قازاقتان شىققان العاشقى كاسىبي پيانيست جايلى نە بىلەسىز؟

ناعىم مەڭدىعاليەۆ قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحىندا ءداستۇر مەن كاسىبيلىكتى توعىستىرعان بۋىننىڭ وكىلى. قازاق مۋزىكا مادەنيەتىندە اتى ءجيى اتالمايتىن، ءبىراق ءىزى تەرەڭ قالعان تۇلعالار بار. سولاردىڭ ءبىرى - العاشقى كاسىبي پيانيست-كومپوزيتورلاردىڭ ءبىرى، ۇلتتىق فورتەپيانو مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاعان ناعىم مەڭدىعاليەۆ. قازاق ءتىلدى اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ول تۋرالى مالىمەت از بولعانىمەن، ونىڭ مۋزىكاداعى ءرولى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى ۇلت مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ قالا بەرەدى.

ناعىم مەڭدىعاليەۆ شىعارماشىلىعى - قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىبىستىق ويلاۋ جۇيەسى مەن ەۋروپالىق كاسىبي مۋزىكا مەكتەبىنىڭ توعىسۋىنىڭ ناتيجەسى. ول ۇلتتىق مۋزىكالىق ينتوناتسيانى رويال تىلىندە سويلەتە بىلگەن ساناۋلى ونەرپازدىڭ ءبىرى ەدى. كومپوزيتوردىڭ شىعارمالارى قازاقتىڭ كەڭ تىنىستى اۋەنىن، دالا كەڭىستىگىنىڭ ءۇنىن، فولكلورلىق ينتوناتسياسىن كلاسسيكالىق فورمادا بەينەلەۋگە باعىتتالدى. زەرتتەۋشى ا. نۋسۋپوۆا بۇل تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: زەرتتەۋشى ا. ءنۇسىپوۆا ناعىم مەڭدىعاليەۆتىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسىن بىلاي سيپاتتايدى:

«ناعىم مەڭدىعاليەۆ رەسپۋبليكا مادەنيەتى تاريحىنا العاشقى كاسىبي قازاق پيانيسى رەتىندە ەندى. ونىڭ امبەباپ دارىندىلىعى تابيعيلىعىمەن جانە مۋزىكالىق ءتىلدىڭ ايقىن ەتنيكالىق كومپونەنتتەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن جاڭا ۇلتتىق پيانيزم ءتۇرىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. كومپوزيتور ەۋروپالىق جانرلار مەن فورمالاردى، اسىرەسە فورتەپيانولىق كونسەرت جانرىن مەڭگەرگەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولدى (ونىڭ بەس كونسەرتى بار). بۇل جانرعا جۇگىنۋى ورىنداۋشىلىق تاجىريبەنىڭ سۇرانىسىمەن، ۇلتتىق سيمفونيالىق وركەستر مەن جەكە اسپاپشىلاردىڭ كونسەرتتىك رەپەرتۋارىن بايىتۋ قاجەتتىلىگىمەن بايلانىستى ەدى»

ناعىم مەڭدىعاليەۆتىڭ شىعارماشىلىق الەمى - ۇلتتىق رۋح پەن ەۋروپالىق مۋزىكالىق ويلاۋدىڭ ۇيلەسكەن تۇسى. ول كاسىبي كومپوزيتور جانە ورىنداۋشى رەتىندە قازاقتىڭ فولكلورلىق اۋەندەرىن اكادەميالىق فورمادا وڭدەپ، جاڭا كوركەمدىك ءتىل قالىپتاستىردى. اشىق دەرەككوزدەرگە سۇيەكسەك، ن. مەڭدىعاليەۆ (1921-2006) بۇگىنگى ب ق و دۇنيەگە كەلگەن، 1949 -جىلى الماتى كونسەرۆاتورياسىن ءتامامداعان. ال ونىڭ شىعارمالارى - قازاق مۋزىكاسىنىڭ ەۋروپالىق ساحناعا شىعۋىنا جول اشقان مادەني كوپىر بولدى.

كومپوزيتور بىرنەشە فورتەپيانولىق كونسەرت جازدى، ولاردىڭ ءارقايسىسى وزىندىك ۇلتتىق بوياۋعا يە. ونىڭ ستيلىندە قازاق كۇيىنىڭ قۇرىلىمدىق لوگيكاسى مەن رويالدىڭ كەڭ مۇمكىندىگى ۇشتاسقان. وسى تۇرعىدان العاندا، ونىڭ ەڭ تانىمال شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - «دومبىرا تۋرالى اڭىز» ەرەكشە مانگە يە. بۇل شىعارمادا رويال دومبىرانىڭ ءۇنىن «قايتا سويلەتەدى»، ياعني اسپاپتىڭ تەمبرى مەن ينتوناتسياسى فورتەپيانو ارقىلى جاڭاشا ەستىلەدى. 

جازۋشى ءارى كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆ «جۇلدىز» جۋرنالىنداعى ءبىر ماقالاسىندا بۇل تۋىندى جايلى بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«مەن دە پيانيسپىن عوي، سول «دومبىرا تۋرالى اڭىز» اتتى شىعارماسى قالاي تۋدى، بىلمەيمىن. ونى ناعىمنىڭ وزىنەن سۇراساڭ تەك جىميادى دا قويادى. كورە المايتىن ارىپتەستەرى ناعىمنىڭ سول ءوز شىعارماسىن وزىنە قيمايدى. ومىردە ءبارى بولا بەرەدى. ناعىمدى تولقىتقان - دومبىرا! سولاي... ناعىمنىڭ رويالى - دومبىرا! رويالدىڭ دومبىرا بوپ «سويلەۋىن» كىم ەستىپ، بىلگەن؟» چۋدو! ناعىمنىڭ «دومبىرا تۋرالى اڭىزى» كەلە-كەلە سۆياتوسلاۆ ريحتەر، نە ۆان كليۆەرن بولمىسىنداعى نەبىر اسقاق سەزىمدى پيانيستەردى قازاق كۇيىنە ەرىكسىز ەلىتىپ، ۇيىرىلتەدى، ءالى.

بۇل ەستەلىك ن. مەڭدىعاليەۆتىڭ ىشكى شىعارماشىلىق تابيعاتىن ءدوپ سيپاتتايدى. ونىڭ مۋزىكاسى - اكۋستيكالىق ۇقساستىق قانا ەمەس، دۇنيەتانىمدىق بايلانىس: دومبىرا مەن رويالدىڭ ۇندەستىگى قازاق رۋحىنىڭ زاماناۋي كورىنىسىنە اينالعان دەپ تۇسىنەمىز.

ن. مەڭدىعاليەۆتىڭ زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ فورتەپيانوعا ارنالعان شىعارمالارىندا تەك ەۋروپالىق فورما ەمەس، قازاق دالاسىنىڭ تىنىسى، تابيعي ىرعاق پەن فيلوسوفيالىق بايسالدىلىق سەزىلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگىندە اتاپ كورسەتىلگەندەي، ونىڭ مۋزىكالىق ءتىلى «پلاستيكالىق، وبرازدى، ۇلتتىق ينتوناتسيالىق ورنەكتەرگە باي». مۇنداي ەرەكشەلىك مەڭدىعاليەۆتى كەڭەستىك كەزەڭدەگى باسقا كومپوزيتورلاردان دارالاپ، قازاق سيمفونيزمى مەن اسپاپتىق ورىنداۋشىلىق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەردى.

كومپوزيتور ۇزاق جىلدار بويى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىندا فورتەپيانو كافەدراسىندا ساباق بەردى. ول كاسىبي دەڭگەيى جوعارى پەداگوگ رەتىندە كوپتەگەن جاس مۋزىكانتتىڭ شىعارماشىلىق قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. سول شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، بۇگىندە پروفەسسور اتانىپ، كۇيشىلىك ونەردە وزىندىك ورىن قالىپتاستىرعان ايتجان توقتاعاننىڭ مىنا ءبىر ەستەلىگىن ءوز اۋزىنان ەستىپ ەدىك:

بىزدە ناعىم مەڭدىعالي ۇلى جالپى فورتەپيانو ساباعىنان بەردى. باسقالارىنا قايدام، قازاق بالالارىنا ەرەكشە قارايتىن. بارلىعى بىردەي دۇرىس وينامايدى عوي، سونىڭ وزىندە كومەكتەسىپ، ەمتيحان ۋاقىتىندا جاقسى باعا قويىپ بەرەتىن. كافەدراداعى باسقا مۇعالىمدەرمەن دە سوزگە كەلىسپەي قالاتىن كەيدە وسى ءىسى ءۇشىن. ءبىراق قازاق ستۋدەنتتەرىنە دەگەن قامقورلىعى جاقسى ەدى

ناعىم مەڭدىعاليەۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى قازاق مۋزىكاسىنىڭ كاسىبي دامۋ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. ول كامەرالىق، سيمفونيالىق جانە فورتەپيانولىق جانرلاردا ەڭبەك ەتىپ، ۇلتتىق ينتوناتسيانى ەۋروپالىق فورماعا ەنگىزە ءبىلدى. كومپوزيتوردىڭ ەڭ تانىمال تۋىندىلارىنىڭ قاتارىندا «دومبىرا تۋرالى اڭىز» پوەماسى جانە فورتەپيانوعا ارنالعان «ەلىماي» مەن «قاراتورعاي» تاقىرىپتارىنا جازىلعان ۆارياتسيالار بار.

ونىڭ شىعارمالارى كەڭ اۋقىمدى جانرلاردى قامتيدى: حور مەن وركەسترگە ارنالعان «دالالىق كوميسسار» كانتاتاسى (ق. بەكحوجيننىڭ سوزىنە، 1970)، سيمفونيالىق وركەسترگە ارنالعان «دالا» (1964) جانە «تولقىن» (1971) پوەمالارى؛ فورتەپيانو مەن وركەسترگە ارنالعان ءۇش كونسەرت (I 1959 ،II 1967 ،III 1976). سونىمەن قاتار، كامەرالىق اسپاپتارعا ارنالعان كوپتەگەن تۋىندىلار جازعان: كلارنەت پەن وركەسترگە ارنالعان سيۋيتا (1955)، سكريپكا مەن فورتەپيانوعا ارنالعان سيۋيتا (1965)، ۆيولونچەلگە ارنالعان رومانس (1964)، ال فورتەپيانوعا ارنالعان سوناتا (1956)، ون مينياتيۋرا (1959)، بالالار سوناتيناسى (1960)، دومبىرا تۋرالى اڭىز (1967) جانە بالالارعا ارنالعان 12 پەساسى (1966) - جاس ورىنداۋشىلارعا ارنالعان باعالى رەپەرتۋار بولىپ سانالادى.

كومپوزيتوردىڭ ۆوكالدىق شىعارمالارى دا مازمۇن باي: ابايدىڭ ولەڭدەرىنە جازىلعان رومانس تسيكلى (1968)، قازاق اقىندارىنىڭ سوزدەرىنە ارنالعان حور سيۋيتالارى مەن اندەر، سونداي-اق دراما سپەكتاكلدەرگە ارنالعان مۋزىكا. وسىنداي سان قىرلى شىعارماشىلىق ىزدەنىس ونىڭ تۇلعاسىن كومپوزيتور، پەداگوگ جانە جاڭاشىل وي يەسى رەتىندە تولىق تانىتادى.

ناعىم مەڭدىعاليەۆ قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحىندا ءداستۇر مەن كاسىبيلىكتى توعىستىرعان بۋىننىڭ وكىلى. ونىڭ مۇراسى ۇلتتىق اۋەننىڭ رويال تىلىندە جاڭعىرىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتۋىنىڭ كورىنىسى.

aikyn.kz