭ تۇتقاسىن جۋعان سۋمەن كوز تيگەن بالانىڭ بەتىن، ەكى الاقانى مەن تابانىن جۋسا، ءتاۋىر بولىپ كەتەدى دەگەن نانىم بار.
- بالا ءتىلىن شىعارسا، ءتىل كەلەدى، ياعني حابار كەلەدى دەپ جوريدى. بوبەك الاقانىن شاپالاقتاسا، قۋانىشتى حابار كەلەدى دەپ جوريدى.
- پەرزەنتسىز ەرلى-زايىپتىلار مويىندارىنا كوگەننىن بۇرشاعىن سالى بالا تىلەيدى.
- بالا قاسپاق جەسە، ۇيلەنۋ تويىندا جاڭبىر جاۋادى دەگەن جورامال بار.
- بالانىڭ موينى تەز جانە ءتۇزۋ بەكۋ ءۇشىن ونىڭ شىلدەحاناسىندا قويدىن مويىن ومىرتقاسىن تۇتاسىمەن اسىپ، تەسىگىنەن شىبىق وتكىزىپ، كەپتىرىپ قويادى.
- شالا تۋعان بالانى تىماققا سالىپ، نەشە كۇن كەم بولسا، سونشا كۇن كەرەگە باسىنا ءىلىپ قويادى.
- قالى، مەڭى ۇلكەيىپ كەتپەسىن دەپ، ونداي سابيگە «قالدىباي»، «قالدىگۇل»، «مەڭدىگۇل»، «انارباي»، «انارگۇل» دەپ ات قويادى.
- ءسابي ۇيگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ كىرسە، ول ۇيگە كەشىكپەي قوناق كەلەدى دەپ جوريدى.
- بالا قولىنداعى زاتتارىن شاشۋ دەپ شاشسا، ول ۇيدە توي بولادى دەپ جوريدى.
(جوعارىدا جازىلعان مالىمەتتەر ءادىل احمەتوۆتىڭ «تۇركى الەمىنىڭ ىرىم-تىيىمدارى» كىتابىنان الىنعان)
