قازاقتا حان مەن سۇلتان قالاي سايلانعان
قازاقتا حان سايلاۋى، كەيىن اعا سۇلتاندار سايلاۋى، ءتىپتى بولىس سايلاۋى دا بولدى. شىڭعىس حان، تورە تۇقىمىنان شىققان اتاقتى بي، باتىر، كورەگەن ساياساتكەرلەر قالاي تاڭدالدى؟ سايلاۋ جۇيەسى داۋىرلەردە قالاي وزگەردى؟ Kazinform ءتىلشىسى تاريحشىلار پىكىرىن تىڭدادى.
كورىنگەن ادامدى سايلاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى - جاقسىلىق ءسابيتوۆ
قازاق دالاسىنداعى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ءوز تاريحى بار. تاق قاشاندا تالاس تۋدىردى، ءبىراق تاقتى ەشكىم اكەدەن بالاعا ميراس ەتىپ قالدىرمادى. بۇل - ادىلدىكتىڭ ءبىر بەلگىسى. الايدا كىم كورىنگەن حان، اعا سۇلتان بولا المادى. تەك شىڭعىس حان تۇقىمى، تورەلەر بيلىك باسىندا بولدى.
- حان سايلاۋى قۇرىلتايدا بولعان. ارينە ول كەزدە قۇرىلتايعا حان اۋلەتى عانا قاتىسقان. دەگەنمەن ونى دا سايلاۋ دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىر انىعى - بيلىك اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالماعان، سايلاۋ وتكىزىلگەن. كەيدە سايلاۋ ءوتتى دەگەن اتى عانا بولسا، كەيدە تاق تالاسى ۇرىسقا ۇلاسقان. ماسەلەن التىن وردا داۋىرىندە، ناقتىلاساق 1312 -جىلى توقتى حاننىڭ قازاسىنان سوڭ بولعان وقيعانى ايتۋعا بولادى. توقتى حان ءوزىنىڭ ءىزباسارى نەمەرەسى بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. سەبەبى ونىڭ بالاسى ەلباسار ءبىر جىل بۇرىن كوز جۇمىپ، اكەسى نەمەرەسى حان بولادى دەپ ەسەپتەدى. ءبىراق ەكىنشى ۇلى توقبۇعا تاققا تالاستى. سول سايلاۋدا وزبەك جەڭىپ، حان سايلاندى. دەمەك تاققا ۇمىتكەر ءۇشىنشى كانديدات جەڭىپ تۇر. وزبەك حان ءتۇرلى قيتۇرقى ارەكەتكە باردى. 1312 -جىلى وزبەك حان سايلاندى. التىن وردا وزگەردى، يسلام ءدىنى كەلدى، - دەيدى مەدييەۆيست- تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ.
دەمەك كوشپەندىلەردە سايلاۋ جۇيەسىنىڭ بولعانى انىق.
- قازاقتا حاننىڭ بالاسى حان بولادى دەپ ەشكىم كەپىلدىك بەرە المادى. حان سايلاندى، تەك ونى سايلاۋعا شىڭعىس حان تۇقىمى، تورەلەر قاتىستى. كەيىن ⅩⅨ عاسىردا اعا سۇلتاندار سايلاۋى ءوتتى. ول كەزدە دە سايلاۋدىڭ ءوز «ساياساتى» بولدى. مۇندا دا العاشىندا شىڭعىس حان تۇقىمى داۋىس بەرۋ مۇمكىندىگىن يەلەندى، كەيىن اكىمشىلىكتىڭ ىقپالى بولدى. ماسەلەن شوقان ءۋاليحانوۆ ۇمىتكەر بولىپ، سايلاۋعا ءتۇستى. ول قارسىلاسىن باسىپ وزىپ، جەڭىسكە جەتتى. ءبىراق اكىمشىلىك قىسىم كورسەتىپ، ءول وز كانديداتۋراسىن الىپ تاستادى. ناتيجەسىندە قارسىلاسى اعا سۇلتان بولىپ شىعا كەلدى. رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلعانعا دەيىن حان سايلاۋى بولدى. حان وتە ىقپالدى ادام. كورىنگەن ادامدى سايلاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، - دەدى جاقسىلىق ءسابيتوۆ.
«سايلاۋشى» رەتىندە ءار 50 تۇتىننەن ءبىر ادام تاڭداپ الىندى - تاريحشى
ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اسىلبەك مادەن دە قازاقتا سايلاۋ بولعانىن، ونىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىن ايتىپ بەردى.
- حان سايلاۋى عۇن ءداۋىرى، تۇركى داۋىرىندە انىق بايقالادى. كوشپەلى دالا دەموكراتياسىنىڭ كورىنىسى. تەك ەۋروپاداعى، باتىستاعى سەكىلدى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە حان تاعى اكەدەن بالاعا مۇرا بولمادى. تەك اكەدەن ىنىسىنە، نەمەرە ىنىسىنە ءوتتى. كەيدە اعاسىنىڭ بالاسىنا بەرىلدى. ونى ورىس زەرتتەۋشىلەرى دە، قازاق دالاسىندا بولعان ورىس شەندىلەرى دە ايتىپ، جازدى. ا. تيەۆكەليەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن حان سايلاۋى ءداستۇرى تۋرالى بىلە الامىز.
حان سايلاۋى قالاي وتكەن؟ كەڭەسكە دەيىن دە ۇمىتكەردىڭ كىم بولاتىنى تالقىلانادى. ال جيىنعا شاقىرىلعاندا ءۇش جۇزدەن يگى جاقسىلار كەلەدى. ارنايى ورىن دايىندالىپ، كيىز توسەيدى. سول جەردە حان ءتورى بولادى. توردە ءار رۋ، تايپا، ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى، بەدەلدى سۇلتانى ءۇش- ءتورت قاتار وتىرىپ، جيىننىڭ ماقساتىن حابارلايدى. ءارى قاراي قاۋمالاپ وتىرعان يگى جاقسىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسوز الىپ، ۇمىتكەر تۋرالى ايتادى. ۇمىتكەر جاي ادام ەمەس. قازاق حاندارىنىڭ قايسىسىن الساق دا جاي ادام ەمەس. ول حاننىڭ قىزمەتىن عانا اتقارمايدى. ءبىر مەزگىلدە ءادىل بي، ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن باتىر، دانا، اقىلگوي بولعان. اق كيىزگە وتىرعىزىپ، ءتورت جاعىنان كوتەرگەن سوڭ ول قانداي ءدا بىر شەشىم قابىلداۋ قۇقىعىنا يە بولدى. بۇل كۇندى اتاۋسىز قالدىرماي، تويلاعان، - دەدى اسىلبەك مادەن.
حاندى اق كيىزگە وتىرعىزعان كەزدە حان تالاپاي دا، سارقىت تا بولدى. حان تالاپاي - حان بولعان ادامنىڭ كيىمىن سول جەردەگى يگى جاقسىعا تاراتۋ.
كەيىن ارنايى دايىندالعان باعالى كيىم كيگىزىپ، ارعىماققا مىنگىزىپ، ورتاعا الىپ شىعىپ تانىستىرادى. سارقىتقا كەلگەندەردى دە كۇتىپ، ولار مالىن الىپ كەتكەن. «حان شاشۋدا» كەرىسىنشە، تارتۋ جاسالدى.
حان سايلاۋىنىڭ ءبارى ىڭ- شىڭسىز، ءبىرقالىپتى ءوتتى دەگەن ءبىرجاقتى پىكىر ايتۋعا بولمايدى. تالاس- تارتىس، ءتۇرلى ءىس- ارەكەتتەردىڭ بولعانى تاريحتا ايتىلادى.
- قايىپ حان قايتىس بولعان سوڭ تالاس بولادى. ول كەزدە دە توپ-توپقا ءبولىندى، اراسىندا الاۋىزدىق بولدى. كوپشىلىك شەشىمىمەن بولات حان تاققا وتىرادى. وعان ءابىلقايىر حان تاراپى قارسى بولادى. الايدا كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن بولات حان بيلىككە كەلىپ، كەيىن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كۇشەيدى. دەمەك حان سايلاۋى، ونىڭ دۇرىس تاڭدالۋى ەل ىشىندەگى تۇراقتىلىققا اسەر ەتەدى. نوعاي ورداسىندا ءدا دال وسىنداي جاعداي بولدى. حان ەمەس، بيلىكتى بيلەرگە بەرەدى. بيلەرگە بەرگەن تۇستا السىرەپ، ىدىراپ كەتتى، - دەدى تاريحشى.
حان سايلاۋى عۇن، تۇركىلەر، التىن وردا داۋىرىنەن ءوتىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە دەيىن جالعاستى. پاتشا ۇكىمەتى ورناعاندا حاننىڭ بەدەلىن ءتۇسىپ، ⅩⅨ عاسىردا رەفورما ءجۇردى. 1822-1824 -جىلدارى ورىنبور قىرعىزدارىن، ءسىبىر قىرعىزدارىن باسقارتۋ تۋرالى جارعى شىقتى، ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە حاندىق بيلىك جويىلدى.
حاندىق بيلىك جويىلعاننان كەيىن سايلانبالى حاندار بولدى. بۇل پاتشا ۇكىمەتى بەكىتكەن ادامدار ەدى. دەمەك تاعايىنداۋ. سول كەزدە بىلىق باستالىپ، اركىم ءوزىن ۇسىندى. اسىرەسە ءابىلقايىر حان ولگەن سوڭ كىشى جۇزدە حاندىق بيلىككە تالاس بولدى.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىر ولكەدە ەكى حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزى دە كەزدەسكەن. ياعني ءبىرىن حالىق ءوزى قالاسا، ەكىنشىسىن پاتشا ۇكىمەتى جىبەردى. ⅩⅨ عاسىردىڭ 20-30 -جىلدارىنان باستاپ حاننىڭ ورنىنا سۇلتاندار سايلاندى.
- ساياسي ارەناعا سۇلتاندار شىقتى. كىشى ءجۇزدىڭ ءوزىن اعا سۇلتاندىقتارعا ءبولىپ، قىزمەت ەنگىزدى. ءبىراق ولار دا جاي ادام ەمەس، تورە تۇقىمى بولدى. مىندەتى - كوشى-قوندى رەتتەۋ، ورىس ساياساتىن جۇرگىزۋ، ساۋدا- ساتتىق جولىندا تىنىشتىقتى ساقتاۋ. پاتشا ۇكىمەتى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا سۇلتاندىق قىمەتتى پايدالاندى، كەيىن ولاردىڭ دا بيلىگىن تومەندەتتى. بۇل 1867-1867 -جىلدار ەدى. كەيىن «ۋاقىتشا ەرەجە» ەنگىزىلدى، - دەدى ول.
ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اسىلبەك مادەن عىلىمي جەتەكشىسى گۇلبانۋ ىزباساروۆامەن بىرگە «ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى جەرگىلىكتى قازاق ەليتاسى جانە ونىڭ ترانسفورماتسياسى» (اقتوبە ءوڭىرىنىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە) تاقىرىبىندا عىلىمي ەڭبەك جازدى.
وندا تاريحشى زەرتتەۋشىلەردىڭ، ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەن. عىلىمي ەڭبەكتە قازاق دالاسىنداعى بولىس پەن اۋىل ستارشىندارىنىڭ سايلاۋى قامتىلعان.
- «ۋاقىتشا ەرەجەدە» بولىس باسقارۋشىسى مەن اۋىل ستارشىنىن سايلاۋ ءتارتىبى بۇگە- شۇگەسىنە دەيىن ايقىندالدى. بولىس باسقارۋشىسىن سايلاۋ ءۇشىن سايلاۋدا ولارعا داۋىس بەرەتىن ءار اۋىلدىڭ وكىلدەرى «سايلاۋشىلار» ەنگىزىلدى. «سايلاۋشى» رەتىندە ءار 50 تۇتىننەن ءبىر ادام تاڭداپ الىندى. وسى «سايلاۋشىلاردىڭ» بولىس دەڭگەيىندە وتكەن سەزىندە بولىس باسقارۋشىسى جانە وسى لاۋازىمعا ۇمىتكەر ادام سايلاندى. سايلاۋ كەزىندە ارتىق شارعا يە بولعان ادام بولىستىققا، ال ودان كەم شارعا يە بولعان ادام ۇمىتكەرلىككە سايلاندى دەپ ەسەپتەلدى. سايلاۋ ۋەزد باستىعىنىڭ نەمەسە ونىڭ كومەكشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن ءوتتى، ولار سايلاۋ بارىسىنا ارالاسپاي، تەك ءتارتىپتى قاداعالادى. جاڭا سايلانعان بولىس باسقارۋشىسى مەن وعان ۇمىتكەردى اسكەري گۋبەرناتور بەكىتتى. ءاربىر اۋىلدا 10 شاڭىراقتان ءبىر سايلاۋشى سايلانىپ، ولاردىڭ جيىنىندا اۋىل ستارشىنى مەن وعان ۇمىتكەر سايلاندى. اۋىل ستارشىنىن سايلاۋ بولىس باسقارۋشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن وتەدى، ءول تارتىپتى قاداعالايدى، ونىڭ سايلاۋ بارىسىنا ارالاسۋىنا تىيىم سالىنعان. سايلاۋ ناتيجەسىندە ارتىق شارعا يە بولعان ادام اۋىل ستارشىندىعىنا، ال ودان كەم شارعا يە بولعان ادام ۇمىتكەرلىككە سايلاندى دەپ ەسەپتەلدى. اۋىل ستارشىندارى مەن وعان ۇمىتكەرلەردى ۋەزد باستىقتارى بەكىتتى («ماتەريالى پو يستوريي» ، 1960 -جىل)، - دەپ جازىلعان عىلىمي ماقالادا.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، بولىس باسقارۋشىسى رەتىندە تورە تۇقىمىنىڭ دا وكىلدەرى سايلاعان. قازاق دالاسىندا بىرنەشە رەت سايلانعان بولىستار دا بولدى.
- سايلاۋ، سايلاۋدىڭ شەشىمىنە توقتاۋ، سوزگە توقتاۋ - قازاققا جات ەمەس. سايلاۋ شەشىمىمەن كەلىسىپ، قولداعان. تاعى ءبىر ايتا جايت. حان جالعىز ەشتەڭە شەشە المايدى. حاننىڭ سەرىكتەستەرى، ۇزەڭگىلەستەرى بولدى. شىعىس تۇرىك قاعاناتىندا بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوك ۇشتىگى بار. ءبىرى حان، ءبىرى مىقتى قولباسشى، ءبىرى داناگوي اقىلشى، كەڭەسشى، - دەدى تاريحشى.
ەسكە سالا كەتەيىك، ءبىز بۇعان دەيىن قازاقستاندا جوشى حان ءداۋىرى تۋرالى سەريالدىڭ ءتۇسىرىلىمى اياقتالعانىن حابارلاعان ەدىك.
سونداي-اق قازاق حاندىعى تۇسىندا ساۋدا-ساتتىق قالاي دامىعانىنا توقتالدىق.
اۆتور
التىناي ساعىندىقوۆا
