قازاقستاننان شىققان كەڭەس وداعى باتىرلارى
استانا. KAZINFORM - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جەرلەستەرىمىز مايدان دالاسىندا ەرلىكپەن شايقاستى.
جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرى ءۇشىن جۇزدەگەن مىڭ قازاقستاندىق مەدال-وردەندەرمەن ماراپاتتالسا، 500 دەن استام ادام كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، 100 دەن استام ادام داڭق وردەنىنىڭ تولىق يەگەرى بولدى. ءتورت قازاقستاندىق ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى، ولار - تالعات بيگەلدينوۆ، سەرگەي لۋگانسكي، يۆان پاۆلوۆ جانە لەونيد بەدا.
اۆياتسيا گەنەرال-مايورى، كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى، «بارىس» وردەنىنىڭ يەگەرى - بيگەلدينوۆ تالعات جاقىپبەك ۇلى. ول 1942 -جىلى مايدانعا اتتانادى. كوك جۇزىندە 500 ساعات بولادى. 305 رەت اسكەري شابۋىلعا شىعىپ، جاۋ ۇياسى - بەرليندى الۋعا ءبىرىنشى بولىپ قاتىسادى. فاشيستەر وزدەرىنە اياۋسىز ءولىم وعىن سەپكەن تالعات مىنگەن ۇشاقتى «قارا اجال» دەپ اتاعان. 23 جاسىندا كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى اتاعىن يەلەنىپ، سوعىستا نەبىر كوزسىز ەرلىك كورسەتكەن قىران قازاق قان مايداننان امان-ەسەن ورالعان سوڭ، اسكەري اۋە اكادەمياسىن اياقتايدى. قازاقستاننىڭ اسكەري- اۋە كۇشتەرىندە ءتۇرلى باسقارۋ قىزمەتىندە بولادى. ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءۇش مارتە دەپۋتاتى بولىپ سايلانادى.
بەدا لەونيد يگناتيەۆيچ - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى، اۆياتسيا گەنەرال- لەيتەنانتى، ۇشقىش- شابۋىلداۋشى. ك س ر و- عا ەڭبەك سىڭىرگەن اسكەري ۇشقىش. 1942 -جىلدىڭ تامىز ايىندا مايدانعا جىبەرىلدى. ول ستالينگراد، دونباسس، تاگانروگ، كەنيگسبەرگ قالالارىن ازات ەتۋ شايقاستارىنا قاتىستى. 75-گۆارديانىڭ اۆياتسيالىق شابۋىلداۋشى پولكتىڭ ەسكادريليا كومانديرى 1944 -جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن 109 رەت اسكەري تاپسىرمامەن جاۋ اسكەرى شوعىرلانعان جەرلەردى جانە بەكىنىستەردى شابۋىلدادى. وسى ەرلىكتەرى ءۇشىن ك س ر و جوعارى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. سول پولكتىڭ (ز- بەلارۋس مايدانى، 1-اۋە ارمياسى، 1-گۆارديالىق شابۋىلداۋشى اۆياتسيالىق ديۆيزيا) كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولا ءجۇرىپ، 105 اسكەري تاپسىرمانى ورىندادى. وسى ەرلىكتەرى ءۇشىن ك س ر و جوعارى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ جارلىعىمەن بەداعا ەكىنشى رەت كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. اسكەري قىزمەتتەگى مىندەتىن ورىنداۋ كەزىندە قازا تاپتى.
پاۆلوۆ يۆان فوميچ - قازاقستاندىق ۇشقىش، مايور، 2 مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى. سوعىسقا 1942 -جىلى جەلتوقساننان قاتىستى. ۇشقىش، اعا ۇشقىش، زۆەنو كومانديرى، اۆياەسكادريليانىڭ كومانديرى، شتۋرماندار اۆياپولكىنىڭ شتۋرمانى بولدى. كالينين، ورتالىق، 1-پريبالتيكا مايداندارىندا 200-دەن اسا اۋە شابۋىلىنا قاتىسىپ، جەكە ءوزى جاۋدىڭ 3 ۇشاعىن اتىپ ءتۇسىردى. جاۋىنگەرلىك مىندەتىن اتقارۋ ۇستىندە قازاعا ۇشىرادى.
لۋگانسكي سەرگەي دانيلوۆيچ - قازاقستاندىق ۇشقىش، ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە لۋگانسكي 390 رەت ۇشۋ ساپارىنا شىعىپ، جاۋدىڭ 37 ۇشاعىن اتىپ ءتۇسىردى. 2 رەت اۋە تارانىن جاسادى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ك س ر و ق ك- ءنىڭ اسكەري اۋە كۇشتەرى سالاسىندا ءارتۇرلى جوعارى باسشىلىق قىزمەتتەردە بولدى.
تاريحتا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس رەتىندە قالعان بۇل بەس جىلعا سوزىلعان شايقاسقا قازاقستاندا جاساقتالعان 12 اتقىشتار، 4 اتتى اسكەر ديۆيزياسى، 7 اتقىشتار بريگاداسى جانە 50-گە جۋىق جەكە پولكتەر مەن باتالوندار جونەلتىلگەن ەدى. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جاساقتالعان بۇل اسكەري قۇرىلىمدار سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ جاۋمەن ەرلىكپەن شايقاستى. اسىرەسە، ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا قازاقستاندىقتار بارىنشا ەرلىك كورسەتىپ، زور قۇرمەتكە يە بولدى.
تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ماسكەۋ باعىتىنداعى نەگىزگى جولداردىڭ ءبىرى - ۆولوكولامسك تاس جولىن قورعاۋدا الماتىدا جابدىقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى گەنەرال-مايور ي. پانفيلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن تەڭدەسى جوق ەرلىك تانىتتى. پانفيلوۆشى اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا ءوز باتالونىمەن جاۋ قورشاۋىن ءۇش رەت بۇزىپ شىقتى. بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ا. بەكتىڭ «ۆولوكولامسكوە شوسسە» پوۆەسى ب. مومىش ۇلىنىڭ سوعىس جىلدارىنداعى ەرلىگىنە ارنالدى. سويتسە دە، ب. مومىش ۇلىنىڭ سوعىس جىلدارىنداعى ەرلىگى ءوز دارەجەسىندە مويىندالماي، تەك 1990 -جىلى ەل پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
ساعادات نۇرماعامبەتوۆ كراسنودار ولكەسىن، ۋكراينا، مولدوۆا، پولشانىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىن ازات ەتۋگە قاتىسقان. ول سوعىستى بەرليندە اياقتادى. ونىڭ باتالونى رەيح كانتسەليارياسى عيماراتىنا جاسالعان شابۋىلدا ەرلىك كورسەتتى.
1945 -جىلى پولشا اۋماعىندا جاۋ قورعانىسىن بۇزىپ ءوتۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى مەن باتىرلىعى، قولباسشىلىقتىڭ جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالارىن ۇلگىلى ورىنداعانى ءۇشىن وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. 1992 -جىلى ساعادات قوجاحمەت ۇلى ەگەمەن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. 1994 -جىلى 23- مامىردا پرەزيدەنت جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعىن الدى.
ي. پانفيلوۆ ديۆيزياسى قۇرامىندا جاۋمەن شايقاسقان مالىك عابدۋللين 1943 -جىلى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى. ول جاۋمەن شايقاستا ولاردىڭ باسىمدىعىنا قاراماستان، نەمىستىڭ ەكى تانكىن گراناتپەن جارىپ، كوپتەگەن جاۋ اسكەرىن جويدى جانە 12 جاۋدى تۇتقىنعا الدى. مالىك عابدۋللين جارالانسا دا، شايقاستى تاستاپ كەتپەدى. وسى ەرلىگى ءۇشىن مالىك عابدۋللينگە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىمەن بىرگە «لەنين» وردەنى جانە «التىن جۇلدىز» مەدالى تابىس ەتىلدى.
1942 -جىلدىڭ 19 -جەلتوقسانىندا بوكوۆسكايا-پونوماريەۆكا اۋدانىندا بولعان اۋە شايقاسىندا قاراعاندىلىق ۇشقىش نۇركەن ءابدىروۆ ءوزىنىڭ وق ءتيىپ ورتەنگەن ۇشاعىن جاۋ تانكتەرى شوعىرلانعان جەرگە باعىتتاپ، ەكيپاجىمەن بىرگە ەرلىكپەن قازا تاپتى. ن. ءابدىروۆ، مينومەتشى ك. سىپاتايەۆ پەن ر. رامازانوۆ ستالينگرادتى قورعاۋداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن باتىر اتاعىنا يە بولدى.
1943 -جىلدىڭ 5 -شىلدەسىندە باستالعان كۋرسك شايقاسى شىلدەنىڭ اياعىندا كەڭەستەر اسكەرىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. كۋرسك ءيىنى مەن دنەپر شايقاستارىنا كوپتەگەن قازاقتاندىق اسكەري قۇرىلىم قاتىستى. تەك كۋرسك يىنىندەگى شايقاستاعى ەرلىگى ءۇشىن 123 قازاقستاندىق كەڭەس وداعى باتىرى اتاعىنا يە بولدى.
الىكباي قوسايەۆ - تاريحقا 28 پانفيلوۆشى باتىردىڭ ەرلىگى رەتىندە بەلگىلى دۋبوسەكوۆو رازەزىندە بولعان شايقاسقا قاتىسقان. 1941 -جىلى 16- قاراشادا 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەر جولداستارىمەن بىرگە جاۋدىڭ تالاي شابۋىلىنا تويتارىس بەردى. اۋىر جارالانعانىنا قاراماستان الىكباي قوسايەۆ قولىنا گرانات الىپ، نەمىس تانكىنە قاراي لاقتىرىپ، ونى جارىپ جىبەرىپ، ءوزى دە قازا تابادى. باتىرلىعى مەن كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن قازا تاپقاننان كەيىن وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى.
زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتتىڭ تۇلەگى ەردەنبەك نيەتقاليەۆ قىزىل اسكەردىڭ كوپتەگەن جاۋىنگەرلىك وپەراتسياسىنا قاتىستى. گۆارديا كاپيتانى نيەتقاليەۆ باسشىلىعىمەن 2- قىلىشتى ەسكادريلياسىنىڭ جەكە قۇرامى راتتسەبۋر قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ستراتەگيالىق ماڭىزدى ۋچاسكەنى قورعاۋدا تاباندىلىق پەن باتىلدىق تانىتتى. ەكى كۇن ىشىندە اتتى اسكەر بولىمشەسى 10 قارسى شابۋىلعا تويتارىس بەرىپ، جاۋدىڭ جۇزدەگەن ساربازىن جويدى. 1945 -جىلى 2 اقپاندا ەردەنبەك نيەتقاليەۆ اۋىر جارالاندى، ءبىراق ۇرىستان شىقپادى. قانسىراپ جاتسا دا ول ستانوك پۋلەمەتىنىڭ ارتىندا تۇرىپ، سوڭعى دەمى قالعانشا جاۋدىڭ شابۋىلدارىن تويتارۋدى جالعاستىردى. سۇراپىل شايقاستا قازا تاپقان ەردەنبەك نيەتقاليەۆكە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
سوعىستىڭ شەشۋشى جەڭىس نۇكتەسىن قويعان بەرلين وپەراتسياسىنا قازاقستاندىق 118، 313- اتقىشتار ديۆيزيالارى جانە 209- اتقىشتار پولكى قاتىستى. بەرلين راتۋشاسىن الۋدا 118- اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ۆزۆود لەيتەنانتى ك. مادەنوۆ، ال كوشە شايقاستارىندا ي. ب. مادين، رەيحستاگكا تۋ تىگۋدە راقىمجان قوشقاربايەۆ ەرلىك تانىتتى. وعان پرەزيدەنت جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعى 1999 -جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن عانا بەرىلدى. جالپى، بەرلين وپەراتسياسىندا 27 قازاقستاندىق ەرلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى.
پولشا جەرىندەگى ۇرىس قيمىلدارى كەزىندە پۋلەمەت ەسەپتوبىنىڭ كومانديرى سەرجانت يمانعالي ءبىلتابانوۆ وپپەلن قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ودەر وزەنىنەن ءساتتى ءوتتى. 1945 -جىلى 25 -قاڭتاردا باتىس جاعالاۋداعى ودەرفەلد اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جاعاجايدى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن بولعان شايقاستا پۋلەمەتپەن ونداعان جاۋ ساربازى مەن وفيتسەرىنىڭ كوزىن جويدى. وسى ۇرىستا جارالانىپ، كونتۋزيا السا دا ۇرىس الاڭىن تاستاپ كەتپەدى. 1945 -جىلى 26 -اقپانداعى شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپتى. كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن يمانعالي ءبىلتابانوۆقا قازا تاپقاننان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
سابىر راحىموۆ تۇركىستان اسكەري وكرۋگىندە قىزمەت ەتىپ، قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالعان. سوعىس جىلدارىندا كاۆكازدا، بەلارۋستە جانە روستوۆ وبلىسىندا شايقاستارعا قاتىستى. 1943 -جىلى جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن گەنەرال-مايور اتاعىن الدى. 1945 -جىلى ناۋرىزدا گدانسك ماڭىنداعى شايقاستا قازا تاپتى. 1965 -جىلى ەرەن ەڭبەگى مەن كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن سابىر راحىموۆقا (قازا تاپقان سوڭ) كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى قايىرعالي سماعۇلوۆ كەرچ تۇبەگىندەگى ۇرىستا ەرلىك كورسەتتى. وسى تۇبەكتە 20 دەسانتشى 44 كۇن بويى ءبىر قادام كەيىن شەگىنبەپتى. اسىرەسە، قايىرعالي سماعۇلوۆ ەلتيگەن ەلدى مەكەنىن ازات ەتۋ ءۇشىن جاۋدىڭ 20-عا جۋىق اسكەرىنىڭ كوزىن جويعان. وعان بۇل ەرلىگى ءۇشىن ك س ر و جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ 1943 -جىلعى 13 -قىركۇيەكتەگى جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
قازاق قىزدارى دا سوعىس اۋىرتپالىعىن ەر ازاماتتارمەن بىردەي كوتەردى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ سوعىسقا سۇرانىپ، اسكەري كوميسسارياتتارعا حات جازعان قازاق قىزدارى وتە كوپ بولدى. قولدارىنا قارۋ الىپ، مايدانعا اتتانعان قازاق جۇلدىزدارى - اليا مەن مانشۇك قازاقستان داڭقىن الەمگە پاش ەتتى.
اۆياتسيا سالاسىن مەڭگەرگەن قازاق قىزى - حيۋاز دوسپانوۆا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى م. راسكوۆا باسقارعان ايەلدەر اۆياتسياسىنىڭ قۇرامىندا اۆياتسيا شتۋرمانى بولىپ 300-دەن استام مارتە اۋەگە كوتەرىلدى. 2004 -جىلى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن ح. د. دوسپانوۆاعا حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى.
قازاقستاندىقتار جاۋ تىلىنداعى پارتيزان قوزعالىسىنا دا بەلسەنە قاتىستى. تەك ۋكراينا اۋماعىنداعى پارتيزان بىرلەستىكتەرىندە 1500 قازاقستاندىق جاۋمەن شايقاستى. قازاقستاندىق پارتيزاندار جاۋمەن شايقاستا كوزسىز ەرلىك تانىتتى، ولاردىڭ قاتارىندا قاسىم قايسەنوۆ تە بار.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى جاقىپبەك ماحامبەتوۆ 1943 -جىلى اقپاندا قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلدى. 1943 -جىلى قازان ايىندا دنەپر ءۇشىن بولعان شايقاستا پۋلەمەتشى ماحامبەتوۆ اسقان ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتتى. ول نەمىستىڭ ءىرى كاليبرلى زەڭبىرەگىن، ءبىر تانكىسى مەن ءۇش اۆتوكولىگىن جويىپ جىبەرىپ، 90-عا تارتا جاۋدىڭ كوزىن قۇرتتى.
ءالياسقار قوجابەرگەنوۆ 1941 -جىلى قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، الماتىدا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 1075-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا ۇرىسقا قاتىستى. ماسكەۋ تۇبىندەگى دۋبوسەكوۆو رازەزىنىڭ جانىندا بولعان كەسكىلەسكەن شايقاستا ول ءوز جولداستارىمەن بىرگە وشپەس ەرلىك كورسەتىپ، باتىرلىقپەن قازا تاپتى.
كەنجەبەك شاكەنوۆ 1943 -جىلى تاشكەنتتەگى پۋلەمەت ۋچيليشەسىن بىتىرگەن سوڭ مايدانعا اتتاندى. دنەپردەن وتۋدە كورسەتكەن قاھارماندىعى مەن ەرلىگى ءۇشىن شاكەنوۆكە ك س ر و جوعارى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. 1944 -جىلى ناۋرىزدا اشحابادتاعى جاياۋ اسكەر ۋچيليشەسىنە وقۋعا جىبەرىلدى. لەنين وردەنىمەن، كوپتەگەن مەدالمەن ماراپاتتالعان. سوعىستان كەيىن تاراز قالاسىنداعى قۇرىلىس ترەسىندە قىزمەتتە بولدى.
اۆتور
مارلان جيەمباي
