قازاقتان شىققان عارىشكەرلەر
استانا. قازاقپارات - 1961 -جىلدىڭ 12-ساۋىرىندە قازاقستاننىڭ «بايقوڭىر» ايلاعىنان العاشقى عارىش كەمەسى اسپانعا ۇشتى. بۇل - بارشا ادامزات تاريحىنداعى ماڭىزدى ءارى ايتۋلى وقيعا. وسىلايشا يۋريي گاگارين الەمنىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى اتانسا، بايقوڭىر - عارىش ايلاعىنا اينالدى.
سول جىلدان بەرى كوككە سامعاعان عارىشكەرلەر سانى تەك ارتا ءتۇستى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن شەكسىز عارىشقا ءتۇرلى ماقساتتاعى ساپارلار ۇيىمداستىرىلىپ، قارقىندى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ارينە، بۇل بۇكىلالەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق ءۇشىن العا قاراي ىلگەرى قادام بولدى.
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاننان كەيىن ەلىمىزدە دە عارىش سالاسىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلا باستادى. ناتيجەسى جامان ەمەس، سەبەبى قازاقتىڭ ءۇش بىردەي ەرى عارىشكەر اتاندى. توقتار اۋباكىروۆ، تالعات مۇسابايەۆ جانە ايدىن ايىمبەتوۆ. بۇگىندە بۇل ءۇش ەسىم تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلعان.
قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور توقتار اۋباكىروۆ 1946 -جىلدىڭ 27-ماۋسىمىندا قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانى، «1-ماي» ۇجىمشارىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1969 -جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ارماۆير جوعارى اسكەري ۇشقىشتار ۋچيليشەسىن، 1979 -جىلى اۆياتسيا ينستيتۋتىن بىتىرگەن.
ت. اۋباكىروۆ 1988 -جىلى كەڭەس وداعىندا تۇڭعىش رەت اۋەدە قونباي ۇشاققا ەكى رەت جانارماي قۇيدىرۋ ارقىلى سولتۇستىك پوليۋسكە ۇشۋ ساپارىن ەرلىكپەن ورىندادى. 1989 -جىلى العاش بولىپ اۆياتاسۋشى كرەيسەردىڭ الاڭقايشاسىنا «ميگ-29ك» رەاكتيۆتى ۇشاعىن ۇلكەن شەبەرلىكپەن ءدال قوندىردى. سونداي-اق ول رەاكتيۆتى ۇشاقتىڭ 50 دەن اسا جاڭا ءتۇرىن سىناقتان وتكىزدى. وسىلايشا 1990 -جىلى عارىشكەرلەر قۇرامىنا الىندى.
1991 -جىلى 2-ساۋىردە كەڭەس وداعىنىڭ عارىشكەرلەر دايىنداۋ ورتالىعىندا عارىشقا ۇشۋ دايىندىعىنا كىرىسىپ، سول جىلى 2-قازاندا بايقوڭىردان «سويۋز ت م-13» كەمەسىمەن عارىشقا ۇشتى. عارىش كەمەسى جەر توڭىرەگىندەگى «مير» وربيتالىق كەشەنىمەن ءتۇيىستى. وندا ول وزگە عارىشكەرلەرمەن بىرگە بيوتەحنولوگيا، مەتاللۋرگيا، مەديتسينا سالالارى جانە ارال تەڭىزى ايماعى بويىنشا عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى.
زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ارال ۇستىندەگى تۇزدى شاڭ بوراماسىنىڭ پايدا بولۋ پروتسەسى، سول زياندى اەروزولداردىڭ قازاقستان مەن رەسەي ايماقتارىنا تارالۋىنىڭ عارىشتىق سۋرەتتەرى الىندى. سونداي-اق قازاقستان اۋماعىنداعى اتموسفەرانى جانە جەر بەتىن زەرتتەۋ، جۇلدىزدى اسپاندى استروفيزيكالىق باقىلاۋ جۇمىستارى دا ويداعىداي ءوتتى. اۋباكىروۆ 1991 -جىلدىڭ 10-قازانىندا جەرگە قايتىپ ورالدى.
قازىر توقتار اۋباكىروۆ قازاقستانداعى عارىشتىق زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىن قالاۋعا، وتاندىق قارۋلى كۇشتەردىڭ اسكەري دايارلىعىن جەتىلدىرۋگە، اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە جۇمىستارىن جولعا قويۋعا بەلسەنە ارالاسىپ كەلەدى.
توقتار اۋباكىروۆ تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر:
. توقتار اۋباكىروۆ قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى.
. حالىق قاھارمانى توقتار وڭعارباي ۇلى تىشقاننان قورقادى.
. عارىش كەمەسىنەن بولەك ۆەلوسيپەد تەبۋدى ۇناتادى.
. مارستا ءومىر سۇرۋگە قارسى ەمەس.
. وزگە عالامشارلىقتاردىڭ بار ەكەنىنە سەنەدى.
. توقتار اۋباكىروۆ الەمنىڭ 256-شى، ك س ر و-نىڭ 72-شى، قازاقستاننىڭ 1-شى عارىشكەرى.
. قازاقتىڭ ءۇشىنشى عارىشكەرى ايدىن ايىمبەتوۆ پەن توقتار اۋباكىروۆ ءبىر كۇندە دۇنيەگە كەلگەن. . ەكەۋى دە جەكە مەيرامىن 27-شىلدە كۇنى تويلادى.
. «الەمدەگى ەڭ قاۋىپتى جانۋار - ادام» دەگەن ويمەن تولىقتاي كەلىسەدى.
. توقتار اۋباكىروۆ ەسىمى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن
***
كەڭ عارىشقا ساپار جاساعان ەكىنشى قازاق - تالعات مۇسابايەۆ. ول 1951 -جىلدىڭ 7-قاڭتارىندا الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانى قارعالى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1968 -جىلى الماتى قالاسىنداعى №58-مەكتەپتى ءتامامداعاننان كەيىن لەنين كومسومولى اتىنداعى ريگا ازاماتتىق اۆياتسيا ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىندا «اۆياتسيالىق راديوجابدىقتاردى تەحنيكالىق پايدالانۋ» ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدى. 1974 -جىلى قازاقستانعا ورالىپ، بىرنەشە اي ينجەنەر بولىپ جۇمىس ىستەدى.
تالعات مۇسابايەۆ جۇلدىزدار الەمىنە العاش رەت 1994 -جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن باستاپ 4-قاراشاعا دەيىن ساياحاتتادى. مۇسابايەۆ جەردەن «سويۋز ت م-19» كەمەسىنىڭ بورت ينجەنەرى رەتىندە ۇشتى. سول كەزدە وعان «اگات-2» اتاعى بەرىلگەن ەدى. ساپار كەزىندە تالعات امانگەلدى ۇلى اشىق عارىشقا ەكى رەت شىقتى.
1996 -جىلدىڭ 25-ناۋرىزىنان باستاپ 1997 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن مۇسابايەۆ ە و-23 باعدارلاماسى بويىنشا ەكىنشى ەكيپاجدىڭ كومانديرى بولىپ ۇشۋعا دايىندالدى. 1998 -جىلى ۇشىپ، عارىشتا 29-قاڭتاردان باستاپ 25-تامىزعا دەيىن بولدى. بۇل جولى وعان «كريستالل-1» اتاعى بەرىلدى. ساپار بارىسىندا مۇسابايەۆ اشىق عارىشقا بەس رەت شىقتى.
2001 -جىلى «سويۋز ت م-32» كەمەسىنىڭ كومانديرى رەتىندە ۇشىپ، عارىش الەمىندە 28-ساۋىردەن باستاپ 6-مامىرعا دەيىن بولدى.
2003 -جىلدىڭ 27-قاراشاسىندا مۇسابايەۆ عارىشكەرلەردى دايىنداۋ ورتالىعى جەتەكشىلىگىنىڭ شەشىمىمەن قۇرامنان شىعارىلدى. بۇعان ونىڭ باسقا جۇمىسقا اۋىسۋى سەبەپ بولدى.
تالعات مۇسابايەۆ تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر:
. تالعات مۇسابايەۆ الەمنىڭ 309-شى، قازاقستاننىڭ 2- عارىشكەرى.
. مۇسابايەۆتىڭ اتا-اناسى ونىڭ ەسىمىن ۇشقىش تالعات بيگەلدينوۆتىڭ قۇرمەتىنە بەرگەن.
. ءبىر اي ىشىندە بەس رەت (30 ساعات 8 مينۋت) اشىق عارىشتا بولعان ساپارى ءۇشىن گيننەسستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن.
. ونىڭ «العاشقى عارىش حيرۋرگى» دەگەن رەسمي ەمەس اتاعى بار. 2001 -جىلعى ساپارىندا عارىش كەمەسىندە بولعان عارىشكەر-تۋريست ءوزىن جايسىز سەزىنىپ، دەنساۋلىعىنا شاعىمدانعان.
. سول كەزدە تالعات مۇسابايەۆ ناۋقاسقا ۋكول سالىپ، باسىنداعى جاراسىن تىككەن دەسەدى.
. اشىق عارىشقا شىققان كەزدە، عارىشكەردىڭ كەمەگە بەكىتەتىن تەتىگى اجىراپ قالعان، ءبىراق اجالدان امان قالۋعا مۇمكىندىك تۋعان ەدى.
***
ايدىن ايىمبەتوۆ - قازاقتان شىققان ءۇشىنشى عارىشكەر.
ايدىن ايىمبەتوۆ 1972 -جىلدىڭ 27-شىلدەسىندە الماتى وبلىسى تالدىقورعان قالاسى وتەنەي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتان شىققان ءۇشىنشى عارىشكەر، حالىق قاھارمانى، اۆياتسيا گەنەرال- مايورى.
1993 -جىلى العاش رەت عارىشكەرلىككە ءوتىنىش بەرگەن. ءبىراق تەك 2012 -جىلدىڭ 12-قازانىندا عانا وعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عارىشكەرى دارەجەسى بەرىلدى. 2015 -جىلى 2-قىركۇيەكتە ەكىنشى بورتينجەنەر رەتىندە ترانسپورتتىق پيلوتتانعان «سويۋز ت م ا-18م» كەمەسىندە ە پ-18 ساياحاتى اياسىندا بايقوڭىر عارىش ستانتسياسىنان حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا اتتاندى. ايدىن ايىمبەتوۆ عارىشتا 10 كۇن بولىپ، ماڭىزدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى.
10 كۇنگە سوزىلعان ساپاردا ايدىن ايىمبەتوۆ عارىشتاعى 5-ۇلتتىق عىلىمي زەرتتەۋ باعدارلاماسىن ورىندادى. العاشقى 4 باعدارلاما 1991 -جىلى توقتار اۋباكىروۆتىڭ جانە 1994، 1998، 2001 -جىلدارى تالعات مۇسابايەۆتىڭ عارىشتىق ساپارلارىندا اتقارىلعان ەدى.
جالپى عارىشتىق زەرتتەۋ باعدارلاماسى 10 عىلىمي تاپسىرمادان قۇرىلعان، ونىڭ ىشىندە ارال جانە كاسپي تەڭىزدەرىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا مونيتورينگ جۇرگىزۋ جانە «داستارحان-6» دەپ اتالعان ۇلتتىق تاعام ونىمدەرىنىڭ عارىشتاعى پايدالى قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ بولدى.
عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋگە سىڭىرگەن اسا زور ەڭبەگى، عارىشقا ۇشۋ كەزىندە كورسەتكەن باتىرلىعى مەن ەرلىگى ءۇشىن ايدىن ايىمبەتوۆكە «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلدى.
ايدىن ايىمبەتوۆ تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر:
. ايدىن ايىمبەتوۆ الەمنىڭ 545-شى، قازاقستاننىڭ 3- عارىشكەرى.
. عارىشقا ۇشۋ مۇمكىندىگىن 22 جىل بويى كۇتتى.
. ايدىن ايىمبەتوۆ عارىشكەر بولۋدى بالا كەزىنەن ارمانداعان.
. عارىشكەر مارس پلانەتاسىن باعىندىرعىسى كەلگەن.
. توقتار اۋباكىروۆ پەن ايدىن ايىمبەتوۆ ءبىر ايدا، ءبىر كۇندە دۇنيەگە كەلگەن عارىشكەرلەر. تۋعان كۇندەرى – 27-شىلدە.
. ايدىن ايىمبەتوۆتى شەكسىز عارىشقا زايىبى ليليا، ۇلى ءامىر، قىزدارى ديانا مەن دايانا شىعارىپ سالدى. قىزى دايانا اكەسىن شىعارىپ سالىپ تۇرىپ: «مەن اكەمە اق جول تىلەيمىن، عارىشتا جات پلانەتالىقتارمەن تانىسقانىن قالايمىن. اكەشىمە ءوزىمنىڭ ەڭ سۇيىكتى ويىنشىعىم - ارىستاندى سىيلادىم»، دەگەن ەدى.
دەرەككوز egemen.kz
