قازاقستاننىڭ شىعىس شەكاراسىن 1766-جىلى ابىلاي مەن قىتاي بيلىگى بەكىتىپ كەتكەن - نۇرلان كەنجەاحمەت
استانا. KAZINFORM - قازاقتىڭ رەسمي شەكاراسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا قالىپتاستى دەيتىن تۇسىنىك دۇرىس ەمەس. بەلگىلى كارتوگراف، «قازاق حاندىعى» تاريحي كارتاسىنىڭ اۆتورى نۇرلان كەنجەاحمەت وسىلاي دەپ ەسەپتەيدى.
«مەن جاساعان كارتادا شىعىستاعى تاريحي شەكارامىز ابىلاي حان تۇسىندا شەگەندەلگەن سىزىق بويىنشا جاسالدى. قىتايلار ءوزى سىزعان، «قاراۋىل سىزىعى» دەيتىن شەكارا بار. 1766 -جىلى ابىلايمەن كەلىسىپ سىزعان. بۇل مالىمەت قازىر ەشبىر دەرەكتە جوق. شاڭ باسىپ، ارحيۆتە جاتقان. وسى دەرەكتىڭ ەسكەرۋسىز قالعانىن پايدالانىپ، شەكارا ماسەلەسىن بۇرمالاپ تۇسىندىرەدى. «ول كەزدەگى سىزىق ىشكى قاراۋىل ەدى، سىرتقى قاراۋىلدىڭ سىزىعى بالقاشقا دەيىن بارعان» دەگەن ۋاجبەن، وتىرىك كارتا سىزىپ ءجۇر. بالقاشتىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگى، بۇكىل قىرعىز جەرى بىزدىكى دەپ جازىپ ءجۇر. ونىڭ ءبارى وتىرىك. نەگىزگى قاراۋىل سىزىعى قازىرگى قازاقستاننىڭ شىعىس شەكاراسىمەن ۇقساس. 1766 -جىلى ابىلاي مەن قىتاي بيلىگى بەكىتىپ كەتكەن. وسكەمەننەن قازىرگى قارقارالىعا دەيىنگى اۋماق كارتاعا ءتۇسىرىلىپ، شىعىس شەكارا سولاي بەلگىلەنگەن. ونى مەن لوندونداعى ۇلى بريتانيا كىتاپحاناسىنان تاپتىم. كەزىندە اعىلشىندار بەيجىڭدى باسىپ العان كەزدە مانچجۋر تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسىن وزدەرىمەن الىپ كەتكەن ەكەن. قىتاي تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسى قازىر تايۋاندا تۇر. سول دەرەكتەردى العا تارتا وتىرىپ، قازاقستاننىڭ قازىرگى شىعىس شەكاراسى ابىلاي زامانىنان بەرى كەلە جاتقانىن دالەلدەپ شىقتىم. ءوز ويىمنان، اڭىزدان، ىشكى تۇيسىگىمنەن العان جوقپىن. ناقتى عىلىمي دەرەككە سۇيەنىپ دالەلدەدىم»، - دەيدى تاريحشى.
ونىڭ پايىمىنشا، ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى شەكارانىڭ قالىپتاسۋىنا ءابىلحايىر حاننىڭ ەڭبەگى كوپ سىڭگەن.
«سولتۇستىك شەكاراعا كەلسەك، ورىس پاتشالىعى ءبىزدىڭ دالاعا جىبەرگەن نەمىس تەكتى لاۆرەنتي پانسنەر دەگەن عالىم بار. سول كىسى «قىرعىز- قايساقتىڭ يەلەنگەن جەرى» دەگەن اتاۋمەن ورتالىق ازيانىڭ كارتاسىن سىزىپ شىققان. ول كارتادا سولتۇستىكتەگى شەكارامىز رەسەيدىڭ بەكىنىستەرىمەن وتەدى. ونىڭ شەگى قازىرگى سولتۇستىك شەكارادان دا ارى كەتەدى. دەمەك، كەيىن ءبىزدى شەكارادان بەرى ىعىستىرعان. وسى ەڭبەكتى ءبىزدىڭ عالىمدار قازاق تۇرعىسىنان زەرتتەمەيدى. بۇل جەردە وسىنداي شيكىلىك جاتىر»، - دەيدى پروفەسسور.
عالىم كەيبىر ارىپتەستەرىنىڭ ءابىلحايىردىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىن ءتۇپنۇسقادا وقىماي شاتاسىپ جۇرگەنىن ايتادى.
«كوبى ءابىلحايىر حاندى ورىس پاتشاسىنا بوداندىقتى باستاعان ادام دەپ ويلايدى. ال ورىنبوردىڭ سالىنۋىنا ءابىلحايىر ىقپال ەتكەن. ءبىزدىڭ عالىمدار ءابىلحايىردىڭ سول كەزدەگى ورىستىڭ ايەل پاتشاسىنا جازعان حاتتارىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن وقىمايدى، ورىسشاسىنا سۇيەنەدى. ءالى كۇنگە دەيىن ءابىلحايىر ورىس پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىنا سۇرانعان دەپ وقىتىپ ءجۇر. ءتۇپنۇسقا حاتتى وقىساڭىز، ونداي ەمەس. ءابىلحايىر ورىس پاتشالىعىمەن وداق قۇرعان. ورىستار ابىلحايىرمەن وداق قۇرۋ ارقىلى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن. ءدال قازىرگى ا ق ش پەن ۋكراينانىڭ وداعى سياقتى وداق بولعان. ۋكراينا ا ق ش- تىڭ بوداندىعىنا سۇرانىپ وتىرعان جوق قوي. بۇل دا ءدال سول سياقتى»، - دەيدى ول.
نۇرلان كەنجەاحمەت جايىق دالاسىنىڭ قازاققا قايتۋىنا سول كەزدە ورىس وتارشىلارىنىڭ ءوزى مۇددەلى بولعانىن ايتادى.
«كەيىن ەدىل قالماقتارى ءدىني سەبەپپەن، تيبەت موناحىنىڭ ۇندەۋىمەن شىعىسقا كوشەدى. وسى كەزدە ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىنداعى جەر بوس قالادى. ورىستار ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى جاڭگىر حاندى سول جەرگە ورنالاستىرادى. ويتكەنى بوساي قالعان جەرگە باشقۇرتتار ورنىقسا، بۇلىك شىعادى دەپ قاۋىپتەنگەن. نەگىزى ونىڭ كوبى نوعايدىڭ قونىسى ەدى. جاڭگىر حاننىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا كەزىندە جوڭعارعا ءوتىپ كەتكەن باتىس شەكارامىز قايتا وزىمىزگە وتەدى. سوندىقتان جاڭگىر حاندى پاتشالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتتى دەۋ دە قيانات. سونىڭ ارقاسىندا اتا قونىسىمىزدىڭ نەگىزگى سۇلباسىن ساقتاپ قالدىق. قازىرگى ورىس وقۋلىقتارىندا قازاقستاننىڭ نەگىزگى شەكاراسى 1864 -جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمىندە بەكىتىلدى دەلىنىپ ءجۇر. نەگىزى قىتايلار ورىستاردان شاقىرتۋ العانىمەن، قورقىپ كەلمەي قالعان. اقىرى ورىس اسكەريلەرى قازاقتىڭ رۋباسىلارىنان سۇراپ شەكارا سىزعان. سوندا رۋباسىلار ابىلاي تۇسىنداعى شەكارانى كورسەتكەن. كەيىن ورىستار وسى نۇسقانى قىتايلار كورسەتىپ، ولار ماقۇلداعان»، - دەيدى تاريحشى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەركىن ءابىل استانادا ءوتىپ جاتقان «جوشى، شاعاتاي، حايدۋ ۇلىستارى مەن موعولستاننىڭ ەتنوساياسي تاريحى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيا كەزىندە جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى حالىقارالىق پىكىرتالاستار تۋرالى بىلدىرگەن پىكىرىن وقىعىڭىز كەلسە، سىلتەمەگە ءوتىڭىز.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
